Finlandia

Wikipedia(e)tik

Finlandiako Errepublika

Suomen tasavalta
Republiken Finland


Bandera	Armarria

Goiburu nazionala: Ez du

Ereserkia: Maamme (fi) / Vårt land (sv)

Hiriburua Helsinki
60°10′ N 24°56′ E

Hiri handiena Helsinki

Hizkuntza ofiziala(k) Finlandiera, Suediera

Gobernua

Presidentea
Lehen Ministroa

Demokrazia parlamentarioa
Tarja Halonen
Matti Vanhanen

Independentzia
- Aldarrikatua
- Onartua Errusiatik
1917 abenduaren 6
1918 urtarrilaren 3

Eremua
- Guztira
- ur % 338.145 km² (65.)
9,4%

Biztanleria
- Estimaketa (2005)
- Errolda (-)
- Dentsitatea 5.261.008 (110.)
-
15 biztanle/km² (162.)

Dirua Euroa¹ (€) (EUR)

Ordu eremua
- Udan (DST) UTC (UTC +2)
Bai (UTC +3)

Interneteko domeinua

.fi

Telefono aurrezenbakia +358

Herritarra finlandiar

¹1999 baino lehen finlandiar marka

Finlandia, ofizialki Finlandiako Errepublika (finlandieraz: Suomi, Suomen tasavalta) Europa iparraldeko herrialde bat da. Hiriburua Helsinki da, eta Suedia, Errusia eta Norvegiarekin egiten du muga mendebalde, ekialde eta iparraldean.

Finlandiak 5,3 milioi biztanleko populazioa dauka eta gehiengoa hegoaldeko kostaldean banaturik dago. Herrialdea, Europako seigarren herrialde handiena da (azalerari dagokionez), baina biztanleri ezak Norvegia eta Islandia ondoren, Europako dentsitate txikieneko estatua bilakatzen dute. Finlandiera hizkuntza nagusia da, eta Europar Batasuneko hizkuntza ofizial ez-indoeuropar bakarra da. Suediera, Finlandian, ofiziala da baita ere, baina biztanleria osoaren %5,5ak baino ez du hitz egiten.

Suediaren barne egon zen 1809. urterarte, eta bertako ohiturak gaurdaino mantendu egin dira. Ondoren Errusiaren eskutan erori zen eta bertan independentzia osoa zeukan Dukerri Handi bat osatu zuen, finlandiar kultura berpiztera ekarri zuena. Errusiar Iraultza ondoren, sobietarren esku gelditu baino lehen independentzia lortu zuten, eta euren mugak babestu nahian Alemaniarekin bat egin zuten. Bigarren Mundu Gerran SESBen eta Alemaniaren kontra egin zuen (independentzia mantentzeko gerrak izan zirelarik). Alemaniak gerra galdu ostean, Finlandiak,aliatuen zigor bortzitzak jaso zituen, eta ordudanik kanpo-politika neutrala eta hotza egin du.

Finlandiaren ekonomia eta ongizate maila etengabe hazten joan dira azken urteotan, harik eta gaur egun, munduko 11. herrialde garatuena bihurtu den. Gainera, erakunde garrantzitsuek herrialde askeena izendatu dute, bere prentsa askea, korrupzio eza eta eskubide politikoengatik. Beraien jarrera neutralagatik gainera munduko herrialde zoriontsuenetarikoa bilakatu dute.

Åland Uharteak, Finlandiako berezitasuna dira. Betidanik, Itsaso Baltikoko merkatal-gune izan dira, eta herrialde askotako biztanleak bizi izan dira bertan. Finlandiaren parte izan da beti, baina beraien kultura propioa daukate, nahasketen bidez lortutako kultura. Honen bidez, uharteek autonomia maila sendoa daukate, eta bertan finlandiar gobernuak esku-hartzea debekatua dituen hainbat erabaki har daitezke. Finlandiar suediera hiztunen gehiengoa bizi da.

[aldatu] Banaketa administratiboa

2005eko urtarrilaren 1ean, gaur egun Finlandiak duen banaketa administratiboa adostu zen, eta estatua 6 probintzia (fi: lääni), 20 eskualde (fi: maakunta), 74 barrundi (fi: seutukunta) eta 416 udalerritan (fi: kunta) banatua izan zen.

