Europa

Z Wikipedii

Europa - część świata (określana zwykle tradycyjnym, acz nieścisłym mianem kontynentu), leżąca na półkuli północnej, na pograniczu półkuli wschodniej i zachodniej, stanowiąca wraz z Azją kontynent Eurazję.

Spis treści 1 Nazwa i charakter 2 Granice Europy 3 Dane geograficzne 3.1 Linia brzegowa 3.1.1 Akweny otaczające Europę 3.1.2 Typy wybrzeży europejskich 3.2 Ukształtowanie powierzchni 3.2.1 Niziny 3.2.2 Wyżyny i góry 4 Budowa geologiczna 4.1 Wulkanizm 4.2 Gleby 5 Klimat 5.1 Strefy klimatyczne 5.2 Temperatura 5.3 Opady 6 Wody 6.1 Rzeki 6.2 Jeziora 6.3 Lodowce 7 Środowisko przyrodnicze 7.1 Szata roślinna 7.2 Świat zwierząt 8 Historia 8.1 Archeologia i prehistoria 8.2 Starożytność 8.3 Średniowiecze 8.3.1 V-IX wiek 8.3.2 X-XX wiek 9 Ludność 9.1 Gęstość zaludnienia 9.2 Narodowości 9.3 Języki 9.4 Religie 9.4.1 Chrześcijaństwo 9.4.2 Islam 9.4.3 Judaizm 9.4.4 Pozostałe wyznania 9.4.5 Bezwyznaniowość 9.5 Miasta 10 Podział polityczny Europy 10.1 Struktury polityczne 11 Kultura 11.1 Literatura 11.2 Sztuka 11.3 Muzyka 11.4 Architektura 12 Główne okręgi przemysłowe Europy 13 Europejskie „NAJ” 14 Przypisy 15 Bibliografia 16 Zobacz też

[edytuj] Nazwa i charakter

Nazwa Europy wywodzi się z greckiego słowa Εὐρώπη (Europe) i zwykle poprzez łac. formę Europa weszło do niemal wszystkich języków świata. Etymologia samego terminu Εὐρώπη (Europe) jest niejasna: być może pochodzi ono od gr. εὐρωπός europos 'łagodnie wznoszący się', albo od asyr. ereb 'zachód'

Europa określana jest zwykle mianem kontynentu, która to nazwa podkreśla jej odrębny od Azji charakter kulturowo-polityczny, jednak z geograficznego punktu widzenia określenie to jest nieścisłe. Niekiedy, także dla odróżnienia od Azji i przy zachowaniu tradycyjnej nazwy kontynent Europę nazywa się mianem subkontynentu.

[edytuj] Granice Europy

Przebieg granic Europy jest przedmiotem licznych sporów i kontrowersji. Kwestia ta jest rozstrzygana w nauce różnych krajów, a najwięcej odmienności w sprawie wykreślenia granic obu części świata występuje w nauce anglosaskiej. Polska interpretacja przebiegu granicy Europa-Azja jest zgodna z ustaleniami Międzynarodowej Unii Geograficznej.

Jedynymi granicami Europy, co do których nie ma sporów, są granice północna, zachodnia i znaczna część południowej, które to granice mają charakter naturalny w postaci mórz i oceanów. Wyznaczenie umownej granicy z Azją na wschodzie i południowym wschodzie wzbudza kontrowersje.

Powszechnie przyjęto, że Europa rozciąga się od Oceanu Atlantyckiego na zachodzie do gór Ural na wschodzie (przy czym problem przynależności samych tych gór jest kwestią sporną: w Polsce przyjęto, iż są one częścią kontynentu), oraz od Morza Arktycznego na północy do Morza Śródziemnego i Morza Czarnego na południu. Największy problem stanowi wyznaczenie granic Europy na południowym wschodzie: polska nauka, w ślad za ustaleniami MUG uważa, iż stanowi ją obniżenie Kumsko-Manyckiego na południu, natomiast w naukach innych krajów wyznacza się kilka odmiennych wersji przebiegu tej granicy, przesuwających kraniec kontynentu w tym rejonie daleko na południe, w niektórych propozycjach o ponad tysiąc kilometrów w stosunku do ustaleń Międzynarodowej Unii Geograficznej.

[edytuj] Dane geograficzne

Powierzchnia Europy: to 10,5 mln km² (5,96 mln km², bez europejskiej części Rosji). Stanowi to ok. 2% całej powierzchni kuli ziemskiej (ok. 7,5% powierzchni lądów) i Europa jako część świata jest większa tylko od Australii. Europa stanowi 1/5 Eurazji i jako jej największy półwysep jest najbardziej wysunięta na zachód.

Rozciągłość równoleżnikowa: 5600 km (79°)

Rozciągłość południkowa: 4200 km (35°)

Długość wybrzeży: 38 tys. km

Średnia wysokość terenu: 292 m n.p.m.

[edytuj] Linia brzegowa

Europa jest najbardziej rozczłonkowaną częścią świata, o silnie rozbudowanej linii brzegowej, której długość wynosi ok. 38 000 km (bez linii brzegowej wysp).

Około 25% powierzchni kontynentu stanowią półwyspy, spośród których największymi są:

1. Półwysep Skandynawski (800 000 km²)
2. Półwysep Iberyjski (580 000 km²)
3. Półwysep Bałkański (500 000 km²)
4. Półwysep Apeniński (150 000 km²)
5. Półwysep Kolski (120 000 km²)
6. Półwysep Krymski (25 000 km²)
7. Półwysep Jutlandzki (24 000 km²)
8. Półwysep Bretoński (24 000 km²)

(podana powierzchnia półwyspów ma charakter przybliżony)

Wyspy stanowią blisko 7,5% powierzchni Europy, a największe z nich to:

1. Wielka Brytania (218 476 km²)
2. Islandia (103 000 km²)
3. Irlandia (84 406 km²)
4. Wyspa Północna Nowej Ziemi (48 904 km²)
5. Spitsbergen (37 673 km²)
6. Wyspa Południowa Nowej Ziemi (33 275 km²)
7. Sycylia (25 400 km²)
8. Sardynia (24 090 km²)
9. Ziemia Franciszka Józefa (cały archipelag - 16 134 km²)
10. Ziemia Północno-Wschodnia (14 443 km²)
11. Korsyka (8 680 km²)
12. Kreta (8 366 km²)

[edytuj] Akweny otaczające Europę

Europę z racji jej półwyspowego charakteru otacza wiele mórz i zatok, stanowiących części Oceanu Atlantyckiego, a także wyodrębnianego w ostatnich latach jako odrębny ocean - Oceanu Arktycznego.

• Morze Karskie
• Morze Peczorskie
• Morze Barentsa
• Morze Białe
• Morze Norweskie
• Morze Szkockie
• Morze Hebrydzkie
• Morze Północne
• Morze Irlandzkie
• Morze Celtyckie
• Zatoka Biskajska
• Zatoka Kadyksu
• Morze Bałtyckie
  • Zatoka Botnicka
  • Zatoka Fińska
  • Zatoka Ryska
• Morze Śródziemne, z którego wydziela się kilka mniejszych mórz i zatok:
  • Zatoka Lwia
  • Morze Tyrreńskie
  • Morze Adriatyckie
  • Zatoka Tarencka
  • Morze Jońskie
  • Morze Alborańskie
  • Morze Balearskie
  • Morze Egejskie
  • Morze Liguryjskie
  • Morze Libijskie
  • Morze Kreteńskie
  • Morze Trackie
  • Morze Lewantyńskie
  • Morze Marmara
• Morze Czarne w tym:
  • Morze Azowskie

[edytuj] Typy wybrzeży europejskich

Wybrzeże kontynentu ma zróżnicowany charakter. Nabrzeżne tereny Europy prezentują praktycznie każdy ze sklasyfikowanych typów wybrzeża. Na północy występują głównie wybrzeża fiordowe (zachodnie wybrzeże Półwyspu Skandynawskiego) i wybrzeża skjerowe (w Finlandii i Szwecji), często też wybrzeża akumulacyjne (Holandia, Niemcy, Dania). W południowej części Europy najczęstsze są wybrzeża typu dalmatyńskiego, a w zachodniej i południowo-zachodniej – riasowego. Nad Morzem Czarnym spotykany jest typ wybrzeża określany jako wybrzeże limanowe. Poza tym spotkać można także wybrzeża klifowe (m.in. na Bałtyku) i ferdowe.

[edytuj] Ukształtowanie powierzchni

Powierzchnia Europy jest w przeważającej części nizinna. Średnia wysokość terenu wynosi ok. 340 m n.p.m. Najwyższym szczytem Europy jest alpejska góra Mont Blanc (4808 m n.p.m.).

(W geograficznej literaturze anglosaskiej, gdzie Kaukaz włączany jest do Europy podaje się, że najwyższym szczytem jest Elbrus (5642 m n.p.m.). Wobec obowiązującej w Polsce koncepcji przebiegu granic Europy, zgodnej z ustaleniami Międzynarodowej Unii Geograficznej podawanie Elbrusu jako najwyższej góry kontynentu jest błędem.)

Najniższym punktem Europy jest depresja na Nizinie Nadkaspijskiej 28 m p.p.m.

Około 74% powierzchni Europy położone jest na wysokości mniejszej niż 300 m, blisko 1/5 obszaru ma wysokość 300-1000 m n.p.m., a jedynie 6% obszaru kontynentu leży na wysokości wyższej niż 1000 m.

[edytuj] Niziny

Wzdłuż atlantyckiego wybrzeża Europy, od zachodniej Francji, przez Belgię, Holandię aż do Niemiec ciągnie się pas nizin. W Niemczech pas ten rozszerza się znacznie i dalej na wschód obejmuje niemal całą Polskę a także niemal całą Europę Wschodnią, od północnych krańców kontynentu, po południowe (Nizina Wschodnioeuropejska). Poza tym obszarem niziny na kontynencie europejskim znajdują się głównie wśród obszarów górskich (największe z nich to m.in. Nizina Wołoska, Nizina Padańska i Wielka Nizina Węgierska), a także na obszarach przybrzeżnych oraz na znacznej części Wysp Brytyjskich.

Niziny europejskie, jakkolwiek posiadają wspólną cechę w postaci równinnego charakteru posiadają zróżnicowaną rzeźbę terenu. Jest ona związana ze zlodowaceniami plejstoceńskimi, które wielokrotnie obejmowały znaczną część kontynentu. Największym z nich było zlodowacenie skandynawskie, które objęła Wyspy Brytyjskie, Morze Północne, większą część Niemiec, Polskę i Europę Wschodnią aż do Donu. Na obszarze tym występują typowe cechy krajobrazu polodowcowego. Należą do nich moreny denne i czołowe, kemy, ozy, oraz zbiorniki wodne pochodzenia lodowcowego.

Około 143 000 km² zajmują obszary położone poniżej poziomu morza. Największe depresje znajdują się w pobliżu Morza Kaspijskiego (Nizina Nadkaspijska) oraz w północnej Holandii.

[edytuj] Wyżyny i góry

Obszary górzyste i wyżynne znajdują się na Półwyspie Skandynawskim (Góry Skandynawskie), północnej części Wielkiej Brytanii (Góry Kaledońskie), w Europie zachodniej i środkowej (m.in. Masyw Centralny, Góry Świętokrzyskie, Sudety, Ardeny, Harz i in.) a także na wschodnim skrawku kontynentu (Ural).

Poza tym przez obszar Europy, na południe od pasa nizin, ciągnie się kilka młodych pasm górskich, rozdzielonych zapadliskami tektonicznymi. Należą do nich (od zachodu): Góry Betyckie, Pireneje, Alpy, Apeniny, Karpaty, Góry Dynarskie, Pindos i Stara Płanina.

[edytuj] Budowa geologiczna

W Europie wyróżnia się 3 podstawowe jednostki tektoniczne:

• Kraton wschodnioeuropejski, obejmujący obszar od Uralu do przebiegającej przez Polskę linii Teisseyere'a-Tornquista, w skład kratonu wchodzą dwie tarcze: bałtycka (fennoskandzka) i ukraińska oraz Platforma wschodnioeuropejska.

Fundament platformy budują prekambryjskie skały krystaliczne, które odsłaniają się w obrębie: tarczy bałtyckiej i tarczy ukraińskiej. W pozostałej części platformy - przykryte są osadami młodszymi o różnej miąższości, które tworzą pokrywę platformową.

