Turkia

Wikipedia(e)tik

Turkiako Errepublika Türkiye Cumhuriyeti
Bandera Armarria
Goiburu nazionala: Yurtta Sulh, Cihanda Sulh ( Bakea Etxean, Bakea Munduan )
Ereserkia: İstiklâl Marşı
Hiriburua	Ankara 41°1′N 28°57′E / 41.017, 28.95
Hiri handiena	Istanbul
Hizkuntza ofiziala(k)	Turkiera
Gobernua Presidentea Lehen Ministroa	Errepublika Abdullah Gül Recep Tayyip Erdoğan
Sorrera - Parlamentuaren eratzea - Garaipen eguna - Errepublikaren aldarrikapena	1920 apirilaren 23 1922 abuztuaren 30 1923 urriaren 29
Eremua  - Guztira  - ur %	783.562,38 km² (36.) 1,3%
Biztanleria  - Estimaketa (2007)  - Errolda (2000)  - Dentsitatea	70.586.256 (TÜİK) (17.) 67.844.903 89 biztanle/km² (82)
Dirua	Turkiar Lira Berria1 (TRY)
Ordu eremua  - Udan (DST)	UTC (UTC +2) Bai (UTC +3)
Interneteko domeinua	.tr
Telefono aurrezenbakia	+90
Herritarra	turkiar
12005eko urtarrilaren 1a baino lehen Turkiar Lira

Turkia bi kontinenteko estatua da, gehien bat Asiako Anatoliar Penintsulan kokatua eta %3a Europako Balkanen eskualdean. Turkia errepublika demokratiko, laiko eta konstituzionala da, 1923an Kemal Atatürk-en gidaritzapean sortua, Otomandar Inperioaren oinordeko naturala.

Hiriburua Ankara da, nahiz eta hiri garrantzitsuena Istanbul izan, antzinako Bizantzio eta Konstantinopolis

Eduki-taula 1 Izenaren inguruan 2 Geografia 3 Historia 4 Banaketa administratiboa 5 Politika 6 Ekonomia 6.1 Inportatutako produktu nagusiak: 6.2 Esportatutako produktu nagusiak: 6.3 Baliabide nagusiak: 7 Kultura 7.1 Hizkuntzak 7.2 Literatura 7.3 Musika 8 Kirolak 9 Turkiar ezagunak 10 Kanpo loturak

[aldatu] Izenaren inguruan

Turkia izena (turkieraz Türkiye) bi hitzatan bereiz daiteke: Türk, Antzinako Turkieraz indartsu esan nahi duena eta bestetik -iye atzizkia jabe edo harremanetan dagoena isan nahi duena arabieraz. Türk izenak Turkiako edo herri turkoetako herritar esan nahi du eta tu-kinetik datora, txineraz Altai mendien hegoaldean bizi ziren herritarrei ematen zitzaien izena K. a. 177ean. Türk edo Türük izena lehen aldiz VIII. mendean agertu zen Orkhon idazkietan, Erdialdeko Asian bizi ziren Göktürkak izendatzeko. Turkia izenaren transliterazio bat litzateke, Erdi Aroko Latinetik datorrena (Turchia).

[aldatu] Geografia

Turkiako eremuaren gehiengoa (% 96) Asian dago, Anatolian, Ankara hiriburua degoen tokian. Baina estatuaren zati bat (% 4) Europan dago, Trazian. Hiri garrantzitsuena, Istanbul, Trazian eta Anatolian kokatzen da, Bosforoak banatua. Munduko hiri bakarra da bi kontinentetan banatua dagoena.

Turkia Itsaso Beltza eta Mediterraneoaren arteko igarobidea da, Bosforo itsasartetik eta Marmara Itsasotik. Turkiaren mugakide dira Grezia eta Bulgaria ipar-mendebaldean; Georgia, Armenia eta Nakhichevan Azerbaijanen exklabea ipar-ekialdean; Iran ekialdean; eta Irak eta Siria hegoaldean.

Taurus mendiak hegoaldean daude, bertan Tigris eta Eufrates ibaiak sortzen direla. Ararat mendia herrialdeko garaiena da (5.165 m), ekialdean kokatua.

