Danimarka

Wikipedia(e)tik

Danimarkako Erresuma

Kongeriget Danmark


Bandera	Armarria

Goiburu nazionala: Ez du¹

Ereserkia: Der er et Yndigt Land (nazionala)
Kong Christian (erregerena)

Hiriburua Kopenhage
55°43′ N 12°34′ E

Hiri handiena Kopenhage

Hizkuntza ofiziala(k) Daniera²

Gobernua

Erregina
Lehen Ministroa

Monarkia konstituzional
Margrethe II
Anders Fogh Rasmussen

Sorrera Historiaurretik

Eremua
- Guztira
- ur % 43.094³ km² (131.³)
1,6%³

Biztanleria
- Estimaketa (2005)
- Errolda (-)
- Dentsitatea 5.415.978³ (108.)
-
126 ³ biztanle/km² (62.)

Dirua Daniar Koroa (DKK)

Ordu eremua
- Udan (DST) UTC (UTC +1³)
Bai (UTC +2³)

Interneteko domeinua

.dk

Telefono aurrezenbakia +45³

Herritarra daniar

¹Erreginaren lema: Guds hjælp, Folkets kærlighed, Danmarks styrke ( Jainkoaren laguntza, Herriaren maitasuna, Danimarkaren indarra )
² koofiziala groenlandierarekin Groenlandian eta faroerarekin Faroe uharteetan. Alemana babestutako hizkuntza da hegoaldean
³ Danimarkako datuak Groenlandia eta Faroe Uharteak kenduta

Danimarka (danieraz Danmark) Ipar Europan dagoen Europar Batasuneko (EB) estatua da, Ipar itsasoaren eta Baltiar itsasoaren artean.

Hiriburua Kopenhage da.

[aldatu] Geografia

Danimarka satelite irudian

Jutlandiako penintsulak eta zenbait uhartek (Sjaelland, Fionia, Lolland, Falster, Bornholm) osatua; Groenlandia eta Faroe Uharteak ere Danimarkaren menpe daude. 43.069 km² eta 5.167.000 biztanle (danimarkarrak, daniarrak).

Lurralde zapala da (gune gorena: Ejer-Bavnehøj, 172 m). Ibai eta erreka ugari daude, laburrak. Klima ozeanikoa du, heze samarra. Ekonomiaren oinarriak nekazaritza (laboreak, patata), abeltzaintza eta industria (nekazaritza gaiak, kimika, botika gaiak, mekanika gaiak) dira. Arrantzak ere garrantzia du. Biztanleen bizi maila garaia da, orohar.

[aldatu] Historia

Neolito arotik bizi da jendea Danimarkako lurretan. Brontze aroan zibilizazio aurreratu bat izan zen bertan. VI-X mendeetan bikingoen erreinuak izan ziren nagusi.

Marinel daniarrak, XII. mendea

X. mendean Harald erregeak lurraldea kristautu eta batu zuen, eta 1017an haren iloba Kanuto Ingalaterrako koroaz jabetu eta Ingalaterra, Danimarka eta Norvegia elkartu zituen Danimarkako Erreinuan. Kanuto II.a hil ondoren (1036), ordea, berriro bereizi ziren hiru estatuak. Erdi Aroan elizaren eta erregeen arteko loturak estutu ziren eta feudalismoa finkatu zen. XII-XIII. mendeetan Valdemar etxearen eskutik Danimarkako koroa Europako iparraldean nagusitu zen, ekonomia asko indartu zen eta urte oparoak izan zituen.

1849 arte absolutismoa izan zen nagusi, eta lehenago eskuratutako hainbat lurralde galdu zituen; Napoleonen gerretan haren alde borrokatu ondoren Norvegia eman behar izan zion Suediari (Kielgo ituna, 1814), eta Schleswig eta Holstein galdu zituen 1864an. XIX. mende bukaeran gizarte aldaketa sakonak izan ziren: industriaren hazkundearekin batera langile migrazio handiak gertatu ziren, sindikatuak sortu ziren, nekazaritza eraberritu zen eta legedi aurrerakoia ezarri zen. Neutrala izan zen Lehen Mundu Gerran, eta neutral iraun nahi izan bazuen ere, Hitleren osteek inbaditu zuten 1940an. Nazio Batuen Erakundeko (1945) eta NATO-ko (1949) kide da, eta Europako Ekonomia Erkidegoko kidea 1973tik. 1992an Maastrich-eko Itunari ezezkoa eman zion Danimarkako herriak, baina baietz esan zion 1993an. Urte horretan sozialdemokratek koalizio gobernua eratu zuten, Poul Nyrup Rasmussen sozialdemokrata Lehen ministro dela.