• paleozoiczna platforma Europy zachodniej i środkowej (w tym: kaledonidy i hercynidy)
• Alpidy - w południowej części kontynentu. Tworzą rozległy system górski o przebiegu równoleżnikowym.

Alpidy Europy łączą się na zachodzie przez Cieśninę Gibraltarską z górami Rif (Atlas) w północnej Afryce a na południe i wschód z alpejskimi łańcuchami górskimi Azji, tworząc jeden system orogeniczny.

Do Alpidów w Europie zalicza się:

• Góry Betyckie
• Góry Iberyjskie
• Pireneje
• Alpy
• Apeniny
• Góry Dynarskie
• Pindos
• Stara Płanina (Bałkan)
• Karpaty
• Góry Krymskie
• Kaukaz

Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

[edytuj] Wulkanizm

W minionych epokach geologicznych na terenie kontynentu zachodziły dość intensywne procesy wulkaniczne. Ich pozostałościami są stożki wygasłych wulkanów, znajdujące się w różnych krajach, m.in. w Polsce.

W czasach historycznych zjawiska wulkaniczne występują tylko na niewielkich obszarach Europy, przy czym oprócz Wezuwiusza wszystkie takie obiekty znajdują się na otaczających Europę wyspach, najczęściej oddalonych od głównej części kontynentu.

Największym skupiskiem wulkanów jest Islandia; na niej i otaczających wysepkach znajduje się około 20-35 czynnych wulkanów, często tworzących systemy. Spośród islandzkich wulkanów największymi są Hekla i Laki.

Wulkany w większej liczbie występują także na południu Europy - we Włoszech, zarówno w kontynentalnej części tego kraju (Wezuwiusz), jak i na należących do tego państwa wyspach - Sycylii (Etna), i na Wyspach Liparyjskich, gdzie do niedawna aktywnych było kilka tego typu obiektów (m.in. Vulcano), zaś obecnie (od początku XX wieku) czynny jest jedynie Stromboli (co oczywiście nie przesądza, iż pozostałe wulkany definitywnie wygasły). W czasach historycznych czynny był także wulkan zlokalizowany na południowo-wschodnim skrawku Europy - na greckiej wyspie Thera (Santoryn), którego ostatni wybuch miał miejsce ok. 1600 r. p.n.e.

Aktywne wulkany istnieją na portugalskim archipelagu Azorów oraz na należącej do Norwegii arktycznej wyspie Jan Mayen (wulkan Beerenberg).

Czynne wulkany na hiszpańskich Wyspach Kanaryjskich nie zaliczają się do wulkanów europejskich, gdyż jakkolwiek archipelag ten politycznie należy do europejskiej Hiszpanii, to jednak geograficznie jest on częścią Afryki.

[edytuj] Gleby

Ze względu na różnorodność skał, na których wykształciły się gleby oraz zróżnicowanie warunków klimatycznych układ gleb w Europie ma charakter mozaikowy, a jedynie w części wschodniej kontynentu - strefowy.

Jako iż gleby formują się w wyniku oddziaływania roślinności i warunków klimatycznych na podłoże skalne, rodzaj gleby występującej na danym terenie zależy od rozkładu stref klimatycznych i występujących w nich formacji roślinnych. W związku z tym w Europie, w strefie klimatów zimnych, gdzie procesy chemiczne przebiegają powoli a powstająca gleba poddawana jest erozji mrozowej profile glebowe są słabo wykształcone, zaś gleby tam występujące należą do gleb tundrowych. W strefie klimatu umiarkowanego chłodnego (od Skandynawii, przez północną część Niziny Wschodnioeuropejskiej, aż do Uralu) przeważają gleby bielicowe i darniowo-bielicowe (te ostatnie występują w części południowej omawianego rejonu).

W południowej części strefy klimatu umiarkowanego w Europie środkowej i wschodniej (w tym i w Polsce) największą powierzchnię zajmują gleby darniowo-bielicowe. W Europie zachodniej i środkowej, w strefie klimatów umiarkowanych ciepłych (zwłaszcza odmiany morskiej), od Wysp Brytyjskich, przez Francją, południowe Niemcy aż do Rumunii przeważają gleby brunatne i płowe, przy czym na zachodzie, gdzie poziom opadów jest wyższy są to gleby brunatno-bielicowe. W strefie klimatu podzwrotnikowego (na obszarze śródziemnomorskim) najwięcej jest gleb typu brązowego i brunatnego. W południowej części Niziny Wschodnioeuropejskiej, na wschód od Małopolski i Karpat ciągnie się strefa bardzo urodzajnych gleb czarnoziemowych, które stanowią głównie czarnoziemy stepowe, a poza nimi też czarnoziemy leśne. W rejonie Morza Kaspijskiego dominują gleby kasztanowe, zaś na powierzchni ok. 100 tys. km², pomiędzy dolną Wołgą a rzeką Ural, na terenach pustynnych warstwa gleby praktycznie nie występuje.

Niezależnie od stref klimatycznych na terenach górskich występują charakterystyczne dla tego typu obszarów typy gleb, zaś wzdłuż biegów dużych rzek (m.in. dolnej Wołgi, Rodanu, środkowego Dunaju) oraz w Holandii występują mady i marsze. Na terenach o nadmiernej wilgotności leżących w strefie klimatu umiarkowanego powstają gleby torfowe

[edytuj] Klimat

Klimat w Europie jest znacznie łagodniejszy, niż klimaty innych obszarów położonych na tej samej szerokości geograficznej. Różnica ta zauważalna jest zwłaszcza zimą, w zachodniej i północnej części kontynentu. Główną przyczyną tego zjawiska jest ciepły prąd morski - Golfstrom (Prąd Zatokowy), opływający Europę od zachodu. Dzięki niemu na norweskich Lofotach istnieje największa na świecie anomalia termiczna, której wartość dochodzi do +25°C.

Drugą przyczyną łagodnego klimatu jest przewaga wiatrów zachodnich, co w połączeniu z niemal równoleżnikowym układem najważniejszych łańcuchów górskich, powoduje, iż ciepłe masy powietrza znad Oceanu Atlantyckiego docierają głęboko na wschód kontynentu.

[edytuj] Strefy klimatyczne

Niemal cała Europa znajduje się w strefie klimatów umiarkowanych. W północno-wschodniej części kontynentu ma on charakter chłodny, zaś w pozostałej – ciepły (morski, kontynentalny i przejściowy). Południowe skrawki Europy (półwyspy: Iberyjski, Apeniński i Bałkański oraz wyspy Morza Śródziemnego) znajdują się w strefie klimatów podzwrotnikowych (morskich, a w Bułgarii i środkowej Hiszpanii - kontynentalnych). Od klimatów umiarkowanych oddzielają je pasma górskie: Pireneje, Alpy i Bałkan.

W północnych krańcach Europy (północna Islandia, Svalbard i północno-zachodnia Rosja) panuje klimat okołobiegunowy (subpolarny).

Niezależnie od położenia wysokie oraz średnie góry posiadają własne, odmienne od nizinnych typy klimatyczne, zaliczane do klimatów górskich.

[edytuj] Temperatura

Temperatura i opady w wybranych miastach europejskich:
Tirana (Albania)
Dublin (Irlandia)
Moskwa (Rosja)
Czerwonym słupkom pokazującym temperaturę, odpowiada skala po lewej stronie, niebieskim - pokazującym poziom opadów - skala po prawej stronie

Temperatura na kontynencie europejskim w okresie zimowym spada w miarę posuwania się na wschód. Zimą najcieplejszymi obszarami są krańce południowe i południowo-zachodnie kontynentu. W styczniu średnia temperatura na tych terenach to ok. +10°C – +12°C, np. w Lizbonie średnia wieloletnia to +11°C, a w Gibraltarze – +13°C. Najchłodniejszymi terenami są obszary na północnym wschodzie, gdzie średnia temperatura to poniżej –15°C, zaś na samym skraju kontynentu, na Nowej Ziemi, spada poniżej –20°C.

W okresie letnim największe różnice temperatur zaznaczają się pomiędzy północą a południem kontynentu. Na północy w lipcu jest to 8-10°C (np. w norweskim Vardö średnia wieloletnia lipca to +9°C), zaś na południu 26-28°C (Ateny – średnia wieloletnia +28°C). Najwyższą w Europie temperaturę zanotowano w hiszpańskiej Sewilli i było to +50°C.

Roczne wahania temperatur największe są na wschodzie Europy. W środkowej części europejskiej Rosja różnice skrajnych temperatur w ciągu roku przekraczać mogą 70°C (w Twerze najwyższa zanotowana temperatura to +37°C, zaś najniższa –50°C). Najmniejsze wahania temperatur występują na krańcach północno-zachodnich i średnio wynoszą kilkanaście, do nieco ponad 20 stopni.

Długość okresu bezprzymrozkowego jest różna w różnych częściach kontynentu. Na krańcach północno-wschodnich (północny Ural, część Nowej Ziemi) oraz w Górach Skandynawskich i środkowej Islandii wynosi poniżej 2 miesięcy, na większości obszaru Europy środkowej i wschodniej jest to 120-180 dni, w Europie zachodniej (poza obszarami górskimi) – 180-240 dni, zaś na wyspach i położonych na południu wybrzeżach Morza Śródziemnego oraz w południowo-zachodniej części Półwyspu Iberyjskiego przymrozki pojawiają się sporadycznie (nie w każdym roku).

[edytuj] Opady

Poziom opadów w Europie jest różny. Na znacznej część kontynentu rocznie notuje się 500-800 mm opadów. Wielkość ta ma znacznie wyższą wartość na terenach górskich (zwłaszcza po zachodniej stronie stoków), gdzie przekracza ona 2000 mm na rok (w czarnogórskiej osadzie Crkvice, w Górach Dynarskich, nad Zatoką Kotorską jest to ponad 5300 mm). Duże nasilenie opadów występuje też na wybrzeżach. Najmniej opadów (poniżej 500 mm) występuje na krańcach północno- i południowo-wschodnich, zaś na wybrzeżu Morza Kaspijskiego jest nawet mniej niż 250 mm.

Na większości obszaru Europy opady występują w ciągu całego roku, głównie jednak w półroczu ciepłym (zwłaszcza czerwcu, lipcu i sierpniu). Na terenie Wysp Brytyjskich, zachodniej części Półwyspu Skandynawskiego, na Islandii oraz większości obszaru Francji opady także występują w ciągu całego roku, jednak największe ich nasilenie przypada na półrocze chłodne. W Europie południowej (na głównie obszarach pokrywających się z zasięgiem klimatu podzwrotnikowego) deszcz, rzadziej śnieg pada niemal wyłącznie w porze chłodnej.

[edytuj] Wody

Ok. 82% powierzchni Europy należy do zlewiska Oceanu Atlantyckiego (wraz z wyodrębnianym niekiedy jako osobny ocean Morzem Arktycznym, do którego spływa 16% wód). Wody z pozostałej części kontynentu spływają do zbiorników wewnątrzkontynentalnych, spośród których największym jest Morze Kaspijskie.

[edytuj] Rzeki

W Europie znajdują się liczne rzeki, jednak z powodu silnie rozwiniętej linii brzegowej kontynentu i związanej z tym niewielkiej odległości do morza europejskie rzeki nie należą do najdłuższych na świecie. Najdłuższa rzeka Europy - Wołga zajmuje dopiero 15. miejsce pod względem długości wśród rzek świata. Rocznie rzeki Europy odprowadzają do oceanów 2500 km³ wody.

Zasadniczo w Europie istnieje kilka typów rzek:

• Typ wschodnioeuropejski – rzeki na terenach nizinnych, zasilane głównie przez roztopy i wiosenne opady, stąd najwyższe stany wód przypadają na wiosnę, a najniższe – latem i zimą, zlodowacone przez kilka miesięcy w roku. Należą tu m.in. Wołga, Dniepr, Don i Dwina.
• Typ północnoeuropejski – rzeki o niewielkich rocznych wahaniach wodostanu, który jest wyrównywany przez jeziora, przez jakie przepływają te cieki wodne. Zimą dość długo zlodowacone. Często wykorzystywane w hydroenergetyce. Należą tu m.in. Glomma i Torne.
• Typ atlantycki – rzeki o zasilaniu opadowym, wysokim i wyrównanym wodostanie, nie zamarzające zimą (np. Sekwana i Tamiza).
• Typ alpejski – rzeki tego typu w swym górnym biegu zasilane są wodą z topniejących lodowców i śniegów (stąd na tych odcinkach wysokie stany wód występują późną wiosną i latem), zaś w dolnym odcinku zasilane głównie dopływami; poziom wody w tej części rzeki zależy od ilości opadów i wysokości temperatur (parowanie). Rzekami tego typu są m.in. Ren, Rodan i Pad.
• Typ śródziemnomorski – rzeki o zasilaniu głównie opadowym, cechują się bardzo wyraźnymi różnicami w poziomie wody w okresie zimowym (gdy przypada maksimum) i letnim. Należą do nich m.in. Gwadalkiwir, Gwadiana i Tag.

