Turcja

Z Wikipedii

Türkiye Cumhuriyeti Republika Turcji
Flaga Turcji Godło Turcji
Dewiza: (hun.) Yurtta Sulh, Cihanda Sulh. (Atatürk) (Pokój w Ojczyźnie, Pokój na Świecie)
Hymn: Istiklâl Marsi (Marsz niepodległości)
Język urzędowy	turecki
Stolica	Ankara
Ustrój polityczny	republika
Głowa państwa	prezydent Abdullah Gül
Szef rządu	premier Recep Tayyip Erdoğan
Powierzchnia  • całkowita  • wody śródlądowe	36. na świecie 780 580 km² 0,3%
Liczba ludności (2008)  • całkowita   • gęstość zaludnienia	17. na świecie 71 893 0001▲ 92 osób/km²
Jednostka monetarna	Nowa lira turecka (TRY)
Powstanie	Imperium osmańskie: 1299 Turcja: 29 października 1923
Religia dominująca	islam
Strefa czasowa	UTC +2 – zima UTC +3 – lato
Kod ISO 3166	TR
Domena internetowa	.tr
Kod samochodowy	TR
Kod telefoniczny	+90
2  Dane szacunkowe na lipiec 2008 roku, podane za CIA The World Factbook (źródło:CIA) (en), World Gazetteer szacuje liczbę ludności Turcji w 2008 roku na ok. 71 460 000 (źródło) (en), Bank Światowy szacował w roku 2005 ludność Turcji na ok. 72 600 000 (źródło) (en), według ostatniego spisu powszechnego z 2000 roku, liczba ludności Turcji wynosiła ok. 67 800 000

Turcja (tur. Türkiye, Republika Turcji – Türkiye Cumhuriyeti) – państwo położone w Azji na półwyspie Azja Mniejsza, a częściowo również w Europie ze stolicą w Ankarze. Część europejska – Tracja stanowi 3% powierzchni i oddzielona jest od części azjatyckiej morzem Marmara oraz cieśninami Bosfor i Dardanele. Turcja jest krajem czterech mórz, gdyż od północy otacza ją Morze Czarne, od zachodu Morze Egejskie i morze Marmara, a od południa Morze Śródziemne – nazywane w języku tureckim Morzem Białym.

Spis treści 1 Ustrój polityczny 2 Geografia 2.1 Granice 2.2 Podział administracyjny 3 Historia 4 Gospodarka 4.1 Rolnictwo 4.2 Przemysł 4.3 Turystyka 4.4 Komunikacja 5 Zwierzęta 6 Demografia 7 Przypisy 8 Literatura 9 Zobacz też 10 Linki zewnętrzne

[edytuj] Ustrój polityczny

Ustrój polityczny Turcji opiera się na Konstytucji Republiki Turcji z 1982, która głosi, że państwo tureckie jest niepodzielną, laicką, demokratyczną oraz socjalną republiką. Głową państwa jest prezydent wybierany przez parlament na 7-letnią kadencję. Kobiety w Turcji otrzymały czynne i bierne prawa wyborcze 5 grudnia 1934 roku. W roku 1935 kobiety stanowiły 4,6% posłów w parlamencie.

W referendum 21 października 2007 r. Turcy opowiedzieli się za bezpośrednimi wyborami prezydenta i skróceniem jego kadencji do 5 lat, zmiany poparło ponad 70 % głosujących^[1], mają wejść w życie w 2014 r.