[aldatu] Probintziak

Sakontzeko, irakurri: Finlandiako Antzinako Probintziak

Sakontzeko, irakurri: Finlandiako Probintziak

1997. urtean, 1634. urtetik irauten zuen banaketa hautsi egin zen eta 12 ziren probintziak 6 probintzietan gelditu ziren:

Hegoaldeko Finlandia
Mendebaldeko Finlandia
Ekialdeko Finlandia
Oulu
Lappi
Åland Uharteak

Probintzia bakoitzak Finlandiako gobernurako aukeratzen dituen gobernadoreetako bat izan ohi da bertako presidente, bozkatuena gehienetan. Honek, 7 ministro aukeratzen ditu:

Erreskateko ministroa
Gizarte arazo eta Osasun ministroa
Hezkuntza eta Kultura ministroa
Justizia ministroa
Kontsumo eta Ogasun ministroa
Segurtasuneko ministroa
Trafiko ministroa

Gainontzekoaz (polizia, hauziak...), eskualdeak edota udalerriak arduratzen dira.

Hala ere, probintziek, ez dituzte folklore, dialekto eta ohitura desberdinak banatzen, eta antzinako probintziek hobeto bereizten dituzte, nahiz eta azken urteotan Finlandia osoaren ohiturak berdintzen joan diren. Åland Uharteak beste probintzietatik desberdintzen dira, autonomia maila altuagoaz gozatzen dutelako, finlandiarrengandik bereizten dituzten ohiturengatik.

[aldatu] Eskualdeak eta Udalerriak

Sakontzeko, irakurri: Finlandiako Eskualdeak, Finlandiako Udalerriak eta Finlandiako Barrundiak

Betidanik, Finlandiak, gobernatzeko bi elementu zituen, estatua eta udalerriak. Beraz, ezta eskualdeek ezta probintziek ezta barrundiek ere ez dute zeresanik agintzeko orduan. Legeak eta arauak estatuak aukeratzen ditu eta udalerri guztietan berdin aplikatuak izan ohi dira. Hala ere, eskualdeek, probintziek eta barrundiek legeak aplikatzen direla gertutik ikusteko balio dute, honela Finlandiak gobernuan daudenen gobernarien artean aukeratu ohi du bere lurraldeak gertutik zain dezaten.

Hala ere, Åland Uharteak eta Sami gizarteak, tratu ezberdin batzuk jasaten ditu. Lehenengo kasuan, autonomia maila altuagoa dutenez euren legeak eta arauak adosten dituzte eta estatuak defentsa, ekonomia eta antzeko zereginetan baino ez du esku-hartzen. Laponian aldiz, Sami gizartearen hizkuntza eta kultura babesteko lege eta arau asko izenpetu dira.

[aldatu] Udalerri handienak

Sakontzeko, irakurri: Finlandiako Udalerriak Biztanleriaren Arabera eta Finlandiako Udalerriak Azaleraren Arabera

Hiria	Biztanleak	Azalera	Dentsitatea
Helsinki	564.474	184,47	3061,00
Espoo	235.100	312,00	751,60
Tampere	206.171	523,40	393,90
Vantaa	189.442	240,54	780,40
Turku	177.502	243,40	720,50
Oulu	130.049	369,43	351,40

Finlandiako hiriak, txikiak izan ohi dira eta bakarrik 200.000 biztanletik igarotzen duten bi daude: Tampere 206.171 biztanlerekin eta Helsinki Handia 1.000.000 biztanle dituena eta Helsinki, Espoo, Vantaa eta Kauniainen hiriak batzen dituena.

[aldatu] Demografia

Sakontzeko, irakurri: Finlandiako demografia

[aldatu] Biztanleria

Finlandiak, 5 bat milioi biztanle ditu eta 15 km²-ko biztanle-dentsitatea, Islandia eta Norvegia ondoren, Europa osoko biztanle-dentsitate txikieneko herrialdea bihurtzen dutenak. Biztanleria, hego-mendebaldeko kostaldean kokatzen da batez ere, beste aldetik, Laponian, iparraldean, 2 km²-ko biztanle-dentsitatea dute.