Najdłuższe rzeki Europy

1. Wołga (3531 km)
2. Dunaj (2888 km)
3. Ural (2428 km)
4. Dniepr (2285 km)
5. Don (1870 km)
6. Peczora (1809 km)
7. Kama (1805 km)
8. Oka (1500 km)
9. Bieła (1430 km)
10. Dniestr (1352 km)
11. Ren (1320 km)
12. Wiatka (1314 km)
13. Desna (1130 km)
14. Łaba (1091 km)
15. Doniec (1053 km)
16. Wisła (1047 km)
17. Dźwina (1020 km)
18. Loara (1020 km)
19. Chopior (1010 km)
20. Tag (1007 km)
21. Duero (938 km)
22. Niemen (937 km)
23. Moza (925 km)
24. Ebro (910 km)
25. Odra (854 km)

Pod względem powierzchni dorzecza klasyfikacja wygląda następująco:

1. Wołga (1 380 000 km²)
2. Dunaj (817 000 km²)
3. Dniepr 516 300 km²)
4. Kama (507 000 km²)
5. Don (425 600 km²)

[edytuj] Jeziora

Jeziora zajmują ok. 163 000 km² (bez powierzchni tej części Morza Kaspijskiego, która wg niektórych źródeł zaliczana jest do Europy), tj. ok. 1,6% powierzchni kontynentu. Największe europejskie jeziora znajdują się w zapadliskach tektonicznych. Spośród tego typu zbiorników wodnych wymienić należy m.in. jeziora: Ładoga, Onega, Wener i Wetter a także Balaton.

Liczne i duże jeziora (zwłaszcza na Pojezierzu Fińskim i Bałtyckim) są pochodzenia lodowcowego, a największe z nich to Saimaa, Pejpus i Ilmień. Na obszarach nizinnych jeziora pochodzenia lodowcowego często łączą się w systemy. W rejonie alpejskim dość duże i bardzo głębokie jeziora jak np. Jezioro Genewskie, Jezioro Bodeńskie, Como czy Garda mają pochodzenie tektoniczno-lodowcowe.

Poza tym na terenie Europy znajdują się jeziora przybrzeżne (np. polskie Łebsko), jednak nie osiągają one ani dużych rozmiarów, ani znacznych głębokości. Istnieje także niewielka liczba zbiorników wodnych pochodzenia krasowego i wulkanicznego.

Największe jeziora Europy

Pod względem powierzchni:

1. Ładoga 18 390 km² (wraz z wyspami)
2. Onega 9616 km²
3. Wener 5650 km²
4. Saimaa 4400 km² (system jezior)
5. Pejpus 3555 km²
6. Ilmień 2090 km² (przy najwyższym stanie wód)
7. Wetter 1893 km²
8. Wielki Manycz 1414 km²
9. Wygoziero 1250 km²
10. Melar 1140 km²

Pod względem głębokości klasyfikacja wygląda tak:

1. Hornindalsvatnet (514 m)
2. Como (410 m)
3. Garda (346 m)
4. Genewskie (310 m)
5. Bodeńskie (252 m)

[edytuj] Lodowce

Około 1% powierzchni Europy stanowią obszary na których zalega pokrywa lodowa. Jest ona pozostałością po dawnych zlodowaceniach, kiedy to lodowce zajmowały znaczną część kontynentu, i obecnie wraz z ocieplaniem klimatu jej zasięg się zmniejsza. Obecnie lodowce znajdują się głównie na obszarach północnych oraz w wysokich partiach gór. Spośród ok. 120 tys. km² jakie zajmują lodowce^[1], niemal połowa (ok. 58 tys. km²) znajduje się na Spitsbergenie. Poza tym duże obszary lodowców pokrywają Nową Ziemię (ponad 24 tys. km²) i Islandię (11,5 tys. km²). Na obszarze kontynentalnej Europy lodowce występują tylko na terenach górskich: największe lodowce, o łącznej powierzchni ok. 5000 km². istnieją w Górach Skandynawskich, a poza tym w Alpach (np. lodowiec Aletsch), gdzie zajmują ok. 3600 km², a także w Pirenejach (ok. 30 km²).

[edytuj] Środowisko przyrodnicze

[edytuj] Szata roślinna

Europa jest tą częścią świata, w której pierwotne typy roślinności w największym stopniu zostały przekształcone w wyniku gospodarczej działalności człowieka. Zjawisko to jest najbardziej widoczne w Europie Zachodniej i Środkowej, w znacznie mniejszym stopniu wystąpiło na północy i północnym wschodzie kontynentu. Na terenie Irlandii i Anglia roślinność o charakterze naturalnym pokrywa poniżej 10% powierzchni, podczas gdy w północnej Skandynawii i północnej Rosji - nawet ponad 90% terenu zachowało dawny charakter. Formacje roślinne Europy mają układ równoleżnikowy i są znacznie zróżnicowane. Na ich układ ma znaczący wpływ klimatu oceanicznego w zachodniej części kontynentu.

Na północnych skrawkach kontynentu (m.in. Islandia, Półwysep Kolski, Nowa Ziemia) znajduje się bezleśny obszar arktyczny. Charakterystyczna dla niego jest roślinność typu tundrowego, złożona z mchów, porostów, rozmaitych gatunków traw oraz wrzosów i innych krzewinek.

Dalej na południe występuje strefa zarośli i rzadkich, widnych lasów, głównie brzozowych. Ten typ roślinności rozprzestrzeniony jest zwłaszcza na Półwyspie Skandynawskim, w części środkowo-północnej, znacznie słabiej wyróżnia się w Rosji, gdzie tundra stopniowo przechodzi w lasotundrę i w tajgę.

Bardziej na południe znajduje się tajga złożona z drzew iglastych, głównie świerków i sosen, oraz w mniejszym stopniu - jodeł. W miarę posuwania się na południe dołączają do nich coraz częściej także gatunki liściaste: brzoza, osika, rzadziej lipa, wiąz, klon i olcha. Na obszarze tajgi występują liczne bagna i torfowiska, które porasta typowa dla tego typu ekosystemów roślinność. Jeszcze dalej na południe tajga zaczyna przechodzić w lasy liściaste i mieszane. W niedawnej przeszłości to one pokrywały znaczną część Europy, obecnie zaś porastają bardzo niewielki odsetek dawnego areału.

W Europie Zachodniej nie występuje strefa tajgi - wzdłuż wybrzeży Oceanu Atlantyckiego, od zachodniego wybrzeża Norwegii, przez Wielką Brytanię i Irlandię aż do zachodniej Hiszpanii i Portugalii występuje inny typ roślinności, tzw. prowincja atlantycka złożony głównie z lasów (w których dominują dąb i brzoza) i wrzosowisk.

Południowo-wschodnia Europa, na wybrzeżach Morza Czarnego leży strefie lasostepów i stepów. Ten typ roślinności sięga miejscami aż do Austrii. Obszar stepowy z rzadkimi drzewami występuje także na znacznej części Węgier i części północnej Serbii (tzw. puszta), leżących na Nizinie Panońskiej).

Stepy położone w pobliżu Morza Kaspijskiego stopniowo przechodzą w półpustynie a nawet w pustynie (tzw. Nizina Nadkaspijska w Rosja, po obu stronach dolnej Wołgi). Na wybrzeżach Morza Śródziemnego, a także w południowej i środkowej części Półwyspu Iberyjskiego występuje charakterystyczny typ roślinności, określany mianem roślinności śródziemnomorskiej, powstały po zniszczeniu w wyniku gospodarki ludzkiej pierwotnej szaty roślinnej tych obszarów. Typowe dla tych rejonów są twardolistne, wieczne zielone zarośla, w zależności od rejonu złożone z różnych gatunków, noszące nazwy makia, garig i frygana. Poza tym na obszarze śródziemnomorskim występują szczątkowe lasy, zielone przez cały rok. Występują w nich m.in. dęby i sosny

Niezależnie od szerokości geograficznej na obszarze całego kontynentu na terenach górskich znajdują się skupiska roślinności alpejskiej. Największą powierzchnię pokrywa ona w Górach Skandynawskich, w Alpach, Pirenejach, na Uralu oraz na Islandii. Gatunki tam występujące są zbliżone do siebie, zaś zasadniczą różnicę stanowi wysokość n.p.m., na jakiej zaczynają się bezleśne połacie ziem porośnięte roślinami zielnymi i płożącymi się krzewinkami. Wysokość ta waha się od ponad 3000 m na południu Europy, do kilkuset na północy kontynentu.

[edytuj] Świat zwierząt

Zoograficznie Europa należy do krainy palearktycznej i dzieli się na trzy dzielnice: europejską (obejmującą znaczną część kontynentu), śródziemnomorską (obejmującą Półwysep Iberyjski, Półwysep Apeniński oraz Bałkany) i arktyczną (północne skrawki Europy).

Skład europejskiej fauny ostatecznie ukształtował się po zakończeniu ostatniego zlodowacenia, a ponadto został w XX w. powiększony o aklimatyzowane gatunki z Ameryki Północnej (norki amerykańskie i bobry kanadyjskie, piżmaki i in.) i z Azji (m.in. jenoty i bażanty).

W poszczególnych strefach roślinno-klimatycznych żyją odmienne gatunki zwierząt.

W Europie północnej, w tundrze licznie występują ssaki, m.in. renifery, lisy polarne, zające bielaki oraz lemingi, a ponadto wiele gatunków ptaków (np. pardwa), spośród których większość przylatuje w te okolice w okresie lęgowym. Licznie występują ryby, zwłaszcza łososiowate, natomiast bardzo mało jest gadów i płazów.

W strefie tajgi żyją m.in. łosie, rosomaki, burunduki, polatuchy, a z ptaków - cietrzewie, głuszce, jarząbki i orzechówki.

W strefie lasów liściastych i mieszanych występują żubry, dziki, jelenie, sarny, żbiki, jeże, popielice i orzesznice. Spośród ptaków licznie występują ptaki śpiewające, a z ryb najwięcej należy do gatunków karpiowatych. Występują też gady: jaszczurki, m.in. zwinka, węże - np. żmija zygzakowata oraz żółwie błotne. Najważniejszym z dawniej występujących w strefie lasów gatunkiem był tur.

W strefie stepów żyją m.in. suhaki, tchórze stepowe, perewizki, susły, chomiki, bobaki i ślepce. Z ptaków występują m.in. dropie i żołny, a z gadów - jaszczurki (np. jaszczurka stepowa), węże (np. połozy) i żółwie zaś z płazów - żaby i ropuchy. Z wymarłych gatunków tego obszaru najważniejszymi były tarpany.

W obszarze śródziemnomorskim żyją m.in. ichneumony (mangusty), cywety (na Półwyspie Iberyjskim), a także szakale, daniele, muflony, jeżozwierze i in. Z ptaków m.in. flamingi (czerwonaki) i pelikany. Na obszarze tym żyją liczne gatunki gadów - jaszczurki, żółwie i węże oraz płazów. Na Półwyspie Iberyjskim, na terenie Gibraltaru żyje także niewielka populacja jedynych małp europejskich magotów.

Niezależnie od wymienionych stref na obszarach górskich żyją odmienne gatunki zwierząt. Należą do nich kozice, koziorożce, polniki śnieżne i świstaki, w niższych partiach gór - także niedźwiedzie brunatne, z ptaków - orły i orłosępy, a z płazów - m.in. salamandry

Z powodu zagospodarowania rolniczego znacznej części Europy, zwłaszcza środkowej i zachodniej i wynikłym z tego zmniejszeniem poziomu lesistości, wiele z występujących niegdyś licznie gatunków (m.in. wilki, niedźwiedzie i żubry) zachowało się jedynie na terenach trudno dostępnych oraz objętych ochroną, niektóre zaś całkiem wyginęły (jak np. tury i lwy). Niektóre gatunki zwierząt doskonale przystosowały się do warunków stworzonych przez człowieka, w zarówno w środowisku wiejskim, jak i miejskim; należą do nich m.in. wróble, dzierlatki, szpaki i sierpówki, a ze ssaków - przede wszystkim niektóre gatunki gryzoni - zwłaszcza myszy i szczury oraz liczne owady.