Mediterraneoaren ipar-ekialdean kokatua, oro har klima mediterranearra du: negu gozoa eta uda bero eta lehorra. Hala ere, mendiek erdialdea inguratzen dutenez, eskualde honek klima kontinentalagoa du: negu hotzagoak eta euri urriagoak, udaberri aldera pilatuak. Alderantziz, Itsaso Beltzeko kostaldean, aire masa hezeen eraginez, euria sarri eta ugari egiten du.

[aldatu] Historia

 Sakontzeko, irakurri: Turkiako historia

Anatoliako historia turkiarren aurretik

Anatoliako penintsula (Asia Minor ere deitua erromatar garaietan), egungo Turkiaren zati nagusia, gizakiaren bizileku zaharrenetakoa da, Asia eta Europa artean kokatuta. Aurreneko Neolitoko herrixkak munduko lehenengo bizitokien artean sailkatzen dira. Idatzitako historian zehar, Anatolian hizkuntza indo-europarrak, semitikoak eta kartveliarrak mintzatu dira, baita eratorri ezezaguneko beste batzuk ere. Are gehiago, hitita eta luwiera hizkuntzen antzinakotasuna aintzat hartuta, zenbait adituk, (tartean A. C. Renfrewek) Anatolia proposatu dute indo-europarren hizkuntzen hedapenaren abiapuntua (ikusi: Anatoliako hipotesia).

Tokiko lehen inperio garrantzitsua hititena izan zen, K. a. XVIII. mendetik K. a. XIII. mendera arte. Ondoren, frigiarrak etorri ziren, harik eta zimmeriarrek bere erresuma eraitsi zuten arte (K. a. VII. mendea). Frigien ondorengo boteretsuenak Lidia, Karia eta Lizia izan ziren. Lidiarrek eta liziarrek hizkuntza indo-europarretan hitz egiten zuten.

Bitartean, ioniarrak, antzinako greziar herri bat, finkatu ziren Anatoliako mendebaldean. Zonalde osoa pertsiar akemendidarren inperioak konkistatu zuen K. a. VI. eta V. mendeetan. Horren ostean, Alexandro Handiak bereganatu zuen K. a. 334an. Konkistatzaile handiaren heriotzaren ondoren, Anatolia erresuma helenistiko txikien artean banandu zen (Bitinia, Kapadozia, Pergamo edo Ponto). Horiek guztiek erromatarren aurrean amore eman zuten K. a. I. menderako. Erromatar Inperioan barnan, K. o. 324an Konstantino enperadoreak Bizantzio hiria inperioko hiriburu berritzat hartu zuen, Konstantinopolis izena emanda. Mendebaldeko erromatar inperioaren erorketarekin, Konstantinopolis Bizantziar Inperioko hiriburua bihurtu zen.

Turkiarrak eta Otomandar Inperioa

 Sakontzeko, irakurri: Otomandar Inperio

Seljuk etxea turkiarren adar bat zen, zein IX. mendean Kaspiar Itsaso eta Aral itsasoaren iparraldean kokatuta zeuden. X. mendean, seljukarrak mendebaldera mugitzen hasi ziren, Anatolia aldera. Manzikert (Malazgirt) batailaren ostean 1071n, hor finkatu ziren tribu horiek. Horren ondorioz, Anatoliako seljuk sultanerria osatu zen, Asiako erdialdea bereganatuta zeukan seljuk inperioaren adar independentea. 1243an, seljukar armadak mongoldarrek garaitu eta suntsitu zituzten. Astiro, inperioa desegin zen. Kinka horretan, Osman I.a buru zuen turkiar estatua garatu zen, Otomandar Inperioa eratu arte, seljukar eta bizantiarren hutsunea betetzeko.

Otomandar Inperioak mendebaldea eta ekialdea lotu zituen 623 urteko historian. XVI. eta XVII. mendeetan, munduko estaturik boteretsuenetakoa izan zen, Balkanetan zehar aurrera eginez. Alabaina, XVIII. eta XIX. mendeetan inperioaren gainbehera gertatu zen. Lehen Mundu Gerran, 1914an, alemaniarren alde egin zuten otomandarrek. Porrotarekin, aliatuek inperioa desegin zuten Sèvresko Itunaren bidez.