Gaur egungo biztanleak, duela 4.500 urtean ehizatik eta bilketatik bizi ziren Eskandinaviako tribuetatik zuzenik datozela uste da, baina gehienek hauek, gaur egungo samiarrak zirela uste dute eta gaur egungo biztanle gehiena inguruetatik etorritako arraza nahasketaren ondorio direla. Izan ere, samiarrak, Zirkulu Polar Artikoan bizi izan dira duela 7.000 urte baino gehiagoz. Gaur egun, 4.500 inguru baino ez dira gelditzen Finlandian (Laponia Probintzian), eta gutxiengoen eskubideak dituzte, bere hizkuntza eta kultura mantentzen lagundu dutenak.

[aldatu] Erlijioa

Eliza nagusiak luteranoa eta ortodoxoa dira. Hala ere, eliza ofizioetara jotzen duen jendea, portzentaietan aurkezten dena baino txikiago da, %13a bi elizak batuta. Izan ere, luterano gehienek beraien praktika erlijiosoak igarotze erritoetara (bataioak, ezkontzak, hiletak) mugatzen dituzte.

Helsinkiko eliza luteranoa.

Luteranismo: %82,5
Sinisgabeak: %15,1
Beste batzuk: %1,2
Errusiar Eliza Ortodoxoa: %1,1

[aldatu] Hezkuntza

Finlandiar hezkuntza, iparraldeko hezkuntza nordikoen antzekoa da, hau da, beharrezko hezkuntza 7 urtetik 16 urte bitartean gauzatzen da (lehenengo eta bigarrengo hezkuntzak). Urte hauek beharrezkoak dira eta ikasleak auzoko edo herriko eskoletara joaten dira ikastera. Ondoren ikasleek, bi bide aukeratzeko dituzte: bata unibertsitatea eta bestea Goi-mailako Zikloak.

KHEE erakundeak 2006. urtean argitaratu zuenaren arabera, Finlandiako hezkuntza, munduko onena da eta 15 urteko ikasleen irakurtze, zientzia eta matematika mailak munduko aurreratuenak dira. Lau froga egin behar zituzten ikasleek eta 3 lehen postu eta bigarren postu bat lortu zuten arazoak ebazteko orduan.

[aldatu] Hizkuntza

Sakontzeko, irakurri: Finlandiera

Hizkuntza nagusiak finlandiera eta suediera dira, nahiz eta azkenengoa %5ek baino ez duten hitz egiten. Suediak garrantzi handia izan du Finlandiako historian eta XIII. eta XIX. mendeetan hauek finlandiar kultura zapaldu egin dute. Hala ere, SESBi esker, hauen ondarea berreskuratzea lortu eta XIX. mende erdiko nazionalismo sentimendu sakon batek suediarren ondarea bigarren maila batean uztea lortu zuten.

Suedieraz hitz egiten dutenak, Åland Uharteetan eta Pohjanmaako kostaldeko herri batzutan batik bat. Baina hauek, Finlandiako biztanleriaren %5a baino ez dira.

Finlandieraren erabilera gutxinika hazten dijoa, eta Europako hizkuntza isolatu bat izatetik geroz eta garrantzi gehiago izatera igaro da azkenengo urteetan. Hala ere, hazkuntza hau oso motel dijoa, kanpotik iritsitako inmigrazioa eta errusiera eta suediera bezalako hizkuntza garrantzitsuak ondoan izatearen ondorioz. Hala ere, Finlandiak Europa osoko inmigrante portzentaia gutxieneko lurraldeetarikoa dugu.

Iparraldean samiera hitz egiten duten tribuak aurkitzen dira, baina ez dira biztanleria osoaren baino %0,1ra iristen.

