|
Wikipedia an lenga piemontèisa
La wikipedia a l'é la pì gran enciclopedìa dël mond ant sla Ragnà, e costa-sì a l'è soa edission an piemontèis.
Chi a veul consulté dël material a peul
- -sërchelo con la fonsion sërca ambelessì a la man ësnista,
- -dovré la lista dij contnù për categorìe ambelessì dzora a la man drita.
Coma tute j'edission dla wiki, 'cò costa a l'é fàita dal travaj d'académich, student e gent normal, tùit volontari ch'a travajo ansema për feje servissi a la comun-a dij parlant ëd na lenga.
Un travaj dont na part a peul esse soa!.
Vira person-a a l'ha un chèich sò setor ëd competensa, na materia andova ch'a peul giuteje a la gent a amprende, ën butand a disposission ëd tuti soa conossensa. Conossensa ch'a peul ëvnì da na specialisassion dë studi, n'esperiensa ëd travaj ò pura bele mach da 'n passatemp.
Tuti a peulo e a devo nen mach pijé, ma ëdcò travajé për j'àutri. Donca pijomla da dësgagià. A l'é franch normal che un a sia miraco nen vàire sigur ëd soa grafìa e gramàtica, ma sòn a l'é pro nen un gran sagrin. Ël material a ven controlà, la grafìa quand a venta rangela i la rangioma, ma j'informassion antant a resto e a-j servo a tùit, dzortut aj cit.
Chi a l'é neuv ambelessì a peul registresse coma utent e fesse soa pàgina utent, për pijé l'andi a scrive e modifiché ëd test. Lë stranòm che un as sern a peul esse an piemontèis, a-i é pa gnun-a manca dë dovré ij caràter dl'anglèis. Ën vardand la Piòla dël Paotass as peulo trovesse ëd neuve ansima al proget, ëd pàgine d'agiut e dë spiegon técnich dzora a coma ch'a sia pì belfé travajé.
Na biografìa:
Medeo V ëd Savòja
Medeo V ël Grand a l'é stàit cont ëd Savòja ch'a fa XIV.
Fieul ëd Tomà II e ëd Beatris Fieschi e frel pì giovo ëd Tomà III, cont ëd Piemont, a l'era nassù a Bourget-du-Lac dël 1249 e a l'é mòrt a Avignon ai 16 d'otòber dël 1323.
A l'é vnù cont ëd Savòja dal 1285, sucedend a sò barba Filip I.
A la mòrt ëd Tomà III a l'era creasse na situassion familiar complicà, con frej e fieuj ch'a sustavo la sucession. Filip ël Bel, re 'd Fransa, a l'era butasse da la part ëd Medeo ant le contèise për la sucession.
Medeo a l'ha pijà për chiel ël tìtol ëd cont e a l'ha dàit a so novod Filip I, fieul e ardité ëd Tomà III, ij teritòri ëd Piemont da Rìole a sud, con l'obligassion d'avèj ël pais tanme sò vassal. Da part soa, Medeo a goerna le tère a nòrd ëd j'Alp, la Valsusa e la Val d'Osta. Sò frel Luis a arsèiv ël pais ëd Vaud. La division ëd la famija an tre branche a l'ha favorì, con ij Vaud, l'anfluensa dij Savòja su Zurigh e Neuchâtel e, con j'Acaja, na conossensa pì ciàira ëd la vita polìtica a sud ëd j'Alp.
Filip, séghit a sò mariage con Isabela ëd Villehardouin dël 1301, a pija ël tìtol ëd prinsi d'Acaja, ch'a tramandrà ai sò dissendent. Fin-a ch'a l'han vivù Medeo V e Filip d'Acaja, ij sò rapòrt a son restà fidej al giudissi arbitral dël 1294 ch'a l'avìa spartì ij possediment. Dël 1306, as buto d'acòrd për consideré tanme proprietà comun-e coj teritòri pijà mersì a l'union dle fòrse. Dël 1313 ëd neuve dificoltà a men-o a conclude n'àutr arbitrà... Lese tut l'artìcol
|
|
|
N'artìcol: ël Gòtich
Ël gòtich a l'é në stil artìstich ch'a compariss vers la mità dël sécol ch'a fa XII ant l'Ìsola 'd Fransa (ma tòst a son rivà dle contribussion da l'Anghiltèra) e a së spantia an pressa an Euròpa findi al sécol ch'a fa XVI. Da na mira cronològica a ven apress lë stil romànich e prima ëd col dl'Arnassiment. A sò temp gnun a l'ha mai dilo gòtich, sta denominassion a l'é nàita dij temp dl'Arnassiment con un but dëspresiant, che antlora as ciamava gòtich tut lòn ch'a fasìa pàu e s-giaj. Pì anans ël sust dëspresiant dë sta paròla a l'é passà a l'espression vandàlich, e al dì d'ancheuj gnun a capiss pì lòn ch'a l'avìo an ment coj ch'a l'han ciamalo parej.
