Sécol ch'a fa IX dGC

Test an lenga piemontèisa

Coma mojen për amzuré ël passé dël temp, ël sécol ch'a fa IX dGC a resta ël sécol ch'a l'é durà dl'801 dGC al 900 dGC.

L'Euròpa ant sécol ch'a fa IX

[modìfica] Euròpa ossidentala

Siëtta an teracheujta faita dël sécol ch'a fa IX an Iraq. A l'é goernà ant la Freer Gallery of Art ëd lë Smithsonian Institute, a Washington, D.C.

[modìfica] Pì tard a l'han ciamaje "Temp Sombr"

A anandiesse da un 400 dapress a sti ann-sì, dle figure anfluente dij prim temp dl'Arnassensa a l'avrìo pijait l'andi a definì sti temp-sì, e ij tre sécoj ch'a-i ero sta-ie anans ëd cost, coma "Temp Sombr." L'espression a veul dì ch'as trata ëd temp quand a l'era dësmortasse ël lum dl'Imperi Roman d'Ossident, dapress al 476 dGC, e ën general a l'ero chità le forme d'art clàssica, ij borgh a l'ero fasse motobin pì cit e ël podej polìtich a l'era s-ciapasse an mila tòch viaman sensa amportansa. J'entità regionaj a l'ero chërsùe fin-a a fesse stat, e fin-a imperi. Conforma a st'ipòtesi dl'Arnassensa mach la Gesia Catòlica Roman-a a l'avrìa avù un chèich podej antërnassional, limità però da le comunicassion motobin sagrinà antra region d'Euròpa. Le reste dla siviltà clàssica a sarìo mach staite preservà da ij frà catòlich ën tracopiand-je a man, ma con lòn che motobin pòca gent a l'era bon-a a lese, squasi gnun-a anformassion a sarìa staita spantià. A coj temp-la, an efet, la pì gran part dla popolassion a-i ero ëd campagnin, e le sita roman-e a restavo mach pì dij gran drocheri. Comsëssìa, j'art corelà a la religion e la vita djë sgnor a restavo anco' vive, lòn ch'a l'avìa ëmnà a deje da vive a vàire mèistr artisan. Dij "Temp Sombr" europengh a l'é restane vàire oget, ch'as goèrno ant ij musé ëd tut ël mond.

[modìfica] J'art dij "Temp Sombr"

Anans tut l'art a l'era restà për via che la Gesia a la catava. Coma utiss dla liturgìa Roman-a Catòlica, vàire mila oget d'òr as fasìo anco' sempe. Cope sacrà, reliquiari, Cros, rosari, tòch dj'altar e statue dla Vergine e dij Sant a son sempe fasse, ën tnisend viva la produssion artìsitica d'ës temp-sì. L'architetura a l'ha torna tacà a dësvijesse na frisa bele che d'ës sécol-sì. As tratava dzortut ëd tiré sù dle costrussion ëd servissi për la Gesia, e vàire castej (ij prim fait dal temp dij roman, për pima ròba coma dle mòte, dle cà fòrt ò dle tor, sensa pa gnun-a arfinidura.

[modìfica] Ant ël mond a-i rivava

le Tre Pagòde ëd Dali, ant la provinsa dlë Yunnan, Cina, datà antra ij sécoj ch'a fan IX e X