Biztanleriaren banaketa (eskubian emakumezkoak)

Finlandiera: %91,51 (ofiziala)
Suediera: %5,49 (ofiziala)
Errusiera: %0,8
Samiera: %0,03 (Laponian babestua)

[aldatu] Osasuna

Osasun zaintza aurreratua dauka Finlandiak. Zaintzaren %76,6a publikoa da, hau da Europar Batasuneko portzentaiarik altuenetarikoa, eta mediku bakoitzeko 307 biztanle baino ez daude. 1970eko datuak izugarriak izan ziren, bihotzeko gaixotasunaz hiltzen ziren gaixoen kopurua munduko altuena baitzen. Hala ere, gaur egun arazoak atzean utzi dira, eta kirol eta finlandiar sukaldaritzaren hobekuntzek herrialdea munduko osasuntsuena bihurtu da.

Bizi itxaropena, 82 urtekoa da emakumezkoentzat eta 75 urtekoa gizonezkoentzat.

[aldatu] Talde Etnikoak

Europa mailan immigrante gutxieneko herrialdea da. Hau da, finlandiarrak %97,6a osatzen duten eta besteak gehien bat inguruko herrialdeetako biztanleak dira (errusiarrak, estoniarrak...) eta iparraldean bizi diren finlandiar samitarrak.

[aldatu] Gobernua

Finlandia, Errepublika parlamentarioa da. Gobernua, presidenteak, lehen ministroak eta 200 bazkideko parlamentuak osatzen dute. Herbehereak eta Erresuma Batuarekin batera, Finlandia, parlamentu ez-konstituzionala duen herrialde bakarra da eta hau nahi duena egiteko aske da. 2006. urtean korrupzio txikieneko eta askatasun gehieneko herrialdea izendatu zuten.

Gaur egungo presidentea, Tarja Halonen da. Finlandiako lehen emakumezko presidentea. 2000. urtean aukeratua izan zen eta 2012. urterate iraungo du bere eserlekuan presidente sozialistak. Lehen ministroa aldiz, Matti Vanhanen da, Finlandiako Zentroko Alderdia.

[aldatu] Parlamentua

Gobernua, Zentroko Alderdiak eta Alderdi Sozial-Demokratak kontrolatzen dute, ezkerti eta berdeekin egindako koalizioei esker. Egungo presidentea, Tarja Halonen, sozialista da, eta lehen ministroa aldiz zentrokoa.

2006. urtean aukeratutako Finlandiar Parlamentua
Alderdia	Eserlekuak	+/-	Bozken ehunekoa
Zentroko Alderdia	51	4	23,1
Alderdi Nazionala	50	10	22,3
Alderdi Sozial-Demokrata	45	8	21,4
Ezker Batua	17	2	8,8
Aliantza Berdea	15	1	8,5
Suediar Alderdia	9	1	4,5
Kristau Demokratak	7	0	4,9
Benetako Finlandiarrak	5	2	4,1
Åland Uharteetako errepresentazioa	1	0	2,4

[aldatu] Historia

Sakontzeko, irakurri: Finlandiako historia

[aldatu] Historiaurrea eta Suediar Aroa

Sakontzeko, irakurri: Finlandiako Historiaurrea

Finlandiar Historiaurrea, Finlandia zapaldu zuen lehen gizakitik, suediarrak XII. mendean herrialdea menperatzen hasi ziren arteko garaiari deritzogu.

Häme gaztelua, suediarren 3 defentsa-gazteluetako bat izan zen.

Neanderthalgo gizakia lehen finlandiarra izan zela uste da, duela 150.000 urte. Gizaki modernoa duela 9.000 urte inguru iritsi zen, azkenengo Izotz Aroa bukatu ondoren. Hauek ehiztari-biltzaileak ziren, eta heuren kultura primitiboan jarraitu zuten, haien hizkuntza urteetan zehar mantenduz, kristautasuna XII. mendean sartu zen arte, suediarren konkistarekin batera.

Finlandia, ez zen herrialde bikingoa izan, baina egia da Suediak menperatu baino lehen, haien kultura inbasioetatik at bizi izan zela, bikingoen babesagatik. Bi taldeek (Finn herriak eta bikingoak) erlazio oso onak izan zituzten, eta baliteke Finlandia, hauen lehenengo kolonia izatea.