[edytuj] Historia

[edytuj] Archeologia i prehistoria

Pierwsze istoty człowiekowate (z gatunku Homo antecessor) osiedliły się w Europie ok. 800 000 lat temu. Okres ten nosi nazwę epoki kamiennej (paleolitu), od głównego surowca służącego do wyrobu narzędzi - kamienia (krzemień).

W okresie późniejszym kontynent zamieszkiwało kilka innych odmian (lub gatunków – paleoantropologia nie jest w tej kwestii zgodna) ludzi, m.in. Homo heidelbergensis

Podstawą gospodarki tych ludzi było zbieractwo i łowiectwo prowadzone z użyciem prymitywnych narzędzi.

Pierwsze ludzkie istoty wytworzyły rozmaite pierwotne kultury, których nazwy pochodzą od miejsc odkrycia pierwszych znalezisk danego typu. Do kultur tych należą m.in. kultura aszelska, abwilska i lewaluaska. Te formacje kulturowa zaliczane są w obręb paleolitu dolnego.

Prawdopodobnie ok. 200 000 – 100 000 lat temu w Europie pojawił się człowiek neandertalski (Homo neanderthalensis), który wytworzył m.in. kulturę mustierską. Okres ten określa się mianem paleolitu środkowego. W tym czasie nastąpił dalszy rozwój technik myśliwskich; znaleziska z tego okresu wskazują także na istnienie wierzeń religijnych.

Ludzie współcześni (Homo sapiens) przybyli do Europy dopiero ok. 40 000 lat temu. W dość szybkim okresie wyparli człowieka neandertalskiego (przyczyny tego zjawiska i jego szybkiego tempa pozostają w kręgu hipotez) i stali się jedynym gatunkiem człowiekowatych na kontynencie. Okres po przybyciu ludzi współczesnych do Europy zalicza się do paleolitu górnego.

Dziełem Homo sapiens były kolejne kultury, m.in. kultura oryniacka, solutrejska i magdaleńska oraz świderska i azylska. Techniki łowiecki zostały udoskonalone, m.in. pojawił się łuk. W okresie tym pojawiły się pierwsze stałe siedziby łowców mamutów (na Morawach i Ukrainie) oraz najstarsze zachowane przejawy sztuki w postaci malowideł naskalnych wewnątrz jaskiń oraz figurek kobiecych (tzw. Wenus paleolityczna); nie jest jednak jasne, na ile działania te były realizacją zamiarów artystycznych, a na ile były to działania o charakterze religijno-magicznym.

Ok. 10 000 lat temu paleolit przeszedł w mezolit. W okresie tym w Europa zachodniej i środkowej rozwijała się kultura tardenoaska a w Europie północnej - kultura maglemorska (obie wywodzące się z kultury azylskiej). Mezolit charakteryzował się dalszym rozwojem techniki i gospodarki. Wynaleziono nowe narzędzia (m.in. siekierę, czółno), pojawiła się gospodarka wytwórcza oraz przedsięwzięcia na większą skalę (kopalnie krzemienia). Głównym surowcem do produkcji narzędzi był krzemień, a oprócz niego też kości i zęby zwierzęce oraz drewno. W mezolicie udomowiono pierwsze zwierzęta.

Kolejnym etapem rozwoju cywilizacji na terenie Europy był neolit. Jego początek związany jest z przejściem od gospodarki zbieracko-łowieckiej do rolnictwa, stąd neolit w poszczególnych częściach kontynentu rozpoczął się w różnych okresach, najwcześniej – w VIII-VII tys. p.n.e. we wschodniej części europejskiej części rejonu śródziemnomorskiego. Położone bardziej na północ tereny Europy w okres neolitu wkroczyły później; np. na ziemiach polskich nastąpiło to w 2. połowie VI tys. p.n.e.

Podstawowym surowcem do produkcji narzędzi nadal pozostaje krzemień, rozwijają się nowe techniki jego obróbki, jak gładzenie powierzchni i wiercenie otworów. Rozpoczyna się uprawa dziko rosnących roślin, zwłaszcza zbóż, co powoduje iż osadnictwo nabiera stałego charakteru. Gospodarka rolna ma charakter żarowo-kopieniaczy, zaś najważniejszymi roślinami są pszenica, proso, jęczmień, groch, soczewica i żyto. Udomowione zostają nowe gatunki zwierząt. Rozwija się gospodarka wytwórcza (duże znacznie posiada m.in. ceramika). Z uwagi na szybki charakter zmian gospodarczych oraz wynikające z nich zmiany w innych dziedzinach życia, jak kultura, religia, stosunki społeczne, proces ten nazwano "rewolucją neolityczną".

W okresie tym powstały zróżnicowane kultury, spośród których wymienić można m.in. kulturę Sesklo, starczewicką, kulturę ceramiki wstęgowej rytej, almerską, kultury naddunajskie, pucharów lejkowych, amfor kulistych, ceramiki dołkowo-grzebykowej, ceramiki sznurowej, pucharów dzwonowatych i inne.

Neolit charakteryzował się licznymi przemieszczeniami dużych grup ludności. W wyniku tych wędrówek u schyłku neolitu wstępnie wyodrębniły się główne grupy kulturowo-językowe współczesnej Europy (aczkolwiek zwykle nie zamieszkiwały one w miejscach zajmowanych obecnie).

Około 2300-1800 r. p.n.e. na terenach Europy rozpoczął się kolejny etap rozwoju nazwany epoką brązu, od głównego surowca do produkcji narzędzi, jakim był brąz. Nowy materiał ułatwił wykonywanie sprzętów i uczynił je trwalszymi, co zaowocowało postępem w rolnictwie oraz umożliwiło dalszą specjalizację zajęć. Postęp ujawnił się też w zakresie komunikacji: pojawiły się wozy kołowe oraz zastosowano na większą skalę statki morskie. W Europie tamtego okresu istniało kilka centrów kulturowych, dość luźno ze sobą powiązanych (m.in. kultura unietycka w Europie środkowej).

Od połowy III tys. p.n.e. na Krecie rozwijała się kultura minojska, charakteryzująca się bardzo wysokim poziomem rozwoju, a wkrótce potem w kontynentalnej części Grecji powstała kultura egejska, którą po pewnym czasie zastąpiła kultura mykeńska.

W II tys. p.n.e. ludy zamieszkujące dzisiejszą Grecję weszły w okres historyczny (rozumiany jako okres historii pisanej).

Na pozostałych terenach kontynentu istniały mniej rozwinięte kultury, m.in. kultura trzcińska, którą stworzyli przodkowie Słowian. Generalnie obszar śródziemnomorskiej Europy, jakkolwiek kulturowo pozostawał w tyle za Grecją, to jednak dość znacznie wyprzedzał w tym względzie północne tereny kontynentu.

Pod koniec II tys. p.n.e. nastąpiła kolejna fala migracji, m.in. na Półwysep Bałkański wtargnęli Dorowie oraz Ilirowie.

Po epoce brązu nastąpiła epoka żelaza. Jej początek na obszarze śródziemnomorskim datuje się na ok. 700 r. p.n.e., zaś na pozostałych terenach kontynentu użycie nowego metalu rozpowszechniło się nieco później, ok. 1000 r. p.n.e.

Ok. 1000 r. p.n.e. na stepach czarnomorskich osiedlili się irańscy Scytowie, w Italii rozwijała się kultura Etrusków. Od ok. 800 r. p.n.e. najważniejszą grupą etniczną kontynentu stawali się Celtowie. Do III w. p.n.e. opanowali oni i zasiedlili niemal całą zachodnia Europę, a także południową część Europy środkowej, tworząc organizmy wczesnopaństwowe.

Późniejsze dzieje Europy, z racji powszechnej dostępności pisanych źródeł historycznych traktuje się nie jako prehistorię, a historię, której pierwszym etapem była starożytność.

[edytuj] Starożytność

W okresie starożytnym najważniejszą i najbardziej rozwiniętą częścią Europy był obszar śródziemnomorski. Jego kultura należała do kręgu cywilizacji śródziemnomorskiej wraz z położonymi nad Morzem Śródziemnym terenami Azji i Afryki, nie była zaś bliżej związana z pozostałymi, północnymi ziemiami kontynentu.

Na obszarze północnym istniały mniej rozwinięte cywilizacje tworzone głównie przez ludy celtyckie, germańskie i słowiańskie.

Cywilizacja śródziemnomorska w Europie początkowo swoje centrum posiadała na terenie Grecji, stopniowo jednak rosła rola terenów obecnych Włoch, gdzie powoli rosło znaczenie Rzymu. Na obszarze Grecji wytworzyła się wysoko rozwinięta kultura, która aż do czasów nowożytnych (a pod pewnymi względami do chwili obecnej) inspirowała późniejsze pokolenia. Na ziemiach tych powstały organizmy państwowe o ustroju demokratycznym. W IV w. p.n.e. zostały one podbite przez pierwsze europejskie państwo o ambicjach uniwersalistycznych – Macedonię, która następnie swą ekspansję skierowała na wschód, podbijając do 323 r. p.n.e. ziemie zachodniej i południowej Azji aż po Indus.

W I w. p.n.e. cały obszar śródziemnomorski został zjednoczony pod względem politycznym przez kolejne uniwersalistyczne państwo – Cesarstwo Rzymskie, którego panowanie objęło też dotychczas pozostające poza światem śródziemnomorskim ziemie Celtów w Europie zachodniej oraz Traków i Ilirów w Europie środkowej. Wraz z polityczną dominacją Imperium Rzymskie przejęło od terenów Grecji rolę centrum kulturowego i cywilizacyjnego.

Panowanie rzymskie umożliwiło wytworzenie pewnej jedności kulturowej na terenach znajdujących się pod władzą tego państwa. Jednym z elementów tej jedności stał się język (łacina), który jednak nie utrzymał się we wszystkich prowincjach Rzymu. Znacznie większy wpływ na wytworzenie wspólnej kultury europejskiej wywarło chrześcijaństwo, które pojawiło się na kontynencie w I w. n.e. i które od roku 392 stało się religią państwową Imperium.

Pod władzą rzymską, dzięki sprawnie zorganizowanej sieci komunikacyjnej dokonany został znaczny postęp cywilizacyjny, także na tych obszarach kontynentu, które dotąd pozostawały na uboczu głównego nurtu rozwoju cywilizacji. Szybko upowszechniały się nowe idee, a także umiejętności praktyczne, jak rozwinięte techniki budowlane, umożliwiające budowanie zarówno monumentalnych pałaców, jak i innych budowli jak np. akwedukty czy mosty. Zapewnienie bezpieczeństwa i brak granic wewnętrznych umożliwiły rozwój handlu na terenie Imperium, zaś wzrost dobrobytu i popyt wewnętrzny były przyczyną rozwoju handlu z obszarami położonymi poza terytorium państwa rzymskiego, m.in. ludami Europy środkowej, która stała się dostawcą bursztynu (tzw. bursztynowy szlak).

W cesarstwie rzymskim wytworzono jednolity system prawa cywilnego, którego podstawowe idee i pojęcia stały się podstawą tworzenia systemów prawnych w XIX i XX w. (Wbrew obiegowej opinii wysoki poziom prawa w Starożytnym Rzymie dotyczył tylko i wyłącznie prawa cywilnego, nie zaś innych gałęzi nauk prawnych, i tak np. rzymskie prawo karne nie odbiegało pod względem technik procesowych i stosowanych środków karnych od praw innych społeczeństw, a nawet przewyższało je pod względem okrucieństwa.)

Podstawą starożytnego systemu gospodarczego w świecie śródziemnomorskim a także na obszarach podległych władzy Rzymu było niewolnictwo, zaś na terenach Europy północnej trwał system określany mianem wspólnoty pierwotnej.

Od IV w. Imperium Rzymskie przeżywało kryzys (jego przyczyny nie są do końca jasne), który w 395 r. doprowadził do podziału państwa. Granica ta do dzisiejszego dnia stanowi linię podziału pomiędzy cywilizacją zachodnioeuropejską, na której rozwój duży wpływ wywarł Starożytny Rzym, a cywilizacją wschodnioeuropejską, silnie związaną ze schrystianizowaną kulturą starożytnej Grecji.

