Islandia
Wikipedia(e)tik
|
Islandiako Errepublika Lýðveldið Ísland |
|||||
|---|---|---|---|---|---|
|
|||||
| Goiburu nazionala: Ez du | |||||
| Ereserkia: Lofsöngur | |||||
 |
|||||
| Hiriburua | Reykjavik 64°08′N 21°56′W |
||||
| Hiri handiena | Reykjavik | ||||
| Hizkuntza ofiziala(k) | Islandiera | ||||
| Gobernua
Presidentea
Lehen Ministroa |
Errepublika Ólafur Ragnar Grímsson Geir Haarde |
||||
| Independentzia Danimarkatik |
1918ko abenduaren 1a |
||||
| Eremua - Guztira - ur % |
103,123 km² (107.) 2,7% |
||||
| Biztanleria - Estimaketa (2006) - Errolda (-) - Dentsitatea |
307.261 (170.) - 2,9 biztanle/km² (222.) |
||||
| Dirua | Islandiar Koroa (ISK) |
||||
| Ordu eremua - Udan (DST) |
GMT UTC (UTC +0) Ez (UTC ) |
||||
| Interneteko domeinua | .is | ||||
| Telefono aurrezenbakia | +354 |
||||
| Herritarra | islandiar | ||||
| Bazkide: NATO, NBE, KHEE, ESKE eta Ipar-Kontseilua. | |||||
Islandia (ofizialki, Islandiako Errepublika) Europako ipar-mendebaldean dagoen herrialde-uhartea da. Iparraldeko Ozeano Atlantikoan dago, Norvegia, Groenlandia, Britainia Handia eta Faroe Uharteen artean.
Ipar Atlantikoko hausturan egonik, Islandiak sumendi eta geiser aktibitate handia du. Golkoko Korrontearen eraginez, latitudeagatik izan zezakeen klima hotza leundu egiten da eta, bereziki kostaldean, giza bizitzarako egokiagoa da.
1242tik 1944ra Norvegiaren menpe egon zen. 1944an Danimarkak hartu zuen, baina urte berean lortu zuen independentzia. Ordutik aurrera bere ekonomia eta ongizate maila etengabe hazten joan dira, harik eta gaur egunean BPGari dagokionez munduko bosgarren herrialdea eta giza garapenari dagokionez bigarrena izateraino.
Merkatu askea da, gehienbat zerbitzuetan, arrantzan, finantzetan eta industrian oinarritua. Turismoak gero eta indar handiagoa du, bereziki bertako paisaia ikusgarriak erakarritako jendea joan ohi da. Besteak beste, NBEko, NATOko, EFTAko, EEAko eta Kooperazio eta Hazkunde Ekonomikorako Erakundeko kidea da. EBrekin harreman ekonomiko estuak izan arren ez da Batasuneko kide.
Eduki-taula |
[aldatu] Geografia
Ozeano Atlantikoaren iparraldean dago, Zirkulu Polar Artikoaren mugan. Geologikoki Amerika eta Europaren artean banatzen den arren, kulturalki eta historikoki Europako herria dela argi dago; sarritan, Eskandinaviaren barnean kokatzen da, kultura eta hizkuntza kontuetan duen harreman estuaren ondorioz. Munduko 18. irlarik handiena da, eta Europako bigarrena, Britainia Handiaren atzetik.
Uhartearen %11 inguru izoztuta egon ohi da urte osoan zehar. Kostaldea fiordoz inguratuta dago, eta bertan daude Islandiako herri eta hiri gehienak. Izan ere, Islandiako barnealdea izotz eta hareazko desertua denez, ez da giza bizitzarako egokia. Errepide nagusiak ere Islandiako kostaldetik doaz, irla guztia inguratzen duen eraztun itxurako sarea osatuz.
[aldatu] Klima
Klima ozeaniar hotza da nagusi Islandian. Hala ere, Golkoko Korrontearen eraginez, latitude bereko beste lurralde batzuk baino klima epelagoa du. Alaska eta Suaren Lurraldearen antzeko klima duela esan ohi da.