1249. urtean Finlandia, suediarren esku gelditu zen (Suediarren Bigarren Gurutzada delakoan), eta hortik kristautasuna iritsi zen herrialdera. Novgorodarrek aldiz, Karelia eskualdea menperatzea lortu zuten, eta honela, herrialdea bitan zatitzea lortu zuten, berdinak ziren bi kulturak banatzeaz aparte.

Finlandia, Erdi Aroan aurkitu zen bapatean, eta suediarrekin izandako harreman onak izugarrizko opresioan bukatu ziren. Gutxinaka, suediarrak, herrialde osoaren kontrol guztia hartzea lortu zuten, bertako kultura mespresatuz finlandiar hizkuntza eta kultura txiroen maila berdinean utzi arte.

Oparotasun urteak bizi izan zituen Finlandiak XVI. eta XVII. mende bitartean, Suedia, Europako potentzia nagusienetakoa bilakatu zenean Espainia eta Portugalgo koroak amildegira erori zirenean. Oparotasun mende hauetan, apaiz kristauak finlandiar kulturari buruz hitz egiten hasi ziren, eta Mikael Agricola abadeak lehen esku-izkribuak argitaratzea lortu zituen. Hau izan zen, XVIII. mende bukaeran iritsiko zen finlandiar nazionalismo sentimendu sendoaren aintzindaria.

Hala ere, Suedia gerra askotan parte hartzen hasi zen, eta finlandiar herria gosetzen hasi eta merkatal-gune bihurtu ziren Turku eta Viipuri herriak, krisian sartu ziren.

Finlandia, kristautasuna iritsi baino lehen, Europako zibilizaziotik at bizi izan zen, Eskandinaviako herrialde guztiak bezalaxe. Hala ere, Finlandia ez zen herrialde bikingoa, baina Finn herriarekin aliatuak zirela esan daiteke. Ondorioz, Delaware eta Pensilvaniara (Suediak Mundu berrian zituen koloniak) joaten ziren immigratzaileen erdia baino gehiago finlandiarrak ziren.

[aldatu] XVIII. eta XIX. mendeak

Sakontzeko, irakurri: Finlandiako Gerra

Sakontzeko, irakurri: Finlandiako Dukerri Handia

Suedia, superpotentzia izateari utzi zion, eta honen lekua Errusiak hartu zuen eta honek, bi koroen arteko tira-bira asko ekarri zituen XVIII. mendean. Finlandiar nazionalismoa sortu zen orduan, eta honek finlandiarrak jasaten zituzten zapalkuntzak kontuan hartzea ekarri zuen. Errusiak independentzia agindu zien finlandiarrei, haien laguntzaren truke. Honela, 1809. urtean Suedian gertatu zen matxinada bat aprobetxatuz errusiarrak eta finlandiarrak altxatu eta Finlandia Errusiaren esku gelditzera pasa zen.

Finlandiako Dukerri Handiaren lurrak.

Errusiarrek muga sendoa behar zuten Suedia haien lurretan ez sartzeko, beraz finlandiarrei agindutakoa eman zien gutxi gorabehera. Izan ere, Finlandia, errusiarren eskuko dukerri bihurtu zen. Hala ere, izugarrizko hazkuntza gertatu zen garai hontan, bere autonomia osoaren jabe zelako potentzia nagusiaren babespean. XIX. mendean industrializazioa iritsi zen dukerrira eta basogintzako industria pisu hartzen hasi zen, bertako basoei esker. Gainera, opresio ezak, finlandiar kulturaren berpizkundea ekarri zuen.

[aldatu] Independentzia

Sakontzeko, irakurri: Finlandiako Gerra Zibila

Lehen Errusiar Iraultzaren ondoren, bitan desberdindu zen finlandiar gizartea: Dirudunak, errusiarren alde zeudenak, eta herria, independentzia lortu nahi zutenak. Bakoitzak bere polizia pertsonala ezarri eta dirudunek munduko lehenengo parlamentua guztiz demokratikoa ez izatea lortu zuten. Izan ere, haien esku-hartzeek sozialisten gorakadak deuseztatu zituzten.

