Lenga piemontèisa (stòria)

Test an lenga piemontèisa

[modìfica] L'anvironament latin imperial

La geografìa dle comunicassion a ij temp dla colonisassion roman-a a la pògia ansima a 4 sità, con Turin e Ast antrames. As trata ëd Torton-a, Ivrèja, Alba e Susa. Për Torton-a as va a Orient për la via Emilia, fin-a a Rimini, Aquileja e Postumia. Da 'n Torton-a as va ëdcò a Savon-a, anvers a Coni e al Còl dla Madlen-a. Da Alba as va a Turin, a da lì a la Valsusa e al Monginevr, da Ivrèja as duvèrta la Val d'Òsta, coj passagi anvers a la Savòja e al Valèis. Ma sempe da Ivrèja as va ëdcò anvers a Vërsèj e Milan. Bele che ën vorend pa conté ël seul ligurin-gàlich restà da prima dla conquista roman-a (dont as sa nen vàire), ël latin ch'as parla an Piemont a resta sempe l'arzultà ëd na mës-cia antra comportament lenghìstich che da na banda a rivo da ij 'nt Balcan e l'Italia, da 'nt l'àotra la Galia Narbonèisa e cola Galia Lugdunèisa (che peuj a vniran Ossitania e Fransa). ^[1]

[modìfica] Prime marche

• Për na stòria detajà dl'evolussion dël piemontèis da 'nt ël latin ant ël quàder general dle lenghe romanze, ch'a varda Latin volgar.

Le prime marche che a mostro na lenga piemontèisa già motobin anans con soa formassion an rivo da 'nt j'anfiltrassion dla lenga volgar ant ël latin notaril ëd jë scriture comunaj. Vàire test cità dal Prof. Gasca Queirazza ant sò artìcol për la Stòria ëd Turin an mostro na lenga già motobin davsin-a al piemontèis dël dì d'ancheuj. Cognòm coma Sapavigna (scritura dël 1277), Belegròs (dël 1155), Tripa (dël 1223) a lasso gnun dubi, na sorprèisa a riva miraco con la costuma d'antlora dë decliné ij cognòm, con Peilagal che a ven Peilagala për le fomne. ^[2] Ma sòn a resta motobin belfé a capisse ën vardand le mecàniche evolutive dël latin volgar e ën tnisend present che ij cognòm an prinsipi a restavo dzortut dj'agetiv.

Motobin anteressant a l'é vëdde coma jë scritor notaril a resto sconfondù a sërne le dobie, che a buto a truch e branca (ën finend për buteje quand a servo nen e nen buteje quand a dovrìo ess-ie), lòn ch'a smija dine che le dobie latin-e a fusso già drocà d'autut. Donca ël parlé piemontèis sensa dobie a l'avrìa squasi mila agn.

[modìfica] Topònim

[modìfica] Turin

Già da 'nt le prime marche scrite ij topònim a resto coj ch'i sentoma anco' al dì d'ancheuj. Nòm coma Culata Vinchile (as parla ëd Vanchija) e espression coma territorio ubi dicitur La Crava (dëj 1278) a lasso gnun dubi ansima a che lenga as parlèissa an Turin. La dicitura strata pellerina (visadì dij pelerin) an riva për la prima vira da 'nt dëj document dël 1111^[2].

[modìfica] Amzure

[modìfica] Surfassa

L'amzura ëd surfassa piemontèisa a passa daj sentenari àot-medioevaj a le giornà ant ël sécol ch'a fa XII. As trata mach dë cambié ël nòm, che l'amzura a la resta midema, ën essend tute e doe faite ëd 100 tàole.

[modìfica] Evolussion morfològica

[modìfica] L'afermativ: É

Contut che al dì d'ancheuj a sia antramentr ch'as ëspantia la meuda ëd dì dë sì, a l'italian-a, l'afermativ piemontèis genit a l'é É. Sòn a smija buté ël piemontèis fòra djë strà pì batùe da le lenghe romanze (ma notoma ël sard con sò afermativ èja, dal latin EST iam "a l'é già"), ch'a l'han fasse sò afermativ ën elaborand ant sle forme latin-e:

• Illud est ("a l'é lolì" )
• Hoc est ("a l'é sossì")
• Sic est ("a l'é parej")

A podrìa smijé che ël piemontèis a l'abia avune 'sé dë travajé ën scurtand est, për fesse sò afermativ. E sòn a l'avrìa sò sust, contand che est an latin lòn a vorìa dì. S'a fussa parej, a sarìa un cas bele ùnich.

Però ant ij Sermon Subalpin (dla fin dël sécol ch'a fa XII) l'afermativ dovrà a l'é oe, ch'a-j ësmija motobin tant, pr'esempi, a la forma o-je, atestà an Fransa dël midem temp, coma derivassion dla forma Hoc est. Donca a l'é belfé che la rèis comun-a a sia cola gàlica meridional, e che peuj jë stra d'ossitan e piemontèis a sio separasse, dzortut për via che dij sécoj ch'a fan VIII, IX e X le comunicassion transalpin-e a restavo bele che tajà. La question dle continuità antra lenghe a va sempe considerà an sens geogràfich e ëd comunicassion sossiaj. Për soa posission a l'é natural che 'l teritòri piemontèis as trovèissa sota l'anfluss tant ëd la corent pròto-ossitan-a che ëd cola pròto-lombarda, coma d'àutra part ës ës-ciàira motobin da 'nt ël léssich dij sermon midem.