Ostateczny cios państwu rzymskiemu zadały plemiona germańskie (Wizygoci, Ostrogoci, Frankowie, Wandalowie i inne) które pod naporem Hunów w V w. wtargnęły w granice państwa i korzystając z kryzysu politycznego i gospodarczego zakładały własne organizmy państwowe na jego ziemiach. Upadek zachodniej części cesarstwa nastąpił w 476 r. i data ta uważana jest powszechnie za kres epoki starożytnej i początek średniowiecza.

[edytuj] Średniowiecze

[edytuj] V-IX wiek

Po podziale Cesarstwa Rzymskiego (395 r.) i upadku jego zachodniej części (476 r.) na obszarze Europy znajdowało się kilka tworów państwowych: Cesarstwo Wschodniorzymskie oraz pewna liczba państw germańskich powstałych na terenie dawnego Cesarstwa Zachodniorzymskiego, m.in. państwa Franków, Wizygotów, Longobardów. Próby zjednoczenia całości ziem dawnego imperium podejmowane przez cesarzy wschodniorzymskich powiodły się jedynie częściowo.

Pod względem gospodarczym i cywilizacyjnym na ziemiach europejskich nastąpił ogromny regres. Nie są zupełnie jasne wszystkie przyczyny tego zjawiska, a proces ten był kontynuacją negatywnych zmian, jakie rozpoczęły się jeszcze w czasie trwania Cesarstwa Rzymskiego i w znacznej mierze przyczyniły się do jego upadku. Handel zamarł, miasta znacznie podupadły, wiele wynalazków poszło w zapomnienie. Kryzys ten szczególnie silnie zaznaczył się w zachodniej części dawnego Cesarstwa, na wschodzie przebiegał on łagodniej.

W 1. połowie VI w. na arenę dziejów Europy wkroczyły ludy słowiańskie, które dokonały ekspansji na terenach Europy Środkowej i wschodniej, zasiedlają te obszary i zmieniając w sposób zasadniczy etniczną mapę kontynentu. Stworzyły one stałe zagrożenie dla Cesarstwa Bizantyjskiego (Cesarstwa wschodniorzymskiego), które wkrótce musiało także zacząć zmagać się z atakującymi jego azjatyckie posiadłości Arabami. Zagrożenie słowiańskie osłabło na krótko w wyniku podboju części ich ziem przez Awarów i (Proto)Bułgarów. Od VII w. na obszarach Słowiańszczyzny zaczęły powstawać pierwsze organizmy państwowe, spośród których pierwszym było tzw. Państwo Samona.

Jednocześnie niemal cała Europa Zachodnia (poza Skandynawią) była terenem, na którym istniały wczesnofeudalne organizmy państwowe, od dużych (jak Państwo Franków czy Państwo Wizygotów), po małe (jak angielskie królestwa z okresu heptarchii).

Europa zachodnia w początkach VIII w. została zaatakowana przez Arabów, którzy podbili Półwysep Iberyjski oraz atakowali państwo Franków. Ich dalsza ekspansja na kontynencie została zatrzymana w 732 r., kiedy to ich wojska zostały pokonane pod Poitiers przez Karola Młota. Zwycięstwo to w połączeniu z innymi czynnikami (jak przejęcie władzy przez wywodzącą się od Karola Młota dynastię Karolingów i reformy wewnętrzne) uczyniły Państwo Franków największą potęgą polityczną Europy Zachodniej. W tej sytuacji w 800 r. Karol Wielki koronował się na cesarza, dążąc do przywrócenia Cesarstwa rzymskiego na zachodzie Europy.

Pod koniec VIII w. w Europie zachodniej pojawiły się oznaki stopniowego wychodzenia z kryzysu oraz początków rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego.

Państwo Franków za rządów Karola Wielkiego stałą się jedyną liczącą się siłą w Europie Zachodniej, zaś jego podział w 847 r. doprowadził do powstania kilku ważnych krajów europejskich, m.in. Francji i Niemiec, przy czym jakkolwiek to Francja w większym stopniu była kontynuatorką tradycji Państwa Franków, to tytuł cesarski został na trwałe związany z władcami Niemiec.

IX i X wiek to czas najazdów zewnętrznych, ze strony Normanów i Węgrów (Madziarów), a także kształtowania się politycznej mapy kontynentu (pod koniec X w. tylko północno-wschodnie krańce Europy nie wchodziły w skład żadnych struktur politycznych). Jednocześnie w Europie zachodniej umacniał się, a w Europie wschodniej kształtował się feudalizm

W sferze duchowej we wczesnym średniowieczu postępowała chrystianizacja Europy; najpierw (ok. V w.) wiarę chrześcijańską przyjęły ludy germańskie osiadłe w granicach dawnego Rzymu, następnie stopniowo inne ludy germańskie (poza Skandynawią), a także później także ludy południowosłowiańskie, zaś w IX-X w. – reszta Słowiańszczyzny i kraje skandynawskie.

Chrześcijaństwo stało się religią państwową wszystkich istniejących (z wyjątkiem podległych władzy arabskiej ziem obecnej Hiszpanii i Portugalii) oraz nowo powstających państw. Było też czynnikiem spajającym różne elementy etniczne oraz wytworzyło system wartości, który legł u podstaw kształtowania się cywilizacji europejskiej, zaś klasztory i kościoły przez długi czas były jedynymi ośrodkami uczestniczącymi w przekazywaniu nauki i tradycji kulturowych okresu starożytnego.

[edytuj] X-XX wiek

Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

Krucjaty

Pomiędzy rokiem 1096 a 1291 tysiące europejskich rycerzy angażowało się w ekspedycje na Środkowy Wschód, by walczyć z muzułmanami. Wyprawy te nazywano krucjatami.

W 1095 r. papież Urban II, w czasie synodu, wezwał rycerstwo chrześcijańskie z całej Europy do walki z muzułmanami, w rękach których znajdowała się Ziemia Święta (terytoria Środkowego Wschodu będące sceną życia Jezusa). Wezwanie to podyktowała obawa, że nowa potęga muzułmańska, Seldżucy, którzy zawładnęli Turcją i okolicznymi krajami, zahamuje pielgrzymki chrześcijańskie do świętego miasta Jerozolimy. Był to niewątpliwie strach na wyrost; od 638 chrześcijanie, muzułmanie i żydzi żyli tam w pokoju pod rządami islamskimi. Papież obawiał się również ataku Seldżuków na chrześcijańskich mieszkańców wielkiego Cesarstwa Bizantyjskiego.

Choć ogłoszona przez papieża Urbana II jako "Święta Wojna", jaj przesłanki były zarówno religijne, jak i polityczne. Przez następne 200 lat rycerstwo chrześcijańskie zorganizowało kilka wypraw krzyżowych, które miały na celu przejęcie władzy nad Ziemią Świętą przez chrześcijan. Wielu szczerze wierzących z obu stron konfliktu zginęło w niezwykle mężnej walce. Oddziały chrześcijańskie zostały w końcu usunięte z Ziemi Świętej w roku 1291, jednak spuścizna goryczy i podejrzliwości zaciążyła na stosunkach społeczeństw chrześcijańskiego i muzułmańskiego na wiele stuleci.

Rycerstwo

Kto zajmował kluczową pozycję społeczną w państwie we wczesnym średniowieczu - królowie, księża czy wieśniacy? Możnowładztwo czy rycerstwo? Królowie rządzili, do duchownych należało przywództwo duchowe, a chłopi byli producentami żywności. Możni pomagali w sprawowaniu władzy i prowadzili armie do walki. Każdy jednak zależał w jakimś stopniu od rycerstwa broniącego kraju. Średniowiecze wciąż kojarzy nam się z obrazem pędzącego na koniu rycerza we wspaniałej zbroi.

Rycerstwo wywodzi się z tradycji zbrojnej służby u wielkich możnych rodów. Wezwana rzez władcę, szlachta miała obowiązek porzucić swe włości i rodziny, by podążyć na wojnę wraz z całą swą rycerską drużyną. Rycerstwo stanowiło elitę społeczeństwa federalnego. Rycerze byli najczęściej potomkami możnowładców lub innych rycerzy. Często jednak odwaga i męstwo na polu walki mogły być nagradzane pasowaniem na rycerza.

Stan rycerski zmieniał się w ciągu stuleci. Niektórzy możni woleli zapłacić pieniędzmi niż wyruszać na wojnę. Królowie opłacali za to zawodowych, najemnych żołnierzy albo wyposażali armię ochotników. Stawanie do walki dla zysku nie było uznawane za szlachetne i bohaterskie, a Kościół ten proceder potępił. Chociaż więc średniowieczni poeci uczynili rycerzy bohaterami swych romansów - pieśni o miłości, odwadze i śmierci - prawda o życiu rycerstwa nie zawsze odpowiada temu pięknemu obrazowi.

Średniowiecze

Europa feudalna. Historyce używają tego określenia dla nazwania (od około 1100 do 1453 r. n.e.) pomiędzy ostatnimi najazdami Wikingów a upadkiem Cesarstwa Bizantyjskiego. Po tym okresie Europa nie była już zjednoczona jedyną wspólną wiarą lub wspólną kulturą.

W średniowiecznej Europie, po wiekach najazdów, nastąpił szybki rozwój ekonomiczny. Dochody z gospodarstw rosły, a kupcy bogacili się na sprzedaży wełny, tkanin i luksusowych towarów sprowadzanych z zamorskich krajów. Szlachta budowała potężne zamki i okazałe dwory. Bawiła ona polowaniami, wytwornymi szatami, obfitymi posiłkami i stylem życia wzorowanym na obyczajach arystokracji. Koniunktura została zagrożona przez przerażające epidemie nieuleczalnej choroby. Przyrost ludności i zmiany klimatyczne wywołały klęski głodowe. Nieudolne rządy prowokowały bunty chłopskie, które wstrząsnęły m.in. Anglią i Niderlandami w końcu XIV w. Słabi królowie zmagali się z potężną arystokracją; poddani stawiali opór niesprawiedliwym prawom. Przez ponad 100 lat Anglia i Francja toczyły między sobą wojnę.

[edytuj] Ludność

Zmiany liczby ludności Europy Rok Ludność (w mln) 1000 42 1150 50 1300 73 1400 45 1750 140 1800 187 1850 266 1900 420 1950 547 1960 604 1970 656 1980 692 1990 721 2000 725 2005 728 2010 726 [2] 2020 715 [2] 2030 698 [2] 2040 677 [2] 2050 653 [2]

Europa jest trzecią najludniejszą częścią świata z 712 milionami mieszkańców (2006), po Azji i Afryce. Udział Europejczyków w światowej populacji systematycznie się zmniejsza - w 2006 r. zaledwie 10,8%, podczas gdy od epoki odkryć geograficznych do lat 60. XX w. udział ten wynosił ok. 20% (maksimum - blisko 25% w 1900 r.).

Obecnie liczba ludności Europy zaczyna się zmniejszać. Zmiany liczby ludności kontynentu po II wojnie światowej pokazuje poniższa tabela.

[edytuj] Gęstość zaludnienia

Średnia gęstość zaludnienia w Europie (bez europejskiej części Rosji) to 64 os./km², zaś wliczając europejską część Rosji - 32 os./km². Największa gęstość zaludnienia występuje w Monako (16 718 os./km²), Gibraltarze (4500 os./km²), a także na wyspach: Malcie (1 261 os./km²) i Wyspach Normandzkich (774 os./km²). Spośród dużych krajów europejskich największą gęstość zaludnienia posiadają Holandia i Belgia i jest to odpowiednio 382 i 342 os./km². Najmniejsza gęstość zaludnienia występuje na norweskich wyspach Svalbard (0,05 os./km²), a z niepodległych krajów - na Islandii (poniżej 3 os./km²), a także w Norwegii i Finlandii.

Od lat 90. przyrost naturalny w Europie jest niski, w 2004 r. wynosił średnio ok. 2‰, przy czym w 18 państwach ujemny - najniższy na Ukrainie (−5,9‰), w Rosji, na Łotwie i w Bułgarii. Najwyższy przyrost naturalny występuje w Albanii (10‰) i Irlandii (6,6‰).

Średnia długość życia wynosi 78 lat.

Ludność miejska stanowi 73% populacji.

[edytuj] Narodowości

Europę zamieszkuje około 70-80 narodów, których świadomość tożsamości etnicznej ukształtowała się w Europie, na terenie obecnie przez nie zamieszkiwanym. W znacznej większości należą do rodziny ludów indoeuropejskich. Poza nią jako rdzenne (lecz znacznie mniejsze) zalicza się rodzinę uralską, ałtajską oraz Basków.