Islandia hegoaldea epelagoa, haizetsuagoa eta euritsuagoa da. Barnealdeko eta iparraldeko lurrak askoz lehorragoak dira, nahiz eta iparraldeko kostaldean elurra oso ohikoa den.
Islandian erregistratutako tenperaturarik altuena 1939ko ekainaren 22an jaso zen, 30,5ºC-ekin. Baxuena, aldiz, 1918ko urtarrilaren 22an, -38ºC-rekin.
[aldatu] Historia
Sakontzeko, irakurri: Islandiako historia
Islandia, geologikoki hitz eginez, uharte gaztea da. Duela 20 milio urteko su-erupzio baten bidez, izan ere uhartean aurkitu daitezteen arroka zaharrenak duela 16 milio urtekoak baino ez dira.
Uste da Piteas greziarrak Thule izena jarri ziola bertara iritsi zenean, baina uharteari buruz idatzi zituen ezaugarriak gaur egungoen guztiz kontrakoak dira. Izan ere, Piteasek Thule fruitu, esne, ezti eta nekazaritza lur ugariko uhartea zela idatzi zuen. Honen bestez, gizakia Islandiara iritsi zeneko urtea ezezaguna da, nahiz eta erromatar txanponak aurkitu diren uste da bikingoek eramanak direla, izan ere k.a.III. mendeko txanpon hauek erabiliak izan ziren mende askotan.
Beraz Islandiara iritsi ziren lehenengo gizakiak monje irlandarrak dira oraingoz, VIII. mende inguruan eta urte gutxi batzuk bertan iraun ondoren IX. mendean bikingoek lur haietatik bota zituzten. X. mendearen hasieran islandiarrak Erik Gorriaren buruzagitzan, Groenlandia aurkitu zuten eta honen seme Leif Ericssonen agindupean kontinente amerikarra zapaldu zuten lehenengo europarrak izan ziren. Urte haietan Islandia Groenlandia eta Norvegiaren erdian kokaturik dagoenez, bikingoen hornidurarako kolonia zen, baina X. mendearen bukaeran eskoziar eta irlandar asko iritsi ziren bertara, Islandiaren biztanleria 40.000ra igaroz.
Lehenengo norvegiar kolonoek independentzia teorikoa lortu zuten eta 930. urtean politikoki organizatzearen beharraz, Althing izeneko batzarra osatu zuten, ustez lehenengo batzar nazionala. XII. mendean uhartearen kristautzea iritsi zen nahiz eta 1264. urtean Norvegiako Haakon IV.ak Islandiaren krisi ekonomikoaz baliatuz, uhartea berriro bereganatu zuen. Ondorioz, bere eta bere emaztearen, Margarita Danimarkakoa printzesaren semeak, Olafek, Danimarkako korora batu zuen. Menpekotasun ekonomikoaren ondorioz islandiarrek ezin izan zuten ezer egin eta eskubide politikoak galdu zituen uhartea luteranismora bihurtu baino lehen XVI. mende erdialdean.
XVIII. urtean atzerapen nabaria izan zuen Islandiak: epidemiak (baztanga), erupzio bolkanikoa, gosea... (azkenekoa daniarren ekonomia gestio txarraren ondorioz). XIX. mende arte daniarren okupazioa onartzua izan zen, baina 1809. urtean Atlhing batzarraren itxieraren eta Danimarkako koroaren gobernu absolutistaren ondorioz islandiarrek lehenengo autonomia nazionala aldarrikatu zuten. Nahiz eta porrot egin ideia nazionalista zabaldua zegoen Jón Sigurdsson (1811-1879), gaur egun heroe nazionalaren buruzagitzan.
1814. urtetik aurrera gutxinaka Islandia boterea eskuratzen hasi zen instituzio politikoak itzuliak izan bait ziren. 1843an Kristian VIII.ak Biltzar Nazionala lehengoratu zuen, hau indarberrituz. 1874. urtean autonomia iritxi zen, eta prozesu hau 1918.ean bukatu zuen, azkenik, abenduaren 1ean independentzia lortu zuen arte.
