Lenga piemontèisa
Da Wikipedia.
Ël piemontèis a l'é na lenga romanza, visadì derivà dal latin. A l'é la lenga natural dël Piemont e a l'era parlà sensa distinsion da tute le categorìe sossiaj. A l'ha na literatura assè rica, ch'a comprend tuti ij géner literari: romanz, teatro, poesìa, giornaj, papé ofissiaj e via fòrt. Sò vocabolari a l'é d'apopré 40.000 paròle. A l'é arconossùa dal consèj d'Euròpa e d'l'UNESCO e a l'é sota la tua dle laj regionaj 26/1990 e 37/1997. A së stima ch'a sio bon a parlé o a capì ël piemontèis almanch 2,5 milion ëd përson-e, mentre che almanch 500 - 600.000 a sarìo bon ëdcò a leslo e a scrivlo.
[modìfica] Pais andoa ch'as parla piemontèisËl piemontèis as parla, con le rispetive variante locaj:
La provinsa dël Verban-Cusio-Òssola e la pì part ëd cola 'd Noara a dòvro 'd dialèt dla lenga lombarda, mentre che ant le comun-e dla provinsa 'd Coni ch'a confin-o con la Liguria as parlo 'd dialèt ligurin. Ëd pì, ant le valade dle provinse 'd Turin e 'd Coni ël piemontèis a conviv con ij patoà ossitan (a sud) e franch-provensaj (a nòrd), visadì che chi a parla patoà a l'é bon a parlé 'dcò an piemontèis. Tutun, a venta armarché che, dantorn ai confin dël bass Piemont a l'é soens mal fé stabilì andoa a finiss la lenga piemontèisa e andoa a ancamin-o cole lombarda o lìgur. [modìfica] Ij dialètBele ch'a sìa na lenga unitaria, ël piemontèis a pija vàire forme, o dialèt, a sconda dij pòst. La forma considerà d'arferiment a l'é dita piemontèis comun: ës piemontèis comun a pija për base ël dialèt ëd Turin e dj'anviron; a l'é 'l pì dovrà an literatura e a l'é capì e bin acetà daj locutor ëd tuti ij dialèt ëd Piemont. Ant j'ani andarera, për esempi, un comerciant ëd Vërsèj a parlava an dialèt vërslèis con ij client ëd soa sità, ma se a l'avìa da fé con ëd gent ed Coni o d'Ast, a dovrava ël piemontèis comun. Comsëssìa, a l'é opinion spantià che ël piemontèis pì bon e genit a sia apoprè col dle bande antra Susa, Turin (ma an fasend atension che an sità ancheuj un përfond ëd gent a deuvra un dialèt motobin contaminà da l'italian), Cher, Pinareul e Salusse. Na division grossera dij dialèt dël piemontèis a l'é l'arpartission an:
[modìfica] A tònica velarisàAs trata ëd n'evolussion dla pronunsia dla A tònica, con chèich ecession, che a la fa viré ëd son anvers a la Ò. St'evolussion a l'é nen sempe completa, an chèich pòst as trata ëd na Ò fàita e finìa, an dj'àutri la diferensa antra na A velarisà e na Ò a resta motobin ciàira. Coma distribussion, a la ten un continuo geogràfich ch'a passa arlongh ëd la crësta dj'Apenin, da la Langa a l'Àut Monfrà, ën ciapand andrinta le valà dj'Alp Marìtime, ël monregalèis, ël seban e vàire pòst ëd lenga ligurin-a. As rëscontra peuj a Lissandria e an quàich pais dël Bass Monfrà (miraco fin-a a Trin). Geoffrey Hull a l'ha trovala ëdcò ant ël canavzan a nòrd ëd Turin e antra Novara e Milan. As treuva ëdcò an vàire àutri pòst d'Italia, an val Blenio (Svìssera) e an Olanda ossidental. A l'é mach tònica (es. lissandrin: me a cänt, ma om pias cantè). A l'é 'n fonema ch'as rëscontra a Neuve tanme che an Alba, e ch'a resta comun a pì 'd na lenga, donca a l'é n'isoglòssa ch'a peul nen esse considerà për dësferensié ij dialèt piemontèis da coj genovèis. Quand as veul marchesse an piemontèis, ës son-sì as marca Ä, conforma a la gramàtica ëd monsù Bré, comsëssìa, da dj'àutri autor a son stàite smonùe ëdcò dj'àutre grafìe, notaman:
[modìfica] EcessionSoèns na A tònica as velarisa nen quand a-i ven dadnans a na
