Asia

Wikipedia(e)tik

Asia munduan

Afrika-Eurasiatik Europa eta Afrika kenduz Asiako kontinentea geldituko zaigu. Mugak ez dira oso zehatzak: Asiak eta Afrikak Suez ubideko lekuren batean elkar topatzen dute. Asia eta Europaren arteko muga hegoaldetik iparralderaino Dardaneletan zehar, Marmara itsasoan eta Helespontoan, Itsaso Beltzan, Kaukasoko mendilerroaetan, Kaspiar Itsasoan eta Ural ibaia eta Ural mendilerroan zehar doa. Ikusezazu ere Eurasia.

Eduki-taula

1 Historia
2 Geografia fisikoa
- 2.1 Deskribapena
3 Geografia politikoa
- 3.1 Azpisailkapena
- 3.2 Banaketa administratiboa
  - 3.2.1 Estatuak
  - 3.2.2 Estaturik gabeko nazioak
4 Demografia
- 4.1 Hizkuntzak
- 4.2 Erlijioak
5 Kultura

[aldatu] Historia

Sakontzeko, irakurri: Asiako historia

Adituek diote gizakia Afrikan sortua zela eta hortik Asiara joan zen, zenbait espezietan garatu eta gaur egungo Homo sapiensera heldu arte.

Mesopotamia, Tigris eta Eufrates ibaien arteko lurraldea, 5.000 urte baino gehiago sumeriarrak okupatua zen, eta lehendabiziko hiriak eratuak ziren: Ur, Uruk edo Lagash.

Antzinaroan zehar, Asian Indus haraneko eta Yangtze ibaian zibilizazio inportanteak sortu ziren. Asian ere sortu ziren hiru erlijio monoteista handienak: kristautasuna, islama eta judaismoa.

[aldatu] Geografia fisikoa

Asiako satelite irudia

Sakontzeko, irakurri: Asiako geografia

Asia 44 milioi km² area baino gehiago ditu, 44.936.000 km² hain zuzen. Kontinentearen mugak ez dira oso zehatzak, adibidez, Sinai penintsula, Afrikarekin duen muga edozein kontinentearen zatia izan liteke. Era berean, Europarekin dituen mugak ere ezberdinak dira adituen arabera: batzuetan Ural mendiak, bestetan Ural ibaia bera. Kaukasoan ere eztabaidatsua da Georgia, Armenia edo Azerbaijan europarrak edo asiarrak diren ala ez.

Hala ere, Asiako muturrak honako hauek dira:

Iparraldetik: Txeliuskin lurmuturra (Errusia).
Hegoaldetik: Roti uhartea (Indonesia).
Mendebaldetik: Baba lurmuturra (Turkia).
Ekialdetik: Dezhnev lurmuturra (Errusia).

[aldatu] Deskribapena

[aldatu] Kostaldea

Asiako kostaldea malkartsua da oso, barneko itsaso asko edukita (Arabiako itsasoa, Hegoaldeko Txinako Itsasoa, Javako itsasoa, Ekialdeko Txinako Itsasoa, Japoniako itsasoa, Okhotskeko itsasoa, Bering itsasoa, Karako itsasoa, Barentseko itsasoa, etabar); golkoak (Pertsiar Golkoa, Omango Golkoa, Bengalako golkoa, Siamgo golko, Tonkingo golkoa, Anadirreko golkoa, etabar); penintsulak (Anatolia, Arabia, India, Malaka, Indotxina, Korea, Kamtxatka, etabar) eta aldameneko uharteak (Zipre, Maldivak, Sri Lanka, Indonesiar uhartedia, Taiwan, Japonia, Sakhalin, Siberia Berriko uharteak, Ipar Uhartea, Zembla Berria, etabar).

[aldatu] Orografia

Asia munduko kontinenterik menditsuena da eta bertan aurkitu ditzakegu munduko mendirik altuenak, adibidez, Everest, K2 edo Annapurna famatuak, guztiak Himalaia mendilerroan. Hala ere baditu lautada handiak ere Siberia bezalakoa eta basamortuak Gobi eta Arabiakoak bezalakoak.