Errepublika

Lehen Mundu Gerrako aliatuek Istanbul eta Izmir okupatzeak turkiar nazio mugimenduaren sorrera eragin zuen. Mustafa Kemal Pasha Gallipoliko guduan nabarmendu zen buru militarraren gidaritzapean, Turkiako Independentziako gerra piztu zen Sèvresko Ituna bertan behera utzi nahian. 1922ko irailaren 18rako, armada okupatzaileak botata, herrialdeak turkiar estatu berriaren jaiotza ikusi zuen. Azaroaren 1ean, ofizialki sultanerria, eta, hortaz, 623 urte iraun zuen otomandar agintea, desegin zen. Lausanako Itunaren bidez (1923), nazioarte mailan Turkiako Errepublika onetsi zen, Otomandar Inperioaren ondorengo bezala.

Mustafa Kemal errepublikako lehendabiziko presidente bihurtu zen. Segituan erreforma andana jarri zituen abian, errepublika sekular bat eratu nahi baitzuen, iragan otomandarra baztertuz. Mustafa Kemal 1934an Turkiako Parlamentuak Kemal Atatürk (turkiarren aita) izendatu zuen.

Bigarren Mundu Gerran, Aliatuen alde egin zuen Turkiak 1945eko otsailaren 23an. Nazio Batuen Erakundeko kide 1945ean bertan bihurtu zen. Greziako iraultza komunista eta Sobiet Batasunak Turkian gune militarrak kokatzeko asmoak zirela eta, AEBek Truman Dotrina plazaratu zuten. Horren bidez, Turkia eta Greziako segurtasuna bermatu zuten AEBek, eta, ondorioz, amerikarren babes militarra eta ekonomikoa jaso zuten. 1952an NATOn sartu zen Turkia.

Alderdi politiko bakarreko aldia 1945ean amaitu zen. Alderdi anitzeko aldian gorabehera sutsuak gertatu ziren. 1960an, 1971n eta 1980an armadak estatu-kolpeak eman zituen. 1997an antzeko zerbait ere gertatu zen. Zipren, 1974an sartu zuen armada Turkiak, elkarren kontrako bortizkeriak 10 urte iraun ondoren eta Atenasek bultzatutako estatu-kolpe baten ondoren ere.

[aldatu] Banaketa administratiboa

 Sakontzeko, irakurri: Turkiaren banaketa administratiboa

Turkia 81 probintziatan banatua dago, iller izenekoak (singularrean il). Probintziaren izena hiriburuarena beraren da, salbuespen hauekin: Hatay (hiriburua Antakya), Kocaeli (hiriburua İzmit) eta Sakarya (hiriburua Adapazarı). Probintziak gobernadore baten aginpean daude, vali izenekoa, Gobernu zentralak izendatua. Probintziak barrutitan banatzen dira (ilçeler, singularrean ilçe).

Geografikoki, Turkia 8 eskualdetan banatzen da: Trazia, Itsaso Beltzeko Kosta, Marmara itsasoa, Egeoko Kosta, Mediterraneoko Kosta, Mendebaldeko Anatolia, Erdialdeko Anatolia, Hego-ekialdeko Anatolia eta Ekialdeko Anatolia.

[aldatu] Politika

• Datu politikoak:
  • Gobernu-mota: Alderdi anitzeko errepublika. Ganbera legegile bakarra (450 kideekin).
  • Estatuburua: Lehendakaria.
  • Gobernuburua: Lehen ministroa.
  • Banaketa administratiboa: 76 probintzia.

• Armeniako gatazka: 1915 eta 1917 artean turkiarrek armeniarren aurkako sarraski handia burutu zuten. Nazioartean oraindik ez dute ofizialki onartu.

• Kurdistango gatazka: Turkian baitan hedatzen da Kurdistango lurralde gehiena. Herrialde biren arteko harreman historikoa gora-beheratsua eta gatazkatsua izan da, gaur egun ere konpondu gabe segituz.

[aldatu] Ekonomia

[aldatu] Inportatutako produktu nagusiak:

- Makineria ez elektrikoa: %16.

- Erregaiak: %12.2.

- Altzairu eta burdina: %10.3.

- Ibilgailuak: %9.2.

- Ekipamendua: %7.7.

[aldatu] Esportatutako produktu nagusiak:

- Oihalak: %34.7.

- Altzairu eta burdinezko produktuak: %13.1.

- Makineria eta garraio-ekipamendua: %11.

- Fruituak: %6.1.

- Makineria: %3.8.

[aldatu] Baliabide nagusiak:

- Lignitoa: 37.8 miloi tona.

- Garia: 15.7 miloi tona.