[edytuj] Geografia

• Największe miasta: Stambuł, Ankara, Izmir, Bursa, Adana, Gaziantep, Konya
• Najwyższy punkt: Ararat 5 165 m n.p.m.
• Podział administracyjny: 81 prowincji (iller)

[edytuj] Granice

Turcja graniczy z 8 państwami. Całkowita długość granic wynosi 2 627 km z czego na poszczególne kraje przypada:

• Armenia – 268 km
• Azerbejdżan (Nachiczewan) – 9 km
• Bułgaria – 240 km
• Gruzja – 252 km
• Grecja – 206 km
• Iran – 499 km
• Irak – 331 km
• Syria – 822 km

[edytuj] Podział administracyjny

Główny artykuł: Podział administracyjny Turcji

Turcja jest podzielona na 81 prowincji (tur. vilayet;il; l. mn. iller). Każda prowincja dzieli się na podprowincje (tur. ilçe; l. mn. ilçeler). Prowincje mają zazwyczaj nazwę miasta, które jest jego stolicą, wyjątek stanowią: Hatay (stolica Antakya), Kocaeli (stolica Izmit) i Sakarya (stolica Adapazarı).

[edytuj] Historia

Turcja wcześniej nazywana była Imperium osmańskim. W XIX wieku zaczęło ono ulegać rozpadowi. Wiosną 1916 roku Turcy na terenie okupowanej przez nich Armenii Zachodniej dokonali rzezi Ormian, które w wielu krajach uznano za przestępstwo przeciwko ludzkości. Między rokiem 1919 a 1922 toczyła się wojna grecko-turecka. Latem 1920 roku (10 sierpnia 1920) w Sèvres pod Paryżem Turcja podpisała traktat z państwami Ententy, na mocy którego Grecji m.in. przyznano większość terenów europejskich Turcji, zachodnie wybrzeże Półwyspu Anatolijskiego ze Smyrną. Armenii zwrócono m.in. Kars, Trapezunt (dzisiejszy Trabzon) i górę Ararat wraz z jeziorem Wan. Kemal Atatürk, przywódca ruchu narodowego, dążący do przywrócenia Turcji choć części terytoriów zabranych jej po I wojnie światowej, nie chciał pogodzić się z tym faktem i na podstawie Sojuszu o Wzajemnej Przyjaźni i Współpracy ze Związkiem Radzieckim jesienią 1920 Turcja i Rosja Sowiecka dokonały agresji przeciwko Armenii. W 1923 miała miejsce wymiana ludności między Grecją i Turcją, w ramach której przesiedlono do Turcji od 500 - 800 tys. ludzi, a do Grecji trochę mniej niż 1,5 mln. (głównie z rejonów wybrzeża Morza Egejskiego, wybrzeża Morza Czarnego, Tracji oraz Kapadocji).

Później 24 lipca 1923 roku w Lozannie Turcja uzyskała rewizję Traktatu w Sèvres, ale tylko w stosunku do Grecji. Ponieważ przedstawicieli okupowanej przez Turcję i Związek Radziecki Republiki Armenia nawet nie zaproszono do Lozanny — w stosunku do Armenii postanowienia Układu Pokojowego w Sèvres pozostały w mocy.

W 1922 zniesiono kalifat. Już wcześniej zniesiono sułtanat. W 1923 roku Turcja stała się republiką. Pierwszym prezydentem został Mustafa Kemal, nazwany później Atatürkiem. Za jego sprawą przeprowadzano liczne reformy mające na celu europeizację Turcji: zmiana prawa cywilnego, handlowego i karnego, wprowadzenie alfabetu łacińskiego zamiast arabskiego, wprowadzenia kalendarza gregoriańskiego, wprowadzenie nazwisk. W 1934 przyznano kobietom bierne i czynne prawo wyborcze. W 1935 kobiety stanowiły 4,6% parlamentarzystów. Podczas II wojny światowej Turcja była neutralna aż do czasu wypowiedzenia wojny Rzeszy Niemieckiej w 1945. Od 1952 roku Turcja jest członkiem NATO. Od 1974 okupuje część Cypru. O laickość państwa od samego jego początku dba armia. Dlatego też w Turcji dochodziło często do zamachów stanu (w 1960, 1971, 1980 i 1997 roku). Ten czwarty miał zresztą wyjątkowo łagodny przebieg i ograniczył się do zasugerowania partiom rządzącym oddania władzy. Ostatnia interwencja generalicji w sprawy polityki miała miejsce w pierwszej połowie 2007 roku, kiedy to wybuchł kryzys polityczny związany z niemożnością wyboru prezydenta przez Zgromadzenie Narodowe. Turcja od kilkudziesięciu lat stara się o członkostwo w Unii Europejskiej. Proces ten napotyka jednak szereg poważnych barier. Problemem jest duża liczba mieszkańców Republiki Turcji, napięte stosunki dyplomatyczne między Turcją a Cyprem i (w mniejszym stopniu) Grecją oraz obawy o utracenie jednolitości kulturowo-religijnej państw Unii. 3 października 2005 Turcja rozpoczęła negocjacje w sprawie przystąpienia do Unii Europejskiej.