Comsëssìa, a venta tnì present che le variassion locaj d'ës fenòmeno-sì a peulo esse squasi anfinìe, la velarisassion a passa da esse pen-a pen-a presenta coma cita diferensa dla A tònica a un pijn ésit an Ò con na continuità motobin dossa. [modìfica] Percession sossialSoèns ant ël passà dlë Stat Sabaud la velarisassion dla A tònica a l'é contasse coma marca basiletal, e a l'é condanasse coma parlé da campagnin. Al dì d'ancheuj la concession prevalenta a l'é ch'as trata ëd na qualità teritorial da preservé, coma tute j'àutre. Sòn a l'é an part n'efet dl'anteresse pì spantià anvers a la lenga piemontèisa, e an part n'efet dla decadensa dl'amportansa dl'acrolèt turinèis, ch'a l'ha giumaj tut afàit perdù soa prevalensa sossial. [modìfica] L mòla rotacisàLa L mòla rotacisà (ch'a a men-a sèira a fé rima con stèila) a resta 'cò chila comun-a tant al piemontèis meridional che a na part ëd la lenga ligurin-a. Sta comunion ëd comportament fonètich a podrìa esse dàita da 'n chèich vej seuli étnich, miraco bele che pre-roman, ma a-i é gnun element ëd preuva për podej di-lo an finitiva. Ëd sigura ës trata d'evolussion ch'a l'han na rèis motobin antica, com as ës-ciàira pr'esempi ant l'etimologìa dël topònim Castel dël Varon, an Ast. Për marcheje an piemontèis, ste doe consonant as ëscrivo coma L e R con n'acent circonfless ansima. Belavans, për tant che ste doe litre a-i sio ant l'alfabet antërnassional unicode, për adess a resto anco' nen presente ant la pì part dle sorgiss ëd caràter dj'ordinator. [modìfica] StòriaCh'a varda j'artìcoj: [modìfica] LiteraturaIj prim document ëscrit an piemontèis a son ëd curte anscrission an cese ëd Casal Monfrà e Vërsèj. Dantorn a la fin dël sécol ch'a fa XII a son ëscrivù ij Sermon subalpin, n'arcòlta ëd vintedoe prédiche. Dal 1300 ij test an piemontèis a coato tuti ij géner literari. Ij prim lìber a stampa an piemontèis a son des farse an astësan ëd Gioann Giòrs Alion, publicà dël 1521. Ant ij sécoj XVI e XVII ëd test an piemontèis a-i në seurto pòch. L'età clàssica dla literatura piemontèisa a ancamin-a a la fin dël Ses-sent. Ël marchèis Gioann Batista Tana (1649-1713) a compon la comedia an vers Ël cont Piolet; Fransesch Tariss a scriv L'arpa dëscordà, poema épich-ëstòrich an sl'assedi ëd Turin dël 1706. As dësvlupa ël géner literari dël tòni: poesìa polìtica, satìrica o didascàlica, dont esponent ëd prim pian a son Ignassi Ìsler (anviron 1702-1788), Ventura Cartiermetre (1733-1777). Dël 1783 a son ij prim gramàtica, dissionari e antologìa piemontèis, euvra dël médich ëd cort Morissi Pipin, scrit për mostreje la lenga a la futura argin-a, Marìa Adelàide Clotilde Saveria 'd Fransa. Dòp dla restaorassion la literatura piemontèisa a l'ha torna un perìod ëd produssion bondosa. Da la metà dël sécol ch'a fa XIX a-i fioriss ël teatro: na lista dël 1887 a arcòrda për j'agn dal 1859 al 1887, ij nòm ëd 60 scritor e ij tìtoj ëd pì che 300 comedie. La ciadeuvra a resta Le miserie 'd monsù Travet (1863) ëd Vittorio Bersezio (1830-1900). A-i nasso ij prim giornaj an piemontèis e a son publicà vàire romanz. An costa época as peul armarché che la lenga dovrà a l'é soens antëmnà d'italianism, conseguensa djë sfòrs d'italianisassion forsà ëd col temp. Al prinsipi dël sécol ch'a fa XX ij soget a dvento pi leger e d'ocasion, fin-a ch'a-i riva Nino Còsta (1886-1945) ch'a-i fa torna fé un sàot ëd qualità a la poesìa. Dël 1927 a l'é 'l prim nùmer dl'arvista Ij Brandé e, dantorn a Pinin Pacòt (1899-1964), a së strenz la neuva generassion ëd poeta ch'a formo la Companìa dij Brandé e che ancora ancheuj a son un-a dj'ispirassion pi genite për la literatura piemontèisa. Le dontré dariere desen-e d'agn a l'ha vëddù l'arnàssita dël giornalism e lë s-ciòde dla pròsa sientìfica, dzortut ant la crìtica literaria, la lenghìstica e la storiografìa. [modìfica] ClassificassionNë schema ëd classificassion dël piemontèis a peul esse:
[modìfica] Còdes ISO
[modìfica] Anliure esterne[modìfica] Arferiment
[modìfica] Arferiment bibliogràfich për chi a veul fé dj'arserche pì ancreuse |
SE LEER! ¿Y que? :) Es fácil aprender a leer un idioma que ya se habla. Consulte usted esta pagina y verá, en un momento tendrá usted su Badge de Bogianen :)
Për dì la soa ansima a sta pàgina-sì ch'a-i daga 'n colp col rat ant sël tilèt discussion. Për lasseje un messagi a j'aministrator ch'a varda ambelessì. Lìber për chi a veul amprende a lese e a scrive mej an piemontèis, e che an fan d'arferiment a tùit për la coression ortogràfica dij test. Për ёscrive dësgagià, ch'a dòvra la Claviera piemontèisa! E ch'a manca pa dë vardesse la pàgina d'agiut për chi as anandia da zero. |