• Ël comersant àrab Shulama a scriv cje le gionche cinèise a mnavo fin a 600-700 passagé ant l'Osséan Indian. A scriv che le nav cinèise a-i ero tròp fonde për rintré ant ël fium Eufrà (Iraq dël dì d'ancheuj), lòn ch'a-j obligava a mné a pòrt sò passagé e soa caria con dle cite barche da traspòrt.
• Për via ëd fator dont as sa nen vàire, as anandia ël droché dl'época clàssica dla Siviltà Maya.
• Ël Beowulf a podrìa esse stait scrivù dë sti temp-sì, contut ch'a podrìa esse stait ëscrivù ëdcò sent ann anans.
• An Euròpa ossidentala a-i son ël Règn ëd Carlomagn, e cola che an vàire a ciamo l'Arnassensa Carolingia.
• As anandio dij gran atach dij Vichingh contra l'Euròpa, ën portand dle devastassion mai pì finìe.
• La sepoltura ant la nav d'Oseberg.
• J'ungherèis a rivo ant l'Ungherìa dël dì d'ancheuj, e a la dëstaco da 'nt la Bulgarìa.
• Ij Tukolor a van a sté ant la val fluviala dël Senegal.
• Ij comersant Mussulman a van a sté ant ël nòrd-òvest e sud-est dël Madagascar.
• 803 dGC — La costrussion dël Buddha Gigant ëd Leshan fait da la dinastìa Tang an Cina a ven finìa, dapress a 90 an passà a scarpì la pera ëd na colin-a.
• Apopré 813 dGC-915 dGC — as anandio dij gran atach navaj dj'àrab contra le rivere dël Tiren e dl'Adriàtich.
• 800 dGC — la flòta àraba a l'armonta 'l Téver.
• 848 dGC–852 dGC — La riva ossidentala dël Téver a ven pijaita andrinta a la sità ëd Roma. Na muraja difensiva, comissionà da Papa Leon IV a ven tirà sù d'anviron a lòn ch'a sarà ciamà la sità ëd Leon.
• 851 dGC — Ël mercant àrab Suleiman al-Tajir a vìsita ël pòrt ëd Guangzhou ant la Cima meridionala, e a s-ciàira coma as fa la porslan-a, la moschéa islàmica ëd Guangzhou, ël sistema ëd magasin ëd granaja dla sità, e coma a travaja soa aministrassion munissipal.
• 863 dGC — L'aotor cinèis Duan Chengshi a parla dël comersi djë s-ciav, d'avòrio e d'ambra grisa an Somalia, an Àfrica orientala.
• 870 dGC — A ven fondà ël Castel ëd Praga.
• 800 dGC–909 dGC — j'Aglabit a ven-o un podej andipendent an Àfrica setentrionala.
• 850 dGC–875 dGC — Ij prim colòni Norvegèis a rivo n'Islanda.
• 863 dGC–879 dGC — moment dë sisma antra gesie orientaj e ossidentaj.
• 864 dGC — Cristianisassion dla Bulgarìa sot a Bòris I
• 875 dGC–884 dGC — Huang Chao a fa monté n'arvira andaita a bruta fin contra la Dinastìa Tang an Cina.
• Fin dël sécol: la Bulgarìa a la va da n't la boca dël Danube a l'Epir e a la Bòsnia.
• N'Italia vàire sità as fan repùblica: pr'esempi Forlì, dl'889.
• Ël Règn cristian dla Nubia a toca sò moment pì àot tant an sens econòmich che militar. (Stòria antica dël Sudan).
• Harald Fairhair a vins la bataja ëd Hafrsfjord e a fa dla Norvegia un regn unificà.
• Jë scach a rivo an Giapon.
• 862 dGC — As anandia la dinastìa ëd Rurik an Russia
• 885 dGC — Ij dissepoj dij sant Siril e Metodio, Clement d'Ohrid e Naum ëd Preslav a son an Bulgarìa. As dësvlupa l'alfabet sirìlich.
• 867 dGC — As anandia un moment dë splendor për l'Imperi Roman d'Orient sot a la Dinastìa Macédone.
• As anandia ël Period ëd Temp Càod Medioeval.

[modìfica] Person-e amportante

San Clement d'Ohrid

• Alfred ël Grand
• Arnulf ëd Carinsia
• Carlomagn
• Wang Kon
• San Siril e San Metodio
• Han Yu
• Clement d'Ohrid
• Naum ëd Preslav
• Kenneth I dë Scòssia
• Luis ël Pio
• Adi Sankara
• Huang Chao
• Harald I ëd Norvegia
• Rurik
• Boris I ëd Bulgarìa
• Basilio I ël Macédone (Βασίλειος Α') (811–886), imperator dël (867 dGC)–(886 dGC)

• Al-Jahiz
• Papëssa Gioana, na legendaria papëssa fomela
• Taizu dj'ùltim Liang

[modìfica] Anvension, dëscoerte, antrodussion

• Ël Latin volgar a taca a dësvlupesse an vàire lenghe romanze
• Prima figura ëd na mòla sircolar da na sorgiss europenga — ant la figura as ë-ciàira na manoja, la prima atestassion dël dovré ëd manoje snodà ant l'ossident (Utrecht Psalter, 843 dGC)
• Anvension dla pover da spar faita da j'alchimista Taoìsta cinèis
• Prim lìber stampà ch;as conòssa, la Sutra dël Diamant, stampà an Cina con la técnica dla stampa a matris ëd bòsch dl'868 dGC