Fassada dël Dòm dë Strasborgh
L'architetura A l'é ant l'architetura, prima che ant j'àutri camp, che già vers ël 1140-1150 as manifesto le forme ëd së stil neuv.
Problema prinsipal ëd j'architet gòtich a l'é stàit col ëd modifiché ëd fasson ancreusa la strutura dj'edifissi rëspet a l'età precedenta. Da edifissi a muraje portante anté ch'as dëscariava ël pèis ëd la vòlta a l'é passasse a edifissi con ëschéletr portant, andoa ël pèis ëd la vòlta a pògia pa an sla muraja tuta antrega, ma mach ansima a chèich pont ëd costa-sì, le pilie, ranforsà pr'arsèive ij posson. Da la pilia a forma 'd cros dl'architetura romànica, andoa a pogiavo j'arch longitudinaj e coj trasversaj, a l'é passasse a la pilia a fass, sircondà da 'd colonëtte ch'a arsèivo ij posson trasmëtù dai costolon ëd le vòlte.
Da banda dla pilia compòsita, j'element architetònich prinsipaj dël gòtich a son l'arch aùss, la vòlta a costolon, o vòlta d'ogiva (e an efet ai temp antich l'architetura gòtica a l'era ciamà ogival), e l'arch rampant. La presensa d'un o pì che un ëd costi element a basta pa daspërchila a creé lë stil gòtich, dont la definission a l'é da arserchesse pitòst ant l'anterassion, ant l'usage ëd costi element tuti ansema, ant le liure ch'as formo antra 'd lor, ant ël significà total ëd l'ansem. An efet, tuti costi element a j'ero già stàit dovrà da soj: la vòlta a costolon an Lombardìa, an Normandìa e an Anghiltèra (a Durham); l'arch aùss ant l'architetura mussulman-a; l'arch rampant, bele che stërmà sota ij cop, an costrussion norman-e e anglèise.
Ël problema a resta donca col ëd l'unificassion, dl'usage dij vàire element ansema, për la prima vira dovrà con consiensa e ëd fasson orgànica da j'architet ëd l'Ìsola 'd Fransa për fé nasse në stil architetònich neuv. An giutand ël pèis ëd le vòlte a dëscariesse, as oten-o d'elevassion pì grande dj'edifissi: a l'é parèj ch'as detèrmina cola tendensa vertical ch'a caraterisa l'architetura gòtica.
L'abà Suger e le catedraj
L'abà Suger ant na miniatura
Le prime gran costrussion ëd l'architetura gòtica a son ëstàite le catedraj e un përsonage amportant për lë s-ciòde dla neuva architetura a l'é stàit Suger, abà ëd Saint-Denis: le tendense a vnì dlë stil gòtich a dipendo ëdcò da le sernie dità da soa coltura e sò programa artìstich. Chiel-sì a vorìa fé arcostruì la cesa dont a l'era titolar ëd fasson moderna, fiamenga e an manera ëd permëtte ai fidej ch'a vnisìo a veneré j'arlichie ëd sircolé bin e a vorìa marché na diferensa con le costrussion dël temp. Ant ij sò scrit as armarca un fòrt anteresse për la lus: as da vant d'avèj dàit na luminosità neuva a le part arcostruìe dl'antica cesa, visadì ël nartece (consacrà dël 1140) e ël deambulatòri dël còro (consacrà dël 1144, ma modificà a l'ancamin dël miladosent). Ij caràter ëd la neuva architetura gòtica a-j dasìo la possibilità dë slarghé le fnestre e d'oten-e na neuva luminosità, che chiel a considerava motobin amportanta.
Ëd Saint-Denis l'abà Suger a l'ha mach fàit arcostruì ël nartece e ël còro. Ma n'àutra cesa fondà anviron dël 1130 a l'é stàita tirà su apopré ant l'istess perìod conforma ai prinsipi dël neuv ëstil: la catedral ëd Sens, ant l'Ìsola 'd Fransa, al termo con la Borgògna. L'elevassion ëd la catedral ëd Sens a comprendìa tre pian, ël registr ëd j'arcade, col ëd le tribun-e e col ëd le fnestre àute.
Ant le catedraj vnùite apress, tanme cola ëd Noyon (Ìsola 'd Fransa) a-i é 'n quart element: dzora a le tribun-e e sota a le fnestre àute a-i passa në strèit lobiòt continuà, ël trifòrio. A l'é na caraterìstica ch'a sarà goernà ant le gran cese dël sécol ch'a fa XII, ant la catedral ëd Soissons, an cola ëd Laon, an Notre-Dame a Paris (ch'a l'é stàita peui ristruturà dël Dosent).
Portal dël Dòm ëd Chartres
La catedral ëd Chartres Un tornant motobin amportant ant la fasson ëd costrùe e tiré su le catedraj gòtiche a-i riva con l'arcostrussion ëd la catedral ëd Chartes - ch'a l'era stàita crasà da 'n feu dont a l'era salvasse mach la fassada - dël 1194.