[aldatu] Hidrologia

Asian ibai nagusi asko daude:

Ozeano Artikoan: Obi, Jenisei edo Lena;
Ozeano Barean: Amur, Huang He, Yangtze eta Mekong;
Ozeano Indikoan: Brahmaputra, Irawadi, Ganges eta Indus;
Pertsiar Golkoan: Tigris eta Eufrates; eta,
Barneko endorreikar arroan: Amu Daria eta Sir Daria

Baditu baita ere laku inportanteak:

Ur gazikoak: Kaspiar Itsasoa, Aral itsasoa eta Itsaso Hila;
Ur gezakoak: Baikal Lakua.

[aldatu] Geografia politikoa

[aldatu] Azpisailkapena

Geografikoki, hau da sailkapen nagusia:

Mendebaldeko Asia
Asiako Ekialdea
Hego-ekialdeko Asia
Iparraldeko Asia (Siberia eskualdea)
Hegoaldeko Asia
Erdialdeko Asia.

Hona hemen, taula batean:

Asiako herrialde eta lurraldeak (Nazio Batuen azpi-eskualdeka)
Erdialdeko Asia	Afganistan • Errusia • Kazakhstan • Kirgizistan • Uzbekistan • Tadjikistan • Turkmenistan	Asiako Ekialdea	Hego Korea • Ipar Korea • Japonia • Mongolia • Txina
Hego-mendebaldeko Asia Ekialde Hurbil eta Ertaina	Arabiar Emirerri Batuak • Armenia • Azerbaijan • Bahrain • Egipto • Georgia • Iran • Irak • Israel • Jordania • Kuwait • Libano • Oman • Qatar • Saudi Arabia • Siria • Turkia • Yemen	Hego-ekialdeko Asia	Brunei • Ekialdeko Timor • Filipinak • Indonesia • Kanputxea • Laos • Malaysia • Myanmar • Singapur • Tailandia • Vietnam
Hegoaldeko Asia	Bangladesh • Bhutan • India • Maldivak • Nepal • Pakistan • Sri Lanka	Beste entitate politiko batzuk	Palestina • Taiwan

Europaren ikuspuntutik Asia osoa ekialde izenaz ezaguna zen eta badaude ohiturazko sailkapen bi distantzia kontuan hartuta:

Hegoaldeko Europan:
- Ekialde Hurbila: Libano, Palestina, Israel, Turkia, Jordania, Siria, Irak eta Arabia, Afrikan dagoen Egipto tartean.
- Ekialde Ertaina: Iran, Pakistan, India eta ingurukoak.
- Ekialde Urruna: Txina, Korea, Japonia eta Ozeano Bareko herrialdeak.
Herrialde anglo-saxoiak:
- Middle East (euskaraz: Ekialde Ertaina), Ekialde Hurbilako herrialdeak barruan Turkia izan ezik.
- Far East (euskaraz: Ekialde Urruna), India tartean, eta batzutan baita Pakistan eta Afganistan ere.

Bai batentzat bai bestearentzat Errusia Europa da.

[aldatu] Banaketa administratiboa

[aldatu] Estatuak

[aldatu] Estaturik gabeko nazioak

[aldatu] Demografia

Asiako biztanleria gehiena mongoloide jatorrizkoa da, baina Ekialde Hurbilan kaukasoarrak dira nagusiak. Badago negroide gutxiengoa ere.

Asia munduko kontinenterik populatuena da, hiru mila eta bostehun milioietatik lau mila milioietara biztanle izaki.

[aldatu] Hizkuntzak

Kontinentean hizkuntza asko erabiltzen dira, haien artean txinera hiztun gehien duen hizkuntza. Nagusiak hauek dira:

Txinera,
Hindi
Arabiera,
Japoniera,
Bahasa indonesiera,
Koreera,
Turkiera,
Hebreera,
Persiera,
Birmaniera,
Tailandiera,
Tagalog,
Errusiera,
Armeniera,
etabar.

Kolonizazioaren eraginez ingelesa eta frantsesa erabiltzen dira antzinako kolonietan.

[aldatu] Erlijioak

Asiako gehienen erlijioak budismoa, islama eta hinduismoa dira, baina konfuzianismoa, taoismoa, sintoismoa, judaismoa, animismoa, etabar ere inportanteak dira.