Israel

Wikipedia(e)tik

Israelgo Estatua

מדינת ישראל ( Medīnat Yisrā'el )
دولة إسرائي ( Dawlat Isrā'īl )


Bandera	Armarria

Goiburu nazionala: Ez du

Ereserkia: Hatikva (Itxaropena)

Hiriburua Jerusalem¹
31°47′N 35°13′E

Hiri handiena Jerusalem

Hizkuntza ofiziala(k) Hebreera, Arabiera

Gobernua

Presidentea
Lehen Ministroa

Demokrazia parlamentarioa
Shimon Peres
Ehud Olmert

Independentzia
- Aldarrikatua Erresuma Batutik
1948 maiatzaren 14

Eremua
- Guztira
- ur % 20.770 km² (150.)
2%

Biztanleria
- Estimaketa (2005)
- Errolda (2003)
- Dentsitatea 7.005.400 (97.)
6.780.000
333 biztanle/km² (19.)

Dirua Israelgo sheqel berria (₪) (ILS)

Ordu eremua
- Udan (DST) UTC (UTC +2)
Bai (UTC +3)

Interneteko domeinua

.il

Telefono aurrezenbakia +972

Herritarra israeldar

¹Jerusalem da hiriburu ofiziala. Bertan daude Presidentearen egoitza, Gobernuaren bulegoak eta Israelgo Legebiltzarra. 1980 urtean Legebitzarrak Jerusalem izendatu zuen nazioaren "betiereko hiriburu zatiezina". Hala ere, Nazio Batuek ez dute aldarrikapen hau onartu, eta, ondorioz, Tel Aviv hartzen dute Israelen hiriburutzat.

Israel Ekialde Hurbileko estatua da, Mediterraneo itsasoaren ertzean kokatua. Mugakide ditu Libano iparraldean, Siria, Jordania eta Palestina ekialdean eta Egipto eta Gazako Zerrenda, hego-mendebaldean. Munduko estatu judu bakarra da.

Hiriburua Jerusalem da.

Eduki-taula

1 Izenaren jatorria
2 Geografia
3 Historia
- 3.1 Independentzia eta arabiarrekin gatazka
- 3.2 Gerra arabiar-israeldarrak
4 Gobernua eta politika
5 Demografia
6 Kultura
7 Ikus, gainera
8 Kanpo loturak

[aldatu] Izenaren jatorria

Israel izena Bibliatik dator. Jainkoaren aingeruak Jakobi ezarri zion izena da, bere aurka borrokatu eta garaitu egin zuelako (Has. 32, 28-30). Bere ondorengoak Israelgo Semeak edo israeldarrak dira, ondorioz.

Oraingo estatuak Medinat Yisrael izena hartu zuen (Israel Estatua), proposatutako beste izen batzuk baztertu ostean, hala nola, Eretz Israel (Israel Lurraldea), Sion edo Judea.

[aldatu] Geografia

Israelgo mapa

Israelek hiru eskualde geografiko ditu, ipar-hego zatituak: Mediterraneo ertzeko zabaldiak, erdiko mendiak eta Jordan harana (munduko beheragune sakonena). Hegoaldean Negev basamortua dago, kareharrizko zabaldi eta mendiak. Eskualde lehorrek herrialdearen erdia baino gehiago dira.

Afrika eta Asiako basamortuen eta Mediterraneoaren artean kokatua dagoenez, Israel eragin klimatikoen bidegurutzean dago eta 40 klima inguru aurkitzen dira bertan. Tenperatura garaiera eta barnetasunaren arabera asko aldatzen da, ekialdetik mendebaldera klima mediterraneotik kontinentalera igaroz. Hego muturrean, Aqabako golkoan, klima tropikala da. Urtaro lehorra apiriletik urrira da eta geratzen dena euri urtaroa.

[aldatu] Historia

Sakontzeko, irakurri: Israelgo historia

K. a. XII. mendean Jakoben ondorengoak garai hartako Kanaanen ezarri ziren, Egiptoko esklabutzatik irten ondoren. Dabiden garaian tribuak monarkiaren baitan batu ziren (K.a. 1000 urtean), baina Salomonen erregetzaren ostean bitan banatu ziren: Israelgo Erresuma eta Judako Erresuma. Ordutik aurrera israeldarrek botere politikoa galdu zuten, eta Babilonia, Pertsia, Mazedonia eta Erromaren menpe egon ziren.

Erromatarren kontrako matxinadaren ostean Palestinatik kanporatu zituzten, judutarren Diasporari hasiera emanez. XIX. mendean zehar Moses Hess eta, batez ere, Theodor Herlzen eraginez, sionismoa deitutako ideologia sortu zen. Honen arabera, juduek Palestinara itzuli behar dute beraien estatua sortu eta antisemitismotik libre bizi ahal izateko.

Lehenengo Mundu Gerraren ostean, Palestina Britainia Handiaren esku gelditu zen. Honek zalantzak zituen juduen itzuleraren gainean. Hala ere, 1917an Balfour adierazpena onartu zuen, juduek Palestinan beraien egoitza nazionala eraikitzeko zuten eskubidea aldarrikatuz. Hala ere, arabiarrekin ez hasarretzeko nahiak konpromisoak hartzea zailtzen zioten.

[aldatu] Independentzia eta arabiarrekin gatazka

Estatuaren aldarrikapena 1948an

1947an Britainia Handiak argi ikusi zuen ezin zituela juduak eta arabiarrak adiskidetu, eta 1958ko udarako bertatik aldegin nahi zuela adierazi zuen. Horren aurrean Nazio Batuen Erakundeak Palestina bitan banatzeko plana onartu zuen: estatu judua eta estatu arabiarra, Jerusalen eta bere inguruak nazioarteko erregimen berezi baten baitan utziz.