[edytuj] Gospodarka

Turcja jest jedną z dwudziestu największych gospodarek świata, na co wpływ ma głównie wielkość tego kraju. PKB na głowę mieszkańca wynosi około 9 000 dolarów. Od czasów przejęcia rządów przez Partię Sprawiedliwości i Rozwoju i poradzenia sobie z kryzysem finansowym z roku 2001 Turcja znajduje się w fazie wyjątkowo dynamicznego wzrostu gospodarczego.

[edytuj] Rolnictwo

Turcja jest jednym z 6 całkowicie samowystarczalnych pod względem żywnościowym krajów świata. Rolnictwo wytwarza ok. 10% produktu krajowego brutto Turcji. Zatrudnienie w tym sektorze znajduje około 1/3 siły roboczej. W Turcji istnieje ponad 3 miliony gospodarstw rolnych. Jedynie 6% z nich ma powierzchnię większą od 20 ha. Turcja jest jednym z pięciu największych producentów: bawełny, soczewicy, cebuli, buraków cukrowych, tytoniu, pomidorów, arbuzów, jabłek, winogron, orzeszków pistacjowych, orzechów włoskich, oliwek oraz owczego mleka. Jest zarazem największym na świecie wytwórcą orzechów laskowych, moreli i fig. Obecnie sektor rolniczy wspierany jest przez rząd przy pomocy tych samych instrumentów, jakimi posługuje się Unia Europejska. Skala wsparcia jest również porównywalna.

[edytuj] Przemysł

Turcja posiada znaczne zasoby surowców mineralnych, zwłaszcza rud metali. Wydobycie rud żelaza (Divriği we wschodniej Anatolii), chromu (Seydişehir na południu kraju – Turcja należy do głównych światowych producentów chromu), boksytów, rud miedzi (Murgul), cynku i ołowiu. Z surowców energetycznych eksploatuje się węgiel brunatny (zachodnia Anatolia), węgiel kamienny (zagłębie Ereğli-Zonguldak) i ropę naftową w pobliżu granicy z Syrią (główny ośrodek Batman). Z surowców chemicznych wydobywa się: fosforyty, sól kamienną i siarkę. 39% energii elektrycznej dostarczają elektrownie wodne (największe Keban i Atatürk — zbudowane w 1992 na Eufracie), 61% węglowe i naftowe. Produkcja energii elektrycznej na 1 mieszkańca — 1296 kWh (2000). Do najstarszych i najlepiej rozwiniętych gałęzi przemysłu przetwórczego należą: przemysł spożywczy (cukrowniczy, mleczarski, tytoniowy) oraz włókienniczy i odzieżowy, wykorzystujące surowce krajowe. Od lat 60. rozwój hutnictwa żelaza (głównie ośrodki: Karabük, Ereğli), miedzi (Ergani, Stambuł) oraz aluminium, przemysłu maszynowego i zbrojeniowego, środków transportu (montownie samochodów, ciągników, budowa statków), sprzętu gospodarstwa domowego, chemicznych (m.in. produkcja nawozów sztucznych), cementowego i rafineryjnego (w portach dowozowych ropy naftowej: İzmit oraz w Batman). Powszechnie rozwinięte rzemiosło: dywany, biżuteria, wyroby metalowe, ceramika, wyroby skórzane. Największa koncentracja zakładów przemysłowych w regionie północno-zachodnim: Stambuł – Ereğli – Izmir, ponadto w rejonie Ankary i na południowo-wschodniej: Adana – Gaziantep–Antakya.