• Albańczycy
• Alzatczycy i Lotaryńczycy (uważani często za Niemców lub niemieckojęzycznych Francuzów)
• Anglicy
• Arumuni (Wołosi)
• Austriacy (wraz z Tyrolczykami; uważani niekiedy za podgrupę Niemców)
• Baskowie
• Baszkirzy
• Białorusini
• Bośniacy
• Bretończycy
• Bułgarzy wraz z Pomakami
• Chorwaci
• Czarnogórcy
• Czesi (wraz z uznawanymi czasem za odrębny naród Morawianami)
• Czuwasze
• Duńczycy
• Estończycy
• Farerowie
• Finowie
• Flamandowie
• Francuzi
• Fryzowie
• Gagauzi
• Galisyjczycy
• Grecy
• Hiszpanie
• Holendrzy
• Irlandczycy
• Islandczycy
• Iżorowie
• Kałmucy
• Karelowie
• Kaszubi
• Katalończycy
• Komiacy (dwie grupy etniczne, traktowanie niekiedy jako odrębne narody: Komi-Zyrianie i Komi-Permiacy)
• Kornwalijczycy
• Korsykanie (uważani często za Francuzów lub Włochów)
• Lapończycy (Saamowie)
• Litwini
• Liwowie
• Luksemburczycy
• Łotysze
• Łużyczanie (dwie grupy etniczne, traktowanie niekiedy, zwłaszcza w Europie Zachodniej, jako odrębne narody: Górno- i Dolnołużyczanie)
• Macedończycy
• Maltańczycy
• Manxowie
• Maryjczycy
• Mołdawianie (uważani czasem za podgrupę Rumunów)
• Mordwini
• Niemcy
• Nieńcy
• mieszkańcy Wysp Normandzkich
• Norwegowie
• Polacy
• Portugalczycy
• Prowansalczycy (uważani często za podgrupę Francuzów)
• Retoromanie (trzy grupy etniczne, traktowanie niekiedy jako odrębne narody: Friulowie, Ladynowie i Romanie)
• Rosjanie
• Rumuni
• Rusini (Łemkowie, Bojkowie, Huculi i in.)
• Sardyńczycy
• Serbowie
• Słowacy
• Słoweńcy
• Szkoci (wraz z Gelami)
• Szwajcarzy
• Szwedzi
• Ślązacy
• Tatarzy (w tym Tatarzy Krymscy; wraz z Kereszenami)
• Turcy
• Udmurci
• Ukraińcy
• Walijczycy
• Walonowie
• Wepsowie
• Węgrzy (wraz z Szeklerami)
• Włosi

[edytuj] Języki

Zdecydowana większość ludności Europy (ok. 93%) posługuje się językami z rodziny indoeuropejskiej. W tej rodzinie najliczniej używane są języki słowiańskie (obejmująca m.in. rosyjski, polski i ukraiński), germańskie (zwłaszcza niemiecki i angielski) oraz romańskie (np. francuski, włoski i hiszpański). Pozostałe grupy języków indoeuropejskich używane są przez znacznie mniejsze populacje. Taką małą grupą są języki bałtyckie w których skład wchodzi język litewski i łotewski.

Poza językami indoeuropejskimi na terenie kontynentu istnieje kilkunastomilionowa grupa ludzi mówiąca językami ugrofińskimi (głównie węgierskim, estońskim oraz fińskim) i kilkumilionowa używająca języków z grupy tureckiej (zwłaszcza tureckiego i tatarskiego).

[edytuj] Religie

Na wykształcenie się obecnej kultury kontynentu największy wpływ wywarło chrześcijaństwo. Było ono religią państwową we wszystkich krajach europejskich (poza tymi, które dostały się pod panowanie państw muzułmańskich) od średniowiecza, aż do początku XIX w., kiedy to rozpoczął się proces oddzielania kościoła od państwa. Mimo to jeszcze dziś w niektórych krajach istnieje oficjalnie religia państwowa, i jest nią: katolicyzm (w Liechtensteinie, na Malcie, w Monako i Watykanie), prawosławie (w Grecji) oraz luteranizm (w Danii, Islandii i Norwegii). Niektóre państwa w konstytucjach posiadają zapis o świeckim charakterze (Portugalia, Hiszpania, Francja, Rumunia i Turcja). W rzeczywistości nie ma większych różnic prawnych w zakresie wolności wyznania pomiędzy państwami w których jakieś wyznanie posiada status oficjalny, a innymi, deklarującymi laickość oraz tymi, w których brak religii państwowej.

[edytuj] Chrześcijaństwo

Około 70 - 75 % mieszkańców Europy jest ochrzczonych w którymś z Kościołów chrześcijańskich: Kościołach katolickich, Kościołach protestanckich (zwłaszcza ewangelicko-augsburskim, anglikańskim i ewangelicko-reformowanym) a także w Kościołach prawosławnych i wywodzącym się zeń Kościele greckokatolickim. Wielu ochrzczonych Europejczyków nie identyfikuje się ze swymi Kościołami i deklaruje obojętność religijną.

Chrystianizacja Europy rozpoczęła się w I wieku n.e. i do końca XI wieku religia ta rozprzestrzeniła się (przynajmniej formalnie) na niemal cały kontynent (poza krajami leżącymi na wschodnim wybrzeżu Bałtyku i północno-wschodnimi krańcami kontynentu). W 1054 r. nastąpił rozłam, w wyniku którego chrześcijaństwo rozpadło się na dwie części rozwojowe: katolicyzm, który dominował na zachodzie kontynentu, oraz prawosławie, dominujące na wschodzie. W pierwszej połowie XVI wieku nastąpiła reformacja, w wyniku której nastąpił kolejny rozłam i z katolicyzmu wyodrębniły się wyznania protestanckie. Wtedy też ustaliła się mapa wyznaniowa Europy, która w swych głównych zarysach przetrwała do dnia dzisiejszego. U progu XX wieku różne odłamy chrześcijaństwa wyznawało ok. 97 % populacji Europy. Po I wojnie światowej w Związku Radzieckim rozpoczęto prowadzić politykę ateizacyjną, która po II wojnie światowej objęła także inne kraje Europy Środkowej i Wschodniej. Również w Europie Zachodniej po II wojnie światowej pojawiła się tendencja do odchodzenia od religii w ogóle lub spłycania postaw religijnych; przyczyny tego zjawiska były jednak odmienne niż na wschodzie. Tendencje sekularyzacyjne nasiliły się w latach 60. i zjawisko to postępuje nadal. Obecnie udział chrześcijan w populacjach poszczególnych krajów jest różny i wynosi od około 25 - 30 % (Szwecja, Czechy i Estonia) do ponad 90 % (np. Polska, Malta i Grecja).

Obecnie w większości krajów Europy Wschodniej a także większości krajów Półwyspu Bałkańskiego dominuje prawosławie. W Europie Północnej dominują wyznania protestanckie: w Skandynawii, Łotwie, Estonii oraz Niemczech (z wyjątkiem landów południowych i zachodnich) przeważa luteranizm; w Anglii i Walii - anglikanizm; zaś w Holandii (poza częścią południową), a także w Szkocji, wschodnich i zachodnich kantonach Szwajcarii i wschodnich regionach Węgier największy odsetek ludności wyznaje religie wywodzące się z kalwinizmu. W pozostałej części Europy, np. w Hiszpanii, Włoszech, Malcie, Polsce, Litwie czy Irlandii przeważa katolicyzm.

W pewnych częściach kontynentu, zwłaszcza większych miastach istnieją także relatywnie niewielkie grupy wyznawców religii chrześcijańskich, głównie wywodzących się z protestantyzmu, np. zielonoświątkowcy, metodyści, adwentyści, baptyści i salwacjoniści oraz religii chrześcijańskich nowszego pochodzenia, które nie mieszczą się w tym tradycyjnym podziale wyznaniowym - są to m.in. mormoni i Świadkowie Jehowy.

[edytuj] Islam

Około 52 - 54 mln mieszkańców kontynentu wyznaje islam, co stanowi około 7 - 7,5 % populacji europejskiej. Religia ta pojawiła się w Europie w VIII w. n.e. wraz z inwazją arabską w Hiszpanii, jednak od XV w. głównym skupiskiem europejskich muzułmanów były Bałkany.

Współcześnie wyznawcy tej religii zamieszkują głównie w Rosji (ok. 25 mln), a także na Bałkanach, zwłaszcza w europejskiej części Turcji (6 mln). Spośród państw europejskich jedynym krajem w którym tradycyjnie muzułmanie stanowią większość, jest Albania, z około 65 - 70 % wszystkich wierzących. Ponadto wyznawcy islamu stanowią większość w częściach niektórych innych krajów: Bośni i Hercegowiny, gdzie stanowią ok. 40 - 43 % ogółu populacji, południowej Serbii w Kosowie - ok. 90 %, części rosyjskiego Tatarstanu itd. Poza tym w dużych miastach na terenie państw Europy Zachodniej żyje liczna diaspora muzułmańska, wywodząca się z krajów pozaeuropejskich. Spośród tych państw najwięcej wyznawców islamu żyje zwłaszcza we Francji (5,5 - 6 mln), Niemczech (3,3 - 3,5 mln), Wielkiej Brytanii (1,6 - 1,8 mln), Hiszpanii (1,3 - 1,5 mln), Włoszech (0,9 - 1 mln) i Holandii (0,8 - 1 mln).

[edytuj] Judaizm

Blisko 2 mln mieszkańców Europy wyznaje judaizm. Religia ta pojawiła się w Europie już w I w. n.e. Obecnie najwięcej spośród wyznawców judaizmu, bo ok. 600 tys. mieszka we Francji. Do II wojny światowej liczba żyjących na kontynencie europejskim żydów była znacznie wyższa i ok. 1939 r. wynosiła ok. 10 - 12 mln, a głównym skupiskiem wyznawców judaizmu były Polska, Czechosłowacja i Węgry. W wyniku holokaustu liczebność populacji żydowskiej spadła o ponad połowę, a w latach następnych zmniejszyła się jeszcze na skutek emigracji do Izraela.

Na Litwie (m.in. w okolicach Trok), Ukrainie (głównie na Krymie) a także w Polsce żyje w sumie kilka tysięcy wyznawców innej starej religii wywodzącej się z judaizmu - Karaimów.

[edytuj] Pozostałe wyznania

W dużych miastach Europy Zachodniej żyją także wyznawcy innych religii: buddyzmu, hinduizmu, sikhizmu, voodoo, rodzimych religii afrykańskich i innych. Wywodzą się oni głównie z imigrantów spoza Europy, aczkolwiek pewną część tej grupy ludności stanowią konwertyci europejskiego pochodzenia. Buddyzm występuje także na południowo-wschodnim skrawku kontynentu, w rosyjskiej Kałmucji, w której religię tą deklaruje blisko 50 % populacji.

Od lat 80. XX w. w Europie zachodniej i w państwach bałtyckich istnieją także niewielkie grupy wyznawców religii nawiązujących do przedchrześcijańskich wyznań pogańskich.

W najbardziej na północny wschód wysuniętym rejonie Europy, w Laponii i w położonym w granicach Rosji Nienieckim Okręgu Autonomicznym, wśród rdzennej ludności pewna część populacji wyznaje rodzime wyznania wywodzące się z czasów przedchrześcijańskich.

[edytuj] Bezwyznaniowość

Formalnie 17 - 18 % Europejczyków nie należy do żadnego z Kościołów i innych związków wyznaniowych, choć odrzucających wiarę w Boga i deklarujących ateizm, agnostycyzm lub po prostu bezwyznaniowość jest około 1/3 populacji Europy. Najwięcej takich postaw występuje w Estonii (75%), na obszarze dawnej NRD (71-75%), w Czechach (68%), Szwecji (63-85%), Danii (53-69%), Norwegii (48-68%), Albanii (58-62%), Białorusi (45-49%), Rosji (39-48%), na Ukrainie (37-47%), w Łotwie (44%), Holandii (46%), Belgii (39-45%), Luksemburgu (38-41%), Wielkiej Brytanii (35-44%), na Węgrzech (35-44%), w Finlandii (30-43%), Islandii (30-43%), Francji (32-42%), Bułgarii (34-40%) oraz w Słowenii (35-39%) i Katalonii (35-39%).