[modìfica] Ël passà lontan

J'ùnich passà ch'as dòvro ant ël piemontèis dël dì d'ancheuj a son passà pròssim e amperfet. Sòn a resta l'arzultà ëd n'evolussion ch'a l'ha mnà a chité ël passà lontan. Cost a restava un temp ëd derivassion latin-a, che ant ël dovré ëd tuti ij dì a l'é peuj ëvnuit a esse esclusiv dl'Italia meridional e ch'a dzorviv ant ël Toscan coma passato remoto.

Chèich marca dël dovré d'ës temp-sì a l'é restà ant la literatura. L'esempi miraco pì vej a l'é col dël Sermon scond dij Sermon subalpin, ma a l'ha da esse stait motobin present ant ël parlé dla gent fin-a al sécol ch'a fa XVIII, com a testimònio j'euvre ëd Pare Ignassi Ìsler. As trata d'euvre che ën avend ël but dë rive-ie al gran pùblich popolar a l'é malfé chërde ch'a dovrèisso dj'arcaìsm soagnà.

Censin Pich a l'arleva ant soa publicassion Ël Setsent e la literatura piemontèisa che la prima edission dl'Ìsler (dël 1799) a lo dovrava anco', e mach ant j'edission apress a l'é stait cambià an passà pròssim. Ës temp-sì donca a sarìa stait chità an definitiva an corispondensa dla sconda anession a la Fransa. Comsëssìa, as trata ëd n'evolussion comun-a a tute le parlà dla pianura padan-a, ën essend che ës temp-sì a l'é drocà daspërtut, nen mach an Piemont, e che bele che ant ël parlé italian setentrional a l'é motobin malfé sente cheidun ch'a lo dòvra fin-a al dì d'ancheuj.

Antra le nen vàire forme atestà i trovoma le terminassion:

• I singolar: -
• II singolar: -st (dist, ch'a varda Sermon scond)
• III singolar: -er (s-ciancher, ch'a varda L'ha na gòj barba Giròni e Rime piemontesi)
• I plural: -
• II plural: -
• III plural: - -ero (drochero, ch'a varda L'ha na gòj barba Giròni)

[modìfica] Ij përnòm verbaj piemontèis

• për mej capì le mecàniche longhe dl'evolussion dla lenga ch'a tiro anans ant ël piemontèis dël dì d'ancheuj, ch'a varda ëdcò Latin volgar.

La contrassion fonética dle forme verbaj piemontèise a l'ha mnà ant un temp nen vàire lontan a esse malfé a capì la person-a mach da 'nt la forma coniugà dël verb. Për régola, pr'esempi, la prima person-a singolar e la tersa plural a resto mideme antra lor, e midem con le doe sconde person-e. Ën rivand sossì ant na lenga ch'a l'avìa gnun òbligh formal dë buté un sogèt espress, sòn a l'ha mnà a la formassion ëd në scond sogèt d'autut atìpich per le lenghe romanze: ël përnòm verbal piemontèis.

St'anovassion-sì a l'é anco' nen completasse, e a-i resto vàire parlé locaj andova ël përnòm as dòvra mach an part, per tant che ij gramàtich piemontèis a lo buto sempe coma òbligh, ò almanch coma registr àot dla lenga. Notaman ant ël parlé dla sintura d'Ast e dla part setentrionala dla provinsa as dòvro mach ij përnom dla sconda e tersa person-a singolar.^[3]

Për deje dapress a la mecànica ëd formassion dij përnom as peulo vardesse le variassion locaj^[3]:

• prima singolar:
  • i, dzortut a Turin, considerà për sòlit la variant literaria;
  • ë, considerà da Milo Bré na variant dialetal (për esempi a Carmagnòla);
  • e, anvers a Alba, pì dë rèir ant l'astësan;
  • a, ant l'astësan
• sconda singolar: ët,'t,t',të
• tèrsa singolar
  • a për tuti ij géner, a Turin e coma variant literaria
  • mascolin: ël,'l,l',lë, ò (astësan)
  • feminin: la,a (astësan)

• prima plural
  • i turinèis, registr literari e astësan
  • a astësan
• sconda plural: i
• tèrsa plural
  • a turinèis e registr literari
  • i, jë astësan

A resta pitòst evident che dëmentrè che tuti a l'han sentù l'esigensa ëd na specìfica adissionala ch'a butèissa an ciàir ël sogèt dla proposission, minca pais a l'é andait për soa stra. Tuti però a l'han travajà ant sla mecànica sòlita dël piemontèis, ch'a dòvra n'arpetission dj'element sintàtich (pr'esempi, ma pa mach, soget e complement) coma ant la forma chila a la dis, che ëd sogèt a në buta bele che tre.

Donca ël process ch'a l'ha mnà a arnalisé ste arpetission coma përnòm dotà ëd na soa forma finìa a l'ha soèns basasse ansima a la version fonètica local dël son Ë, con na sconda person-a singolar basà ansima a n'anversion fonètica dël përnòm personal ti. La question a l'é complicà da la forma riflessiva tìpica dël Monfrin, ch'a standardisa nen ël dovré dl'artìcol përnominà, ma a dòvra na partìcola së pì davsin-a a l'italian.

[modìfica] Vardé ëdcò

• Italianism: rësgoard lë spantiesse dle forme amportà da 'nt l'italian

[modìfica] Arferiment