Israèl

Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.

Pels articles omonims, vejatz Israèl (omonimia). 

---

'מדינת ישראל
Medīnat Yisrā'el
دولة إسرائيل
Dawlat Isrā'īl

Devisa nacionala: Resurreccion
Lengas oficialas	ebrieu, arabi
Capitala	Jerusalèm (693 300 abitants - 2003), Tel Aviv
President	Shimon Peres
Primièr ministre	Ehud Olmert
Superfícia	20 770 km²
Populacion Densitat	7 184 000 (2007) 324 ab./km²
Independéncia - Jorn	(del Reialme Unit) 14 de mai de 1948
Moneda	shekel novèl
Ora Ora d'estiu	UTC+2 UTC+3
Imne nacional	Hatikvah
ISO-3166 (Internet)	.il
Còde telefonic	+972

Israèl (en ebrieu Yisrael, en arabi Israil) es un estat del Pròche Orient, que se trapa sus la riba orientala de la mar Mediterranèa. Es una democracia parlamentària, amb una populacion majoritariament josieva, e una importanta minoritat non josieva, subretot aràbia. Israèl a de frontièras comunas (del nòrd al sud) amb Liban, Siria, Jordania e Egipte. En mai d'aquò, Israèl contraròtla una tièra de territòris sus la riba oèst del riu Jordan, nommats Cisjordania, e la benda de Gaza sus la còsta mediterranèa (vejatz Palestina). Possedís un accès maritim amb la mar Mediterranèa, lo golf d'Aqaba (o d'Eilat) dins la mar Roja, la mar Mòrta e lo lac de Tiberiàs.

Somari 1 Istòria 2 Politica 3 Geografia 4 Economia 5 Cultura 6 Ligams extèrnes

[Modificar] Istòria

Articles principals: Istòria d'Israèl e Istòria de l'estat d'Israèl

Dins la cultura josiva, Israèl es estat lo sieu larèr per mai de 5.000 ans, coma Tèrra Promesa o Tèrra Santa. Se crei que lo pòble ebrieu i evolucionèt coma una fusion de divèrses pòbles seminòmades amb lo pòble cananeu. Israèl se menciona per primièr torn a l'estela del filh del faraon Ramsès II, Merneptah (o Merneptà), dins lo sègle XIII aC. Es un grop de tribus confederades. Lo sieu santuari èra a Xiló o Siló (31 al nòrd de Jerusalem e après a Nov e Guiv'ont). Las siás tradicions remembran l'esclavatge egipcian al delta del Nil, e d'una intrada a Canaan nauament. Après lo Èxode d'Egipte, los ebrieus formèron lo Reialme d'Israèl. Lo 926 aC, lo reialme se dividiguèt en doas parts: lo reialme d'Israèl al nòrd e lo de reialme de Judà al sud (amb Jerusalem coma capital), amb d'etapas d'unificacion e de desunió, lo reialme del nòrd foguèt conquistat per Assíria e lo del sud per Babilònia. Faguèron partida après de l'Empèri Persa, de l'Empèri Grèc, e de l'Empèri Roman, amb lo nòu nom de Judea. Aguèron un brèu periòde d'independéncia obtenuda gràcias als macabeus. Mas, après divèrsas sublevacions, los romans destruiguèron Jerusalem e obliguèron als josius a fugir d'Israèl, en començant lo periòde de la Diàspora e nomenèron aquel territòri Província de Siria e Palestiniana. Lo territòri faguèt partida de l'Empèri Bizantí, e après l'Empèri Otomà, e mai se per un brèu periòde pendent lo Edat Mejana los croats conquistèron Jerusalem e las regions voltants en establint lo Reialme de Jerusalem. Dempuèi la pèrda dels crestians davant lo musulman es estat un territòri ocupat pels arabes. Lo movement sionista, foguèt un movement nacionalista josieu que nasquèt a de fins del sègle XIX, amb l'intencion de restablir l'estat d'Israèl a Palestiniana (malgrat de pressions extèrnas per escuélher d'autres païses coma Oganda), e donar un territòri a una nacion en exili. Los primièrs immigrants arribèron en fugent de la persecucion a Rússia. Mas, après la Segonda Guèrra Mondiala e la olocaust josieu jos detla persecucion nazi, se creèt l'estat d'Israèl independent per votacion de la Liga de Nacions, e d'immigrantas de tota Euròpa s'i establiguèron. Davant lo conflicte creissent entre josius e arabes, qu'aviá començat amb los primièrs immigrants sionistes, la comunitat internacionala forcèt la division de \Palestiniana entre josius e arabes. Aquela solucion foguèt refusada pels païses arabes, e lo 1948 esclatèt la Guèrra de l'Independéncia, la primièra guèrra entre arabas e israelianes. Israèl ganhèt la guèrra, en conquistant part del territòri destinat als arabes. Encara uèi, lo conflicte per la tèrra e l'aiga, e lo drech dels refugiats palestinianes a retornar als territòris controtlats per Israèl son una font de conflictes e de tension internacionala. L'an 1967 los Païses arabes, dirigits pel President egipcian Gamal Abdel Nasser, comencèron l'isolament del Pòrt d'Eilat (al sud d'Israèl) que foguèt considerat "casus belli" per Israèl, en començant la Guèrra dels Sièis de Jorns, en qué Israèl ocupèt la peninsula del Sinai (que foguèt retornada en Egipte après lo tractat de patz de 1978), la Cisjordania (compresa la Ciutat Vella de Jerusalem) e los Nautes del Golan. Las Nacions Jonhudas, que faguèron pas res per evitar la guèrra e retirèron e mai las siás fòrças qu'èran apostadas dins la frontièra amb Egipte, an dictat de divèrsas resolucions qu'establisson qu'Israèl se li cal retirar dels territòris obtenguts a la guèrra dels sièis de jorns de 1967, de resolucions qu'Israèl a aplicat parcialament (dins la Franja de Gaza e la Peninsula del Sinai).

[Modificar] Politica

[Modificar] Geografia

[Modificar] Economia

De veire: Economia d'Israèl

[Modificar] Cultura

[Modificar] Ligams extèrnes

Païses d’Asia
Asia Centrala	Afganistan • Cazacstan • Quirguizstan • Ozbequistan • Russia ¹ • Tatgiquistan • Turcmenistan	Asia de l'Èst	China • Corèa del Nòrd • Corèa del Sud • Mongolia • Japon
Asia Occidentala	Arabia Saudita • Armenia ¹ • Azerbaitjan ¹ • Bahrayn • Egipte ¹ • Emirats Arabis Units • Georgia ¹ • Iran • Iraq • Israèl • Jordania • Kowait • Liban • Oman • Qatar • Siria • Turquia ¹• Iemèn	Asia del Sud-Èst	Birmania (Myanmar) • Brunei • Cambòtja • Indonesia • Laos • Malàisia • Filipinas • Singapor • Tailàndia • Timòr Èst ¹ • Vietnam
Asia del Sud	Bangladèsh • Botan • Índia • Maldivas • Nepal • Paquistan • Sri Lanka	Autras entitats politicas	Autoritat Palestiniana • Republica de China (Taiwan)
¹ parcialament asiatic