[edytuj] Miasta

15 największych miast Europy
Miejsce	Miasto	Państwo	Ludność (w mln)	Zespół miejski
1	Moskwa	Rosja	10,1	10,3
2	Paryż	Francja	2,1	9,8
3	Stambuł[3]	Turcja	8,9	9,4
4	Londyn	Wielka Brytania	8,2	7,2
5	Madryt	Hiszpania	3,2	6,1
6	Berlin	Niemcy	3,4	4,7
7	Mediolan	Włochy	1,3	4,2
8	Rzym	Włochy	2,5	3,8
9	Lizbona	Portugalia	0,6	3,4
10	Warszawa	Polska	1,8	3,3
11	Neapol	Włochy	1,0	3,0
12	Hamburg	Niemcy	1,7	2,6
13	Bukareszt	Rumunia	1,9	2,1
14	Budapeszt	Węgry	1,7	2,4
15	Mińsk	Białoruś	1,7	1,7

[edytuj] Podział polityczny Europy

Polityczny podział Europy zmieniał się wielokrotnie w ciągu wieków. Także w wieku XX następowały w tym zakresie kilkukrotnie zmiany; największe ich nasilenie nastąpiło w latach 1918-1920, 1939-1945 oraz 1989-1992. Ostatnia zmiana granic europejskich państw miała miejsce 17 lutego 2008 r., kiedy to Kosowo ogłosiło niepodległość. Obecnie w Europie w całości lub częściowo leży 47 państw. Od 1989 liczba ta wzrosła o 13.

Państwa niepodległe
Państwo	Powierzchnia (w tys. km²)	Ludność (w tys.) (2007 r.)	Stolica
Albania	28,7	3 600	Tirana
Andora	0,5	72	Andora La Vella
Austria	83,9	8 200	Wiedeń
Belgia	30,5	10 392	Bruksela
Białoruś	207,6	9 725	Mińsk
Bośnia i Hercegowina	51,1	4 552	Sarajewo
Bułgaria	111,0	7 323	Sofia
Chorwacja	56,6	4 493	Zagrzeb
Czarnogóra	13,8	685	Podgorica
Czechy	78,9	10 229	Praga
Dania	43,1	5 468	Kopenhaga
Estonia	45,2	1 356	Tallinn
Finlandia	338,1	5 238	Helsinki
Francja	551,5	63 714	Paryż
Grecja1)	132,0	10 706	Ateny
Hiszpania2)	506,0	40 448	Madryt
Holandia	41,5	16 571	Amsterdam3)
Irlandia	70,3	4 109	Dublin
Islandia	103,0	302	Reykjavik
Kazachstan4) (tylko część europejska)	370,4	1 300	Astana
Liechtenstein	0,2	34	Vaduz
Litwa	65,3	3 575	Wilno
Luksemburg	2,6	480	Luksemburg
Łotwa	64,6	2 260	Ryga
Macedonia	25,7	2056	Skopje
Malta	0,3	402	Valletta
Mołdawia5)	33,8	4 320	Kiszyniów
Monako	0,002	33	Monako
Niemcy	357,0	82 401	Berlin
Norwegia	323,9	4 628	Oslo
Polska	312,7	38 518	Warszawa
Portugalia6)	92,2	10 643	Lizbona
Rosja7) (tylko część europejska)	4.425,4	103 200	Moskwa
Rumunia	237,5	22 276	Bukareszt
San Marino	0,061	30	San Marino
Serbia	77,5	8 047	Belgrad
Słowacja	49,0	5 448	Bratysława
Słowenia	20,3	2 009	Lublana
Szwajcaria	41,3	7 555	Berno
Szwecja	450,0	9 031	Sztokholm
Turcja8) (tylko część europejska)	23,6	12 500	Ankara
Ukraina	603,7	46 300	Kijów
Watykan	0,0004	0,8	Watykan
Węgry	93,0	9 956	Budapeszt
Wielka Brytania	244,1	60 776	Londyn
Włochy	301,3	59 545	Rzym

Terytoria autonomiczne i zależne
Terytorium	Powierzchnia (w tys. km²)	Ludność (w tys.) (2005 r.)	Ośrodek administracyjny	Status
Gibraltar	0,006	28	nie posiada	terytorium zamorskie Wlk. Brytanii
Wyspa Man	0,6	76	Douglas	dependencja Korony brytyjskiej
Wyspy Normandzkie	0,2	160	Saint Peter Port	dependencje Korony brytyjskiej
Wyspy Owcze	1,4	48	Thorshavn	autonomiczna część Danii
Kosowo	10,9	2100	Prisztina	autonomiczna część Serbii
Svalbard i Jan Mayen	62,7	2	Longyearbyen	autonomiczna część Norwegii

1) Wraz ze wschodnim skrawkiem kraju leżącym w Azji
2) Wraz z Wyspami Kanaryjskimi i posiadłościami afrykańskimi
3) Siedzibą rządu jest Haga
4) Wraz z częścią azjatycką – 2717,3 tys. km² i 14 758 tys. mieszkańców
5) Wraz Naddniestrzem, de facto niepodległym
6) Wraz z Maderą i Azorami
7) Wraz z częścią azjatycką – 17 075,4 tys. km². i 144 003 mieszkańców
8) Wraz z częścią azjatycką – 779,4 tys. km². i 70 780 tys. mieszkańców

Niekiedy w ślad za koncepcjami obowiązującymi w krajach anglosaskich za częściowo leżące na kontynencie europejskim uważa się też Gruzję i Azerbejdżan, a czasem nawet Armenię. Wobec przyjętej w nauce polskiej granicy między Europą a Azją zaliczanie tych krajów do państw Europy w rozumieniu geograficznym jest nieuzasadnione.

Zaliczanie Cypru do państw europejskich jest z geograficznego punktu widzenia całkowitym błędem. Żadna koncepcja przebiegu granicy Europa-Azja nie lokuje tej wyspy po stronie europejskiej, a mówienie o Cyprze jako kraju europejskim może być uzasadnione nie względami geograficznymi, lecz politycznymi, tj. przynależnością tego kraju do Unii Europejskiej.

[edytuj] Struktury polityczne

Największą strukturą polityczną na terenie Europy jest Unia Europejska, którą tworzy 27 państw.

Prawie wszystkie kraje europejskie są członkami Rady Europy.

[edytuj] Kultura

Kultura w Europie rozwijała się niezależnie od siebie w poszczególnych rejonach kontynentu, jednak w okresie starożytnym najwyższy poziom (włącznie z zastosowaniem pisma) osiągnęła ona w rejonie Morza Śródziemnego.

W okresie średniowiecza, wraz z postępami chrześcijaństwa rodzime kultury ludów germańskich i słowiańskich przyswajały sobie liczne elementy kultury śródziemnomorskiej, co wytworzyło pewne poczucie wspólnoty kulturowej państw chrześcijańskich, której głównymi elementami jednoczącymi były religia i język literacki (łacina).

Kultura poszczególnych krajów składa się z licznych elementów nakładających się na siebie, które w konsekwencji wytworzyły różniące się między sobą kultury poszczególnych krajów a nawet ich części. Na rodzimą kulturę plemion zamieszkujących dany obszar w minionych epokach historycznych, w starożytności i wczesnym średniowieczu nałożyły się wpływy rzymskie i greckie oraz hebrajskie (po przetworzeniu ich w duchu rzymskim i greckim). W wiekach następnych kultury poszczególnych krajów wpływały na siebie (silny wpływ w Europie środkowej wywarła zwłaszcza kultura niemiecka); poza tym na niektóre części kontynentu wpływ miały kultury krajów pozaeuropejskich (kultura arabska i islamska na Półwyspie Iberyjskim, Bałkanach, a także w sarmackiej Polsce).

Wzajemne różnice powodują, iż kulturze europejskiej jako o pewnej jedności można mówić jedynie w opozycji do innych kultur (np. kultury muzułmańskiej, chińskiej lub indyjskiej), gdyż często różnice w tym zakresie pomiędzy poszczególnymi częściami kontynentu są duże, i w konsekwencji kulturze angielskiej bliżej do kultury amerykańskiej niż hiszpańskiej, którą z kolei liczne więzi łączą z kulturą latynoamerykańską.

Jednocześnie kultura europejska, jakkolwiek niejednolita, stanowi pewien punkt odniesienia dla badania całości dziejów kultury: to w Europie wytworzyły się stosowane obecnie podziały dziejów literatury czy architektury na poszcególne epoki np. średniowiecze czy renesans.

[edytuj] Literatura

Głównym językiem literackim w czasie kształtowanie się kultury w Europie była łacina.

[edytuj] Sztuka

Najstarsze znalezione w Europie ślady działalności człowieka określane mianem sztuki mają kilkadziesiąt tysięcy lat i są nimi rzeźby odkryte w pobliżu dawnych obozowisk ludzkich, a także młodsze, bo sprzed kilkunastu tysięcy lat, malowidła naskalne w jaskiniach (m.in. w Salève i Chaffaund we Francji, Thayngen w Szwajcarii, Altamira w Hiszpanii, w Lascaux we Francji). Najstarsze malowidła są przedstawieniami zoomorficznymi, a przyczyna ich powstania jest nieznana. Znaleziska te określa się zbiorczym mianem sztuki prehistorycznej.

Od III tys. p.n.e. w poszczególnych częściach kontynentu zaczęła pojawiać się sztuka w postaci znacznie bardziej rozwiniętej, zaś najwcześniej (ok. 3000 r. p.n.e.) nastąpiło to na wyspach Morza Egejskiego (kultura i sztuka minojska). W wiekach następnych, częściowo pod jej wpływem rozwinęły się inne kultury, które z powodu niskiego poziomu wzajemnych kontaków wytworzyły odrębne style w sztuce (m.in. kultura mykeńska). Od 2. poł. II tys. p.n.e. można jednak mówić o wspólnej dla całego obszaru starożytnej Grecji kierunku sztuki. W okresie późniejszym nastąpił też rozwój sztuki w innych częściach kontynentu położonych na wybrzeżu Morza Śródziemnego, m.in. sztuki etruskiej na Półwyspie Apenińskim. Od V wieku rozwijała się sztuka starożytnego Rzymu, która na przełomie I tys. p.n.e. dominowała już w całym obszarze śródziemnomorskim, zarówno w Europie, jak w Azji i w Afryce. W tym samym czasie w Europie północnej i wschodniej zamieszkujące ten obszar ludy wytworzyły własną sztukę, stojącą jednak na znacznie niższym poziomie.

W latach następnych, w wyniku postępującej chrystianizacji kontynentu, stopniowo cała Europa zaczęła tworzyć pewną jedność kulturową, stąd powstające nowe style w sztuce rozpowszechniały się stopniowo na całym niemal kontynencie, przy czym regułą było, iż kolejno następujące po sobie style w sztuce rodziły się na zachodzie, zaś do Europy Środkowej i Wschodniej docierały z opóźnieniem, początkowo kilkusetletnim, potem kilkudziesięcioletnim.

Poniżej wymieniono poszczególne, następujące po sobie style w sztuce europejskiej, bez ich omawiania. Należy pamiętać, iż daty graniczne dominowania danego kierunku są płynne i orientacyjne, i gdy w jednych krajach obowiązywał już nowy styl, inne tworzyły wg reguł z poprzednie epoki (np. w Anglii bardzo długo utrzymywały się tradycje gotyku). Ponadto należy pamiętać, iż w ramach jednego stylu istniały odrębności pomiędzy poszczególnymi krajami. Niektóre kraje wytworzyły własne style sztuce, nie wymienione tutaj, gdyż obowiązywały jedynie lokalnie (np. sztuka mozarabska na Półwyspie Iberyjskim).
Wymienione niżej style w sztuce nie dotyczą obszarów Europy południowo-wschodniej, tam bowiem od końca IV w. doXV w. obowiązywała sztuka bizantyjska.