[aldatu] Politika

Margarita II.a erregina.

1849an Danimarkako monarkia konstituzional bihurtu zen. Erregea (edo erregina) estatuaren batasun-ikur garrantzitsuena den arren, funtzio protokolarioak dituen pertsonaia bat da, botere exekutiboa erabat gobernuaren esku baitago.

1953tik aurrera Danimarkako botere legegilea ganbera bakarreko parlamentuaren esku dago. Parlamentua herritarrek aukeratzen dute gutxienez lau urtetik behin, nahiz eta lehen ministroak hauteskundeak aurreratzeko ahalmena duen. Orokorrean partehartze altua izan ohi da hauteskundeetan, %85 ingurukoa. Sistema proportzionala denez, botoen %2 baino gehiago lortzen duten alderdi guztiak ordezkatuta daude parlamentuan, baita Faroe Uharteak eta Groenlandiako ordezkariak ere.

Alderdi asko dauden arren, garrantzitsuenak sozialdemokratak eta liberalak dira nagusi. Sozialdemokratek Bigarren Mundu Gerratik 1982ra eta 1993tik 2001era agindu zuten. Tradizioz langile alderdia izan arren, egun klase ertainen ordezkariak dira gehienbat. Liberalek (popular-kontserbadoreekin batera) 1982tik 1993ra eta 2001tik aurrera gobernatu dute.

[aldatu] Demografia

Danimarkako biztanle gehienak jatorri germaniar-gotikoa dute, historiaurrean bertan bizi ziren leinuen ondorengo dira. Groenlandian inuit jatorriko herritarrak daude, baita Feroe Uharteetako herritarrak ere.

Inmigrazio tasa %6 ingurukoa da. %96 baino gehiago arraza zurikoa da (daniarra edo Europako beste herrialderen batekoa). Gainerakoak Afrika edo Asiatik etorritako etorkinak edo beraien ondorengoak dira.

Daniera da estatuko hizkuntza ofiziala, eta Danimarka osoan hitz egiten da. Alemana hegoaldeko zenbait lurraldetan hitz egiten da.

Erlijioz, daniar gehienak (%84) Estatuko Elizako kide dira (luteranoak). Gainerako gehienak katolikoak dira. Hala ere, etorkinen artean musulmanak gero eta gehiago dira, biztanleria osoaren %3 inguru.

[aldatu] Kultura

Danierazko literatura.

[aldatu] Daniar ezagunak

Hans Christian Andersen (1805-1875),idazlea.
Karen Blixen (1885-1962),idazlea.
Lars von Trier (1956-), zinema zuzendaria.
Michael Laudrup (1964-), futbol jokalaria.
Bjarne Riis 1964-), txirrindularia.
Peter Schmeichel (1963-), futbol atezaina.
Michael Rasmussen (1974-), txirrindularia.

[aldatu] Kanpo loturak

Commonsen fitxategi gehiago dago honi buruz:
Danimarka

	Europa
Herrialdeak: Albania Alemania Armenia Andorra Austria Azerbaijan Belgika Bielorrusia Bosnia-Herzegovina Bulgaria Danimarka (Faroe Uharteak) Erresuma Batua (Gibraltar Man Uhartea Guernesey Jersey) Errumania Errusia Eslovakia Eslovenia Espainia Estonia Finlandia (Aland Uharteak) Frantzia Georgia Grezia Herbehereak Hungaria Irlanda Islandia Italia Kosovo Kroazia Letonia Liechtestein Lituania Luxenburgo Malta Mazedoniako Errepublika Moldavia Monako Montenegro Norvegia ( - Svalbard eta Jan Mayen Uharteak) Polonia Portugal San Marino Serbia Suedia Suitza Turkia Txekiar Errepublika Ukraina Vatikano Hiria Zipre - Europar Batasuna Estaturik gabeko herriak: - Bretainia Eskozia Euskal Herria - Flandria Gales Galizia Katalunia - Korsika - Okzitania - Sardinia