[edytuj] Turystyka

Jedną z najszybciej rozwijających się gałęzi gospodarki Turcji jest turystyka. Najwięcej turystów przyjeżdża z Niemiec, Rosji,Holandii , Belgii, Francji i Wielkiej Brytanii. Wpływy z turystyki wynoszą 3,6 mld dolarów. Główne ośrodki turystyczne to: kurorty nad wybrzeżem morza Egejskiego i morza Śródziemnego (Bodrum, Kuşadasi , Antalya, Alanya), Stambuł, Kapadocja oraz zabytki kultury antycznej: Troja, Milet, Efez, Hierapolis, Pergamon, İzmir i inne.

[edytuj] Komunikacja

Sieć komunikacyjna w Turcji jest w rozbudowie. Około 63 tysiące km. dróg o twardej nawierzchni, w budowie 1250 km. autostrad – m. in. od granicy bułgarskiej do Ankary. Drogi łączą Turcję z Bułgarią oraz Syrią, Iranem i Irakiem. Europejską i azjatycką część kraju łączą 2 mosty na Bosforze w Stambule. 8,4 tysięcy km. linii kolejowych, w większości jednotorowych. Nośność floty handlowej — 7,1 mln DWT . Główne porty morskie (przeładunek powyżej 1 mln ton): Stambuł nad cieśniną Bosfor, Zonguldak, Ereğli i Samsun nad Morzem Czarnym, İzmir i İzmit nad Morzem Egejskim i Mersin, İskenderun nad Morzem Śródziemnym. Rozwinięta żegluga kabotażowa, połączenia promowe między europejską i azjatycką częścią kraju (Cieśnina Bosfor, z Cyprem i wyspami greckimi (Rodos, Samos, Chios).

[edytuj] Zwierzęta

Zwierzęta hodowane na terenie Turcji to: krowy, konie, kozy, osły i owce, jak również wielbłądy i bawoły.

Najpopularniejszą w Turcji rasą psa jest Kangal – wielki i silny pies pasterski. Najciekawszą rasą kotów są koty Van o białym futrze i różnokolorowych oczach – jednym zielonym, a drugim niebieskim.

Na wolności żyją w Turcji jelenie, szakale, rysie, dziki, wilki oraz rzadko – lamparty i niedźwiedzie.

[edytuj] Demografia

• Narodowości: Turcy ok. 82%, Kurdowie ok. 15%, Zaza ok 2%, Arabowie ok. 1%
• Wyznania: muzułmanie (gł. sunnici) 99% (statystyki oficjalne nie wyróżniają alewitów i traktują ich jako sunnitów; szacuje się, że alewici stanowią 25-30% populacji Turcji)

Oficjalne liczby są jednak nie do końca prawdziwe, gdyż każdy mieszkaniec Turcji, jeżeli nie deklaruje się jako wyznawca innej religii, automatycznie zaliczany jest do muzułmanów. Nie ma tam czegoś podobnego do wystąpienia z kościoła chrześcijańskiego, toteż ateiści i agnostycy oficjalnie uznawani są za muzułmanów. Wymagana jest po prostu przynależność do jakiejkolwiek religii. Z tego powodu liczba mieszkańców Turcji, niewyznających żadnej religii, jest nieznana. Regularnie brak również z urzędowych tureckich statystyk Greków, Bułgarów, Albańczyków, Adżarów, Gruzinów i Ormian, którzy stanowią znaczną część mieszkańców. Podobnie statystyki wyznaniowe zupełnie pomijają chrześcijan, a przecież obok Ormian i Greków, żyją tu starochrześcijanie: Asyryjczycy i Syryjczycy oraz Koptowie. Turcja nieoficjalnie, ma najwyższy odsetek osób bezwyznaniowych wśród krajów z dominującą religią muzułmańską.