Elkarren arteko tira-biren garaian Urriko Iraultza iritsi zen, eta gauzak zeharo aldatu ziren. Sozialistek (hau da, herriak) SESBekin bat egin nahi zuten, baina dirudunek komunismoaren gorakada ikusirik, independentzia lortu nahi zutenak ziren orain, sobietarretik aldendu nahian. Orduan, Finlandiako Gerra Zibila iritsi zen. Dirudunek (Armada Zuriaren bitartez), Alemania inperiala eta Suediaren babesarekin guda irabazi zuten, sozialisten (Armada Gorria) eta sobietarren aurka. Lehen Mundu Gerra Alemaniak galtzearen ondorio izan zen, independentzia, Finlandia, Alemaniaren lurralde satelite izatetik libratu baitzen.

[aldatu] II. Mundu Gerratik gaur egun arte

Sakontzeko, irakurri: Finlandia Bigarren Mundu Gerran

Finlandiar soldaduak 3 gerra handiak amaitu ostean.

Finlandiak, gertutik ikusten zituen SESBen egiten ziren jazarpenak, eta beraien eskutan erortzearen beldur zirenez, hauen aurkako defentsa bat osatu zuten, Alemania naziaren laguntzaz. Esan daiteke, Finlandiak, zuzenki ez zuela II. Mundu Gerran parte hartu, nahiz eta Alemania naziaren helburu bakarra, SESB menperatzea zen, Finlandiaren helburua defentsiboa baino ez zen. Alemania, Finlandiaren boterea eskuratzen ari zela ikusi zuenean, hauek bota egin zituen bitan pentsatu gabe. Hala ere, Alemania naziak gerra galdu ostean, herrialde aliatuek, ez zuten begi honez ikusi Finlandiaren jarrera eta hauen aurkako zigorrak, beste herrialde batzuetan baina gogorragoak izan ziren. Gerra amaitu ostean, ehundaka hildakoz, pobreziaz eta herrialdeko suntsiketaz aparte, herrialdeak, bere bigarren hiri garrantzitsuena, Viipuri galdu zuen, SESBen esku gelditu zena, beste hainbat eskualde bezalaxe.

Ordudanik, Finlandiak, jarrera hotza hartuko zuen beste herrialdeekiko harremanetan, herrialde aliatuen zigorra, hauek nahi baino sakonago odoleratuz.

Azkenengo urteetan SESBen itzalpean bizi izan zen Finlandia, eta honek, nazioarteko erakundeetan parte hartzeko debekua jarri zion. Izan ere, Finlandiak ez zuen potentziarekin arazorik nahi eta bere baldintzak onartu zituen muga lasaiaren truke. Gutxinaka Ipar-Kontseilua bezalako erakunde lasaietan sartzea lortu zuen Finlandiak, eta SESBen gainbehera etorri zenetik, herrialdea munduko garatuenetako bihurtu da, bizi-maila onenari esker.

[aldatu] Biografiak

Aleksis Kivi (1834—1872), idazlea.
Frans Eemil Sillanpää (1888—1964), idazlea.
Mika Waltari (1908—1979), idazlea.
Linus Torvalds (1969-), informatikaria.

[aldatu] Kultura

Finlandierazko literatura.

[aldatu] Ikus, gainera

Åland Uharteak

	Europa
Herrialdeak: Albania Alemania Armenia Andorra Austria Azerbaijan Belgika Bielorrusia Bosnia-Herzegovina Bulgaria Danimarka (Faroe Uharteak) Erresuma Batua (Gibraltar Man Uhartea Guernesey Jersey) Errumania Errusia Eslovakia Eslovenia Espainia Estonia Finlandia (Aland Uharteak) Frantzia Georgia Grezia Herbehereak Hungaria Irlanda Islandia Italia Kosovo Kroazia Letonia Liechtestein Lituania Luxenburgo Malta Mazedoniako Errepublika Moldavia Monako Montenegro Norvegia ( - Svalbard eta Jan Mayen Uharteak) Polonia Portugal San Marino Serbia Suedia Suitza Turkia Txekiar Errepublika Ukraina Vatikano Hiria Zipre - Europar Batasuna Estaturik gabeko herriak: - Bretainia Eskozia Euskal Herria - Flandria Gales Galizia Katalunia - Korsika - Okzitania - Sardinia