Bigarren Mundu Gerran aliatuek uhartea okupatu zuten, nazien okupazio bat sahiestekotan eta 1944ko maiatzaren 23an bertatik alde egin zuten eta Islandia errepublika independiente izendatu zuen bere burua, Sveinn Björnsson presidente zelarik. NATOn 1949ean sartu zen eta ipar-kontseiluan aldiz, 1953. urtean. Urte guzti haietan politikoek ezin izan zuten uhartearen krisi ekonomikoa ekidin eta gainera 1964 eta 1975. urte artean Erresuma Batuarekin liskarrak izan zituen, Bakailao-gerra ere deitua, izan ere britaniarrek hauekin zeukaten itsas-muga handitu nahi izan zuten. Baina liskarra islandiarrek irabazi zuten.
1980an Islandia andre batek gobernatzen zuen Europako lehen estatua bihurtu zen Vígdís Finnbogadóttir presidente bihurtu zenean.
[aldatu] Hizkuntza
Islandiera iparraldeko hizkuntza germaniarra da, aintzinako ingelesarekin eta norvegierarekin oso lotua. Europan gaur egun hitz egiten den hizkuntzarik zaharrenetakoa omen da, lehen biztanleak Islandian ezarri zirenetik hizkuntza ez baita askorik aldatu. Europako gainerako hizkuntza gehienekin bereizten da, bereziki, izenen deklinabide zabala duelako.
Islandiako biztanle gehienek, islandieraz gain, ingelesez eta danieraz hitz egiten dute; izan ere, bi hizkuntza hauek ezinbesteko ikasgaiak dira ikastetxeetan. Horrez gainera, beste hizkuntza batzuk ere indarra hartzen ari dira, besteak beste, suediera, norvegiera eta alemana.
[aldatu] Demografia
Genetika alorrean egindako ikerketen arabera, islandiar gehienak jatorri norvegiarra eta zeltiarra dituzte. Datuen arabera, gainera, lehen biztanleetatik gizonezko gehienak norvegiar jatorrikoak ziren, eta emakumezko gehienak, aldiz, zeltiarrak.
Islandiako lehen zentsua 1703an egin zen; bertako datuen arabera, garai hartan 50.538 bizilagun zeuden Islandian. Garai hartan Islandiako bizimodua oso gogorra zen, azpiegitura garaturik ez baitzegoen negu hotzei eta jarduera bolkanikoei aurre egiteko. XIX. mendetik aurrera, aldiz, biztanleria goraka joan da, azpiegitura. elikadura eta garbitasun neurriak hobetu ahala. Gaur egun 310.000 biztanle ditu (horietatik 117.000 Reykjavik hiriburuan).
2004ko datuen arabera, Islandiako biztanleen %7a etorkina da, gehienbat Danimarka, Polonia, Yugoslavia ohia eta Alemaniatik joandakoak.
[aldatu] Erlijioa
Konstituzioaren arabera, Islandiako biztanleek erabateko askatasuna daukate erlijioren bat jarraitzeko edo beraien buruak erlijio loturetatik kanpo agertzeko. Hala ere, Islandiako Eliza, (doktrina luterotarra duena, estatuko erlijio ofiziala da. Biztanleen %82 inguru eliza horretako kide da (bateatuta daudenen portzentaia), nahiz eta erlijio praktika Europako txikienetakoa izan. Beste erlijio aipagarri batzuk hauek dira: Eliza Luterotar askea (%4,7) eta Eliza Katolikoa (%2,4). Gainerako biztanleak estatistiken arabera erlijio gabeak dira.
[aldatu] Kultura
[aldatu] Kanpo loturak
Islandiari buruzko diaporama Argia astekariaren webgunean (2008-12-27)- Informazio orokorreko webgunea
- Informazio turistikozko webgunea
 |
Europa | |
|---|---|---|
|
Herrialdeak: |
||
.svg/22px-Flag_of_Belgium_(civil).svg.png){kind=small}
.svg/22px-Flag_of_Finland_(bordered).svg.png){kind=small}
.svg/22px-Flag_of_Serbia_(bordered).svg.png){kind=small}
.svg/22px-Flag_of_the_Czech_Republic_(bordered).svg.png){kind=small}
.svg/22px-Flag_of_Cyprus_(bordered).svg.png){kind=small}
.svg/22px-Flag_of_Occitania_(with_star).svg.png){kind=small}