[edytuj] Przypisy

1. ↑ Dziennik Polska-Europa-Świat, 22.10.2007, str.19

[edytuj] Literatura

• Jerzy S. Łątka: Kemal Atatürk. Ojciec Turków. Społeczny Instytut Historii i Kultury Turcji, Kraków 1994. ISBN 83-901448-0-8
• Krystyna Poznańska: Turcja stara i nowa. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1970
• Stanisław Kałużyński: Tardycje i legendy ludów tureckich. Iskry, Warszawa 1986
• Tomasz Wituch: Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878-1923 – Państwowe Wydawnictwo naukowe, Warszawa 1980 ISBN 83-01-01698-1
• Jan Reychman: Życie polskie w Stambule w XVIII wieku. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1959
• Lew Gumilow: Dzieje dawnych Turków. Państwowy Instytut wydawniczy, Warszawa 1972
• Franz Babinger: Z dziejów Imperium Osmanów. Państwowy Instytut wydawniczy, Warszawa 1977
• Bernard Lewis: Svijet Islama. Vjera. Narodi. Kultura. Jugoslovenska Revija, Vuk Karadžić – Beograd (Belgrad) 1979
• Békési B.István : Törökország. Panoráma, Budapest (Budapeszt) 1983 ISBN 963-243-150-2 ISSN 0324-5888
• Μ.А.Гасратян – С. Ф. Орешкова – Ю. А. Петросян: Очерки истории Турции. Главная Редакция Восточной Литературы – Издательство “Наука“ - Москва-Moskwa 1983
• Академия Наук СССР – Институт Востоковедения: Турецкая Республика. Москва“ Наука“ Главная Редакция Восточной Литературы 1990 ISBN 5-02-016949-8
• Մէվլան Զատէ Րիֆաթ։ Օսմանեան Зեղափոխթեան Մութ Ծալբերը եւ Իթթիհատի Հայաջինջ Ծրագիրները – Երեվամ (Erywań) “ԿՓՀ” 1990.
• Ս.Կ. Խուդոյան: Արեվելահայ Դպրոցները 1830-1920 Թվականներին Ժամակագրությունը հավելյալ մանրամասներով – Երեվան (Erywań) “Լույս” 1987
• Bohdan Gębarski: Morituri. Opowieść o 1915 r. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze Oddział w Warszawie – Koło Zainteresowań Kulturą Ormian — Warszawa 1992
• Зареванд։ Турция и Пантуранизм – Введение А. Н. Мандельштама - Париж (Paryż) 1930
• Германские Иточникио Геноциде Армян – период Первой Мировой Войны - Ереван“ (Erywań) Айастан” 1991
• Дж. Киракосян: Западная Армения в годы Первой Мировой Войны – Издательство Ереванского Университета Епреван (Erywań) 1971
• Дж. С. Киракосян: Младотурки перед судом истории. Ереван (Erywań), “Айастан“ 1989
• Ա.Հ. Հարությունյան Թուրքական ինտերվենցիան անդրկովկան կրիվները. Հայկական ՍՍՀ ԳԱ Հրատարակչություն Երեվան (Erywań) 1984

[edytuj] Zobacz też

• Imperium osmańskie – państwo, z którego wywodzi się nowoczesna Turcja
• Adampol
• hymn Turcji
• godło Turcji
• flaga Turcji

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Strona tureckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych (en)
• Mapy Turcji
• Oficjalna strona internetowa Ministerstwa Kultury i Turystyki Turcji (en)