Główne kierunki w sztuce europejskiej V-XIX w.:

sztuka wczesnochrześcijańska – IV w.-VII w.

sztuka karolińska – IX-X w.

sztuka przedromańska – X w.

sztuka romańska – X-XIII w.

gotyk – XII-XIII w. (w Anglii do XVII w.)

renesans – XV-XVI w.

manieryzm – 2. poł. XVI w.

barok – ok. 1600-1770

rokoko – ok. 1720-1770

klasycyzm – ok. 1760-1830

romantyzm – ok. 1790-1840

historyzm – ok. 1750-1850

realizm – ok. 1830-1870

impresjonizm – ok. 1860-1900

neoimpresjonizm – ok. 1885-1900

postimpresjonizm – ok. 1886-1905

W okresie późniejszym (XX wiek) następujące po sobie zmiany kierunków w sztuce były tak częste, a zarazem ilość jednocześnie obowiązujących stylów tak duża i tak powiązana z kierunkami preferowanymi w innych częściach świata (głównie w Ameryce), iż trudno mówić o jakichś konkretnych kierunkach w sztuce europejskiej (zjawisko to można zaobserwować już pod koniec XIX wieku), stąd wymienienie XX-wiecznych trendów w sztuce znajduje się w innych artykułach (m.in. historia sztuki)

Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

[edytuj] Muzyka

Niezależnie od ogólnych trendów występujących na kontynencie, muzyka poszczególnych krajów rozwijała się odrębnymi drogami, ulegając wpływom ludów sąsiednich, zarówno europejskich, jak i pochodzących z innych kręgów kulturowych (zwłaszcza Bliskiego Wschodu), zaś opisany podział na epoki i ich charakterystyka dotyczy spraw ogólnych. Należy także pamiętać, że obok głównego nurtu, popularnego w kręgach dworskich i kościelnych, szerokie masy społeczeństwa tworzyły muzykę ludową, która tylko w niewielkim stopniu da się sklasyfikować w poniższym podziale.

Muzyka starożytna znana jest słabo. Źródła archeologiczne wskazują na znajomość przez ówczesne społeczeństwa licznych rodzajów instrumentów muzycznych. W starożytności muzykę europejską charakteryzowała monodyczność. Wykształciły się systemów tonalnych i notacji muzyczna. Ważną cechą było współgranie śpiewu, słowa i tańca. Muzyka odgrywała istotną rolę w obrzędach religijnych.

Od ok. 300 r. zasadniczy nurt muzyki na kontynencie związany był z liturgią chrześcijańską. Wykształcił się jednogłosowy chorału gregoriańskiego. Od wczesnego średniowiecza w muzyce europejskiej istniały psalmy, hymny kościelne. Z czasem pojawiła się wielogłosowość. Od pełnego średniowiecza istniały także jednogłosowe (rzadziej wielogłosowe) pieśni świeckie, często o charakterze dworskim, śpiewanie m.in. przez trubadurów, truwerów i minnesingerów; z tym typem muzyki wiążą się takie rodzaje utworów jak ballada, rondo, virelai, madrygał, caccia.
Do zapisu utworów stosowana była notacja neumatyczna, oraz modalna i menzuralna.
Twórcami z tego okresu byli m.in. Notker, Alfons X Mądry, Adam de la Halle

O okresie renesansu, od połowy XV wieku, rozwijała się polifonia. Częstymi typami utworów były religijne utwory jak msze i monety, oraz świeckie: madrygał, frottola, canzona, chanson itd.

Nastąpił rozwój muzyki instrumentalnej, której formami były m.in. preludium, toccata, ricercar, canzona, wariacje, suity.
Przykładowymi twórcami z tego okresu byli m.in. Adrianus Petit Coclico, Giovanni Pierluigi da Palestrina, Orlando di Lasso, Josquin des Prés.

W barok nastąpił rozwój monodii. Rozwijała się opera, system tonalny dur-moll; pojawiły i rozwinęły się: belcanto, oratorium, kantata. W okresie późniejszym opera podzieliła się na operę seria i operę buffa. Rozwijała się muzyka instrumentalne. Ważnymi rodzajami ówczesnej muzyki były m.in. preludium, ricercar, toccata, fuga, suita. W końcowym okresie barok wykształcił się tzw. styl koncertujący, reprezentowany przez np. concerto grosso i koncert solowy. Najbardziej znanym twórcami barokowymi są m.in. Jean-Baptiste Lully, Antonio Vivaldi, J. H. Bach, G. F. Händel, Giovanni Battista Pergolesi itd.

Kolejną epoką był klasycyzm, który rozpoczął się na początku XVIII wieku. W okresie tym nastąpił dalszy rozwój znanych już odmian muzycznych, a także wykształciło się kilka nowych. Ugruntowała się homofonia, rozwój przeżywała muzyka instrumentalna. Najbardziej znanymi twórcami byli m.in. Carl Maria von Weber, Gaetano Donizetti oraz tzw. klasycy wiedeńscy: Wolfgang Amadeusz Mozart, Franz Joseph Haydn i Ludwig van Beethoven.

Romantyzm istniejący w pierwszej połowie XIX wieku inspirował się w dużej mierze tematyką ludową, baśniową i mitologiczną. W zakresie formy istniały bardzo różne typy utworów, pojawiły się także nowe, jak pieśń, miniatura instrumentalna. Kompozytorzy owego okresu to m.in. Franz Schubert, Robert Schumann, Michał Glinka, Johann Strauss (ojciec), Felix Mendelssohn-Bartholdy, Fryderyk Chopin. Do mistrzostwa doszła wirtuozeria instrumentalna, w której to dziedzinie zasłynęło zwłaszcza nazwisko Niccolo Paganiniego.

Po romantyzmie nastąpił neoromantyzm. Zasadniczo był on kontynuacją poprzedniej epoki. Istniało wiele form muzycznych, a także pojawiły się nowe kierunki, spośród których największą popularność zdobył dramat muzyczny. W okresie tym tworzyli m.in. Modest Musorgski, Piotr Czajkowski, Antonín Dvořak, Edvard Grieg, Stanisław Moniuszko, Ferenc Liszt, Giuseppe Verdi, Richard Wagner, Johann Strauss (syn),Henryk Wieniawski, Georges Bizet, Modest Musorgski, Piotr Czajkowski, Mikołaj Rimski-Korsakow, Bedřich Smetana.

Od ok. 1910 r. datuje się rozwój muzyki określanej mianem współczesnej.

Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

[edytuj] Architektura

[edytuj] Główne okręgi przemysłowe Europy

Okręg Północny we Francji

• obejmuje: aglomerację Lille-Roubaix-Tourcoing oraz miejscowości przyległe
• utworzony na bazie: węgla kamiennego oraz lnu
• główne gałęzie przemysłu: przemysł wydobywczy, metalurgiczny, elektromaszynowy - metalowy i maszynowy (maszyn włókienniczych oraz górniczych), włókienniczy, chemiczny (w tym petrochemiczny, farmaceutyczny, włókien syntetycznych), spożywczy

Okręg Nadrenii Północnej-Westfalii w Niemczech

• największy okręg przemysłowy Europy
• obejmuje: Essen, Duisburg, Oberhausen, Dortmund, Bochum, Düsseldorf, Kolonię, Wesseling, Leverkusen, Gelsenkirchen
• utworzony na bazie: węgla kamiennego, brunatnego, cynku i ołowiu oraz soli kamiennej
• główne gałęzie przemysłu: hutnictwo żelaza (żelazo sprowadzane z Siegen) metali nieżelaznych, elektromaszynowy (maszyny dla górnictwa, hutnictwa, taboru kolejowego, zbrojenia, elektrotechniczny, elektroniczny, precyzyjny), chemiczny (głównie petrochemiczny, farmaceutyczny)

Górnośląski Okręg Przemysłowy

• obejmuje: Katowice, Dąbrowę Górniczą, Chorzów, Tarnowskie Góry, Bukowno i inne
• utworzony na bazie: węgla kamiennego i rud cynku i ołowiu
• główne gałęzie przemysłu: hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, elektromaszynowy (metalowy, obrabiarkowy, zbrojeniowy, środków transportu, kabli, silników elektrycznych), lekki, spożywczy, mineralny (materiałów budowlanych)

Zagłębie Donieckie na Ukrainie

• obejmuje: Donieck, Jenkijewo, Kramatorsk, Charków, Gorłowka, Sławiansk, Pierwomajsk, Szachty
• utworzony na bazie: rtęci, soli kamiennej, węgla koksującego i antracytu
• główne gałęzie przemysłu: hutnictwo żelaza (żelazo sprowadzane z Krzywego Rogu) i metali nieżelaznych, chemiczny (produkcja nawozów azotowych i sody), elektromaszynowy (produkcja urządzeń dla hutnictwa i górnictwa, taboru kolejowego, obrabiarek, maszyn budowlanych, czołgów i traktorów), lekki, spożywczy

[edytuj] Europejskie „NAJ”

• Największe miasta w Europie to: Moskwa, Paryż, Madryt, Berlin, Stambuł i Londyn
• Najwyższy szczyt w Europie to Mont Blanc (4 807 m n.p.m.), niektóre źródła podają Elbrus (5 642 m n.p.m.) w zależności od przyjętego przebiegu granicy Europa-Azja
  
• Najniższy punkt w Europie to wybrzeże Morza Kaspijskiego (Depresja Nadkaspijska) (28 m p.p.m.)
  
• Najdłuższa rzeka w Europie to Wołga 3531 km
  
• Najwięcej ludzi w Europie mówi po rosyjsku
  
• Największe jezioro w Europie to Ładoga 18 400km²
  
• Największa wyspa w Europie to Wielka Brytania, 229 990 km²
• Najwyższy czynny wulkan w Europie to Etna - 3323 m n.p.m. na Sycylii)
• Najwyższy wodospad w Europie to Gavarnie, 421 metrów
• Największe jezioro termalne w Europie to Hévíz (Węgry)
• Najdalej wysuniętymi krańcami Europy rozumianej jako część świata są:
  • na północy - Wyspa Rudolfa w archipelagu Ziemia Franciszka Józefa
  • na południu - wyspa Gavdos
  • na wschodzie - Przylądek Flissingski na Nowej Ziemi
  • na zachodzie - skały w pobliżu wyspy Flores na Azorach
• Najdalej wysuniętymi krańcami Europy kontynentalnej są:
  • na północy - przylądek Nordkinn (Norwegia)
  • na południu - przylądek Marroquí (Hiszpania)
  • na wschodzie - ujście Bajdaraty do Zatoki Bajdarackiej (Rosja)
  • na zachodzie - przylądek Roca (Portugalia)
• Największe obszarowo państwo w Europie to Rosja (nawet biorąc pod uwagę tylko jej europejską część)
• Największe ludnościowo państwo w Europie to Rosja (nawet biorąc pod uwagę tylko jej europejską część)
• Najmniejsze państwo Europy i świata to Watykan (lub nieoficjalnie Sealandia)
• Największe zwierzę Europy to żubr (m.in. Białowieski Park Narodowy)
• Najwyżej położona linia kolejowa w Europie to Jungfraujoch (Szwajcaria), 3454 m n.p.m.
• Najbardziej stromy tor kolejowy w Europie wspina się na Pilatus (Szwajcaria) na wys. 2070 m, zbudowany w 1889 r.
• Najdłuższy tunel kolejowy w Europie to Eurotunel (ang. „Channel Tunnel”, zwany także „Chunnel”), podmorski tunel pod kanałem La Manche. Ma 50,5 km i łączy Anglię i Francję
• Najstarsza kolej linowa w Europie to Vitznau - Rigi (Szwajcaria), czynna od 1871 r.
• Najwięcej na świecie węgla brunatnego wydobywają Niemcy - 179 mln ton rocznie
• Najwięcej nierogacizny hodują Niemcy - 24,8 mln sztuk
• Najwięcej piwa produkują Niemcy - 113 mln hektolitrów
• Najwięcej papieru produkują Niemcy - 15,9 mln ton
• Najwięcej samochodów produkują Niemcy - 4,8 mln sztuk
• Najwyższa budowla to wieża telewizyjna Ostankino w Rosji - 540 m.
• Najwyższy drapacz chmur to Naberezhnaya Tower C w Rosji - 268 m.
• Najwyższą budowlą Europy i świata był maszt radiowy w Konstantynowie w Polsce - 646 m.
• Największy las w granicach miasta: Polska, Łódź - Łagiewniki, 1200 ha
• Najdłuższe drewniane molo w Europie: molo w Sopocie (Polska)

[edytuj] Przypisy

1. ↑ Inne źródła podają obszar Europy pokryty lodowcami jako 88 000 km²
2. ↑ ^{2,0 2,1 2,2 2,3 2,4} Prognozy - brak źródła!!!
3. ↑ Stambuł leży na granicy Europy i Azji

[edytuj] Bibliografia

• Antyk zmęczonej Europy Piotra Kuncewicza
• Legenda Europy Piotra Kuncewicza
• Słownik geografii Europy (praca zbiorowa)

[edytuj] Zobacz też

• Państwa Europy
• Granica Europa-Azja, rzeki Europy, szczyty górskie w Europie, pasma górskie w Europie, Korona Europy, największe miasta Europy, środek Europy
• Historia Europy
• Unia Europejska, Rada Europy, europocentryzm, Eurowizja
• Ludność świata