Ambelessì, n'architet ch'i conossoma nen a l'ha butà an pràtica dle solussion ëd na novità strasordinaria: për ancaminé, a l'ha modificà l'elevassion, an gavand le tribun-e; peui, a l'ha slongà le pilie e le semipilie pogià a le muraje dla navà findi a l'autëssa dle vòlte. La strutura dla cesa gòtica a l'é dventà parèj motobin pì ciàira; l'anterussion dël dësvlup an autëssa formà da la zòna d'ombra motobin ancreusa dle tribun-e a l'é stàita eliminà, l'elevassion a l'é ardovusse da quatr a tre pian: j'arch ëd la navà, ël cit lobiòt dël trifòrio e le fnestre àute. An sa manera, as crea da bon na continuità, tuti j'element a son portà an sl'istess pian, lë spassi limità dal trifòrio a tira nen andrinta n'element dëscordant 'me ch'a podìa esse la profondeur ëd le tribun-e. A l'é ël prim pass vers la muraja sutila ch'a sarà realisà pì tard ant ël trifòrio luminos ëd la navà ëd Saint-Denis, ant la Saint-Chapelle ëd San Luis a Paris, a Sant Urban ëd Troyes.
Dòm ëd Chartres, fassada ossidental
N'àutra novità amportanta ëd Chartres, amponusse an pressa, a consist ant la sostitussion ëd na vòlta spartìa an quatr vele al pòst ëd la vòlta spartìa an ses part ëd le prime costrussion gòtiche. Sòn a l'ha mnà a la scomparission ëd l'alternansa antra apògg déboj e fòrt, determinà da la diferensa dij posson che minca element as trovava a soporté. An sj'element fòrt, pilie compòsite, a rivavo an efet ij costolon diagonaj e ij grand arch trasversaj ch'a separavo le campà; ansima a coj déboj a pogiavo mach j'arch trasversaj suplementar ch'a passavo për ël sènter ëd minca campà. La solussion butà an euvra a Chartres a schiviava donca tuta diversità an antroduvand ël prinsipi dl'arpetission d'element uguaj.
Ël model ëd Chartres a l'ha avù un grand sucess, bele ch'a-i é pro staje dle propòste alternative.
La catedral ëd Bourges, contemporania ëd cola ëd Chartres, a l'ha 'n model diferent: n'ardìa navà sentral motobin elevà con da banda quatr navà lateraj viaman pì basse, antant che la mancansa ëd transèt a sot-ligna l'unità dlë spassi a l'anterior.
An Borgògna, an chèiche zòne dla Champagne e dla val ëd Ròno, an oposission al trames sutil ëd Chartres, a l'é favorisse la creassion ëd na sòrt ëd dobi anvlup, an butand dëdnans dla muraja në scren përtusà, fàit ëd cite arcade un-a dzor l'àutra.
Gavà però coste ecession, ël model ëd Chartres a l'é amponusse e a l'é stàit adotà ant le pì gran catedraj dl'Ìsola 'd Fransa, tanme Reims (ancaminà dël 1207), Amiens (1220 anviron) e fin-a ant le modìfiche ëd cola ëd Paris.
A Chartres a-i é staje n'àutra realisassion amportanta: l'usage generalisà e ciàir dj'arch rampant tanme element ëd ranfòrs ëd trasmission dij posson; parèj, dantorn a le linie elevà dla navà sentral pì àuta, as projeto le linie ëd fòrsa dla catedral an na sòrt ëd palchet simbòlich ch'a arpija e sot-ligna ij pont essensiaj ëd la strutura rivand ëdzora dle navà lateraj pì basse për porté ij posson ai contrafòrt da fòra. Cost sistema a mnava a n'elevassion pì ardìa e a përmetìa dë slegerì le muraje... Vardé ambelessì për lese tut l'artìcol
|
|
Na figura
Omèt a l'é miraco un-a dle pì veje paròle piemontèise, e nen mach piemontèise... Lese l'artìcol
N'omèt che a marca ël senté aranda d'un giassé.
|
|
Un pais
Ij Pais Catalan (Països Catalans an catalan) as treuvo ant l'Euròpa ossidental e a son l'ansem dij teritòri andoa as parla la lenga catalan-a.
L'espression Pais Catalan a comprend:
- La Catalògna stòrica, che a diso soèns ël Prinsipà. A së stend an sla fassa costera fransèisa e spagneula, an comprendend
- la region ëd Valencia, che a resta l'antich Règn ëd Valensia
- j'ìsole Balear, an Ëspagna,
- la Frangia 'd Ponent (ò d'Aragon-a) (an aragonèis a Francha de Lebán)
- la sità d'Algher an Sardëgna
La capital ëstòrica e la sità pì granda dla Catalògna a l'é Barslon-a; la part fransèisa dla Catalògna stòrica a fa arferiment a la sità 'd Perpignan... Lese l'artìcol
|
|
|