Arabiar Ligak zatiketa hori gaitzetsi egin zuen, eta 1948ko maiatzaren 14an Israelgo independentzia aldarrikatzean gerra deklaratu zion estatu jaioberriari. Gerra horretan (Lehen gerra arabiar-israeldarra) Israel atera zen garaile, zatiketa planean zegokion lurraldeari beste %26 gehitu baitzion. Jordaniak Zisjordania eta Jerusalemgo alde zaharra konkistatu zituen, eta Egiptok Gazako zerrenda.

Gerran zehar eta beronen amaieran, Israelek konkistatutako lurraldeetatik hainbat arabiarrek alde egin behar izan zuten (600 000 eta 900 000 artean, kalkuluen arabera). Gehienbat ingurko estatu arabiarretan erbesteratu ziren, eta horrela sortu zen Palestinako errefuxiatuen arazoa, Israel eta bere auzokide arabiarren arteko gatazkan osagai garrantzitsua dena.

[aldatu] Gerra arabiar-israeldarrak

1956an Israelek Frantzia eta Erresuma Batuarekin batera Egipto erasotu zuen. Frantziak eta Erresuma Batuak Suezko kanalaren nazionalizazioa eragotzi nahi zuten eta Israelek, aldiz, Egiptotik barneratzen zitzaizkion terroristen baseak erasotu nahi zituen. Israelentzat Suezko gerra garaipen argia izan zen arren (Sinaiko penintsula bereganatu zuen), Frantzia eta Erresuma Batuarentzat erabateko porrota izan zen, nazioartean ordura arte izandako hegemonia galdu baitzuten bertan.

Nahiz eta gerra ondoren Israel Sinai eta Gazako zerrendatik erretiratu behar izan, Egiptoko mugan segurtasuna lortu zuen, ondoren jarri ziren NBEtako soldaduei esker. Hala ere, bake egoera oso zalantzazkoa zen. Suezko gerratik aurrera Ekialde Hurbila munduko gune gatazkatsuenetakoa bihurtu zen.

Egipto, Siria eta Jordaniako armadek egindako mugimenduek Israelen susmoak piztu zituzten, eta estatuok erasotzea pentsatu zuen, geroko erasoren bat saihesteko. Armada arabiarren arabera, beraien mugimenduak Israelek Sinaiko penintsula konkistatzeko eginiko saioen erantzuna izan ziren.

Gerra honetan zehar, Israelek Sinaiko penintsula konkistatzea lortu zuen, Suezko kanaleraino. Ordura arte Jordaniaren esku egondako Zisjordania eta Jerusalem ekialdea ere bereganatu zituen, eta Siriaren esku zeuden Golango gainak ere hartu zituen.

1973ko urriaren 6an (judutarrentzat Yom Kippur penitentziako jaia) Egiptok eta Siriak Israel erasotu zuten ustegabean. Israelek uko egiten zion bake segurua lortu arte okupatutako lurraldeetatik alde egiteari. Garai hartan, gainera, Ameriketako Estatu Batuen laguntza jasotzen hasi zen era erregularrean. Sobietar Errepublika Sozialisten Batasunak aldiz, arabiarren aldeko jarrera hartu zuen, bereziki Egiptori laguntza militarra eskainiz.

[aldatu] Gobernua eta politika

Israel demokrazia parlamentarioa da. Ondorioz, bertako botere politiko guztia herriaren subiranotasunetik dator. Estatu burua Israelgo presidentea da eta gobernu burua Israelgo lehen ministroa (ikus Israelgo lehen ministroen zerrenda). Presidenteak protokolo kontuetako gaiak burutzen ditu gehienbat, eta praktikan lehen ministroak eta bere gobernuak darama administrazioa.

Israelgo parlamentua edo Knesset, 120 diputatuk osatzen dute, sufragio unibertsalaren bidez aukeratuak. Israelgo egoera politikoa dela eta, alderdi txiki ugari egon ohi dira bertan, eta horrek gobernagarritasuna zailtzen du.

Inguruko estatuekin harreman zailak izan ditu betidanik. Hori dela eta, Siria eta Palestinarekin dituen mugak zehaztu gabe daude oraindik. Nazioarteak Sei eguneko gerraren aurreko mugak hartzen ditu oinarri, baina Israelek Jerusalem ekialdea eta Zisjordaniako hainbat kolonia bereak direla defenditzen du.

[aldatu] Demografia

Israelek 7 milioi biztanle ditu (Zisjordania eta Golango Gainak kontatu gabe). Horietatik %80 juduak dira, eta beste %20 arabiarak. 1948an estatu judu izateko sortu zenean, %17a ez zen judutarra, eta proportzio hori bere horretan mantendu da urte hauetan guztietan. Israelerea etorri diren inmigrazio olde juduen eragina gutxitu egin da arabiarrek duten jaiotza tasa altuaren eraginez.

Biztanleriaren %76a erlijioz judua da, %16a musulmana eta %2,2a kristaua. Hiru erlijio hauek sakratutzat dute lurralde hau, eta horrek eragin handia du bertako gatazka politikoan.

[aldatu] Kultura

Israelek bere inguruko herrialdeek baino alfabetizazio tasa altuagoa du, baita Asiako altuena ere, Hego Korearekin batera. Hebreera hizkuntza liturgikoa izatetik egunerokotasuneko hizkuntza izatera pasa da Israelen. Gaur egun Israelgo literatura hizkuntza horretan egiten da nagusiki.

Musika eta beste kultura atalek iturburu asko dituzte, Israelgo aniztasun kulturalaren adierazgarri. Arlo honetan, musika garaikideari dagokionez aipatzekoa da Noa abeslaria.