- Harrikatza: 7 miloi tona.

- Burdina: 2 miloi tona.

- Zitrikoak: 1.1 miloi tona.

- Arrainak: 627.900 tona.

- Kotoia: 550.000 tona.

- Kromoa: 355.000 tona.

- Tabakoa: 253.000 tona.

- Oliba olioa: 200.000 tona.

- Tea: 124.000 tona.

- Artilea: 49.000 tona.

- Ardi-azienda: 40 miloi buru.

- Behi-azienda: 12 miloi buru.

- Elektrizitatea: 44.000 miloi kWh.

- Turismoa: 2.39 miloi bisitari.

[aldatu] Kultura

[aldatu] Hizkuntzak

Turkiera da hizkuntz ofizial bakarra, beste mintzaira batzuk egiten badira ere (tartean, kurduera).

[aldatu] Literatura

 Sakontzeko, irakurri: Turkierazko literatura

[aldatu] Musika

[aldatu] Kirolak

• Futbol: Fenerbahçe SK, Galatasaray SK eta Beşiktaş JK taldeak (Istanbul).

[aldatu] Turkiar ezagunak

• Kemal Ataturk (1881-1938), politikari eta militar ospetsua, Turkia modernoaren aita.
• Yasar Kemal (1923-), idazle kurdua.
• Orhan Pamuk (1952-), Nobel Saridun idazlea.
• Nihat Kahveci (1979-), futbolaria.

[aldatu] Kanpo loturak

• CIA - World Factbook geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak
• Turkiako Internet Gida
• Turkiako mapak

Asiako herrialde eta lurraldeak    (Nazio Batuen azpi-eskualdeka)
Erdialdeko Asia	Afganistan • Errusia • Kazakhstan • Kirgizistan • Uzbekistan • Tadjikistan • Turkmenistan	Asiako Ekialdea	Hego Korea • Ipar Korea • Japonia • Mongolia • Txina
Hego-mendebaldeko Asia Ekialde Hurbil eta Ertaina	Arabiar Emirerri Batuak • Armenia • Azerbaijan • Bahrain • Egipto • Georgia • Iran • Irak • Israel • Jordania • Kuwait • Libano • Oman • Qatar • Saudi Arabia • Siria • Turkia • Yemen	Hego-ekialdeko Asia	Brunei • Ekialdeko Timor • Filipinak • Indonesia • Kanputxea • Laos • Malaysia • Myanmar • Singapur • Tailandia • Vietnam
Hegoaldeko Asia	Bangladesh • Bhutan • India • Maldivak • Nepal • Pakistan • Sri Lanka	Beste entitate politiko batzuk	Palestina • Taiwan

	Europa
Herrialdeak: Albania Alemania Armenia Andorra Austria Azerbaijan Belgika Bielorrusia Bosnia-Herzegovina Bulgaria Danimarka (Faroe Uharteak) Erresuma Batua (Gibraltar Man Uhartea Guernesey Jersey) Errumania Errusia Eslovakia Eslovenia Espainia Estonia Finlandia (Aland Uharteak) Frantzia Georgia Grezia Herbehereak Hungaria Irlanda Islandia Italia Kosovo Kroazia Letonia Liechtestein Lituania Luxenburgo Malta Mazedoniako Errepublika Moldavia Monako Montenegro Norvegia ( - Svalbard eta Jan Mayen Uharteak) Polonia Portugal San Marino Serbia Suedia Suitza Turkia Txekiar Errepublika Ukraina Vatikano Hiria Zipre - Europar Batasuna Estaturik gabeko herriak: - Bretainia Eskozia Euskal Herria - Flandria Gales Galizia Katalunia - Korsika - Okzitania - Sardinia

	Mediterraneo itsasoa inguratzen duten estatuak
Albania • Aljeria • Bosnia-Herzegovina • Egipto • Eslovenia • Espainia • Frantzia • Gibraltar • Grezia • Israel • Italia • Kroazia • Libano • Libia • Malta • Monako • Montenegro • Maroko • Palestina • Siria • Tunisia • Turkia • Zipre

	Itsaso Beltza eta Kaspiar Itsasoa inguratzen duten estatuak
Itsaso Beltza : Turkia Bulgaria Errumania Ukraina Errusia Georgia Kaspiar Itsasoa : Errusia Azerbaijan Iran Turkmenistan Kazakhstan