Asya
Gikan sa Wikipedia, ang gawasnong ensayklopedya
Ang Asya mao ang kinadak-an ug kinadaghanag tawo nga rehiyon (o kontinente, depende sa depinisyon). Ang Asya tradisyonal nga gigamit alang sa bahin sa Aprika-Eurasya nga anaa mahimutang sa sidlakan sa Kanal sa Suez, sidlakan sa Mga Bungtod sa Ural, ug amihanan sa Mga Bungtod sa Caucasus ug sa Dagat Caspian ug sa Dagat Itom. Mga 60% sa mga tawo sa kalibotan nanimuyo sa Asya, diin 2% ang anaa sa habagatan ug sulod nga bahin (sama sa Siberia, Mongolia, Kazakhstan, Xinjiang, Tibet, Qinghai, kasadpang Uzbekistan ug Turkmenistan); ang laing 98% anaa manimuyo sa laing tunga.
Mga sulod |
[usba] Etimolohiya
[usba] Mga utlanan
[usba] Mga heyograpikal nga rehiyon
- Tan-awa usab: Heyograpiya sa Asya
Sumala sa nahisgotan sa unahan, ang Asya usa ka subrehiyon sa Eurasia. Alang sa dugang subdibisyon ginamit kanang maong termino, tan-awa ang Habagatang Eurasia ug Tunga-tungang Eurasia.For further subdivisions based on that term, see North Eurasia and Central Eurasia.
Ang ubang nasod sa Asya milapas sa Asya mismo.
Kining mosunod nga mga rehiyon tradisyonal nga giila:
- Tunga-tungang Asya
- Sidlakang Asya
- Layong Sidlakan
- Habagatang Asya
- Amihanang Asya (o Subkontinente sa India)
- Amihanang-Sidlakang Asya
- Amihanang-Kasadpang Asya (o Tunga-tungang Sidlakan o Kasadpang Asya)
[usba] Tunga-tungang Asya
Walay unibersal nga konsensus sa paggamit ning maong terminoha. Sagad ang Tunga-tungang Asya naglakip ning mga mosunod:
- ang Mga Republika sa Tunga-tungang Asya sama sa Kazakhstan (walay labot ang gamay niining Uropanhong teritoryo), Uzbekistan, Tajikistan, Turkmenistan ug Kyrgyzstan.
- Afghanistan, Mongolia, ug ang kasadpang mga rehiyon sa Tsina.
- Ang kanhi mga Sobyet nga estado sa rehiyon sa Caucasus.
Ang Tunga-tungang Asya mahinungdanon tungod sa mga internasyonal nga panagbingkil sama sa mga linya sa lana, Nagorno-Karabakh, ug Chechnya, ingon man sa presensiya sa mga sundalo sa Estados Unidos ug Nagkahiusang Gingharian sa Afghanistan.
[usba] Sidlakang Asya
Kining maong erya nagalakip ning mosunod:
- Ang mga nasod sa Kadagatang Pasipiko sama sa Taiwan ug Hapon
- Amihanan ug Habagatang Koreya sa Peninsula Koreya.
- Tsina, apan usahay ang mga sidlakang bahin lamang
Usahay usab ang mga nasod sa Mongolia ug Vietnam ilakip sa Sidlakang Asya.
[usba] Amihanang Asya
Kining terminoha talagsa lamang gamiton sa mga heyograpo, apan kini sagad nagapasabot sa mas dakong bahin sa Rusya, kun Siberya. Usahay usab ang mga habagatang bahin sa ubang Asyanong mga nasod, sama sa Kazakhstan iapil sa Habagatang Asya.
[usba] Habagatang Asya (o Subkontinente sa Indya)=
Ang Habagatang Asya gitawag usab nga Subkontinente sa Indya. Kini naglakip ning mosunod:
- Ang mga nasod sa Himalayas sama sa Indya, Pakistan, Nepal, Butan ug Bangladesh.
- Ang mga nasod sa Kadagatang Indyan sama sa Sri Lanka ug ang Maldives. Ang Andaman, Nicobar ug Lakshadweep nga mga islang nahimutang usab sa Kadagatang Indyan.
- Ang peninsular nga Indya (gitawag usab nga Platu sa Decca
- Usahay ang Afganistan anhi usab ibutang.
[usba] Habagatang-Sidlakang Asya
Kining maong rehiyon naglakip sa Peninsula sa Malaya, Indotsina ug ang mga pulo sa Kadagatang Indyan ug Kadagatang Pasipiko. Ang mga nasod nga anaa mahimutang niini mao kining mosunod:
- Ang maritimong Habagatang-Sidlakang Asya mao ang mga nasod sa Malaysia, Brunei, Pilipinas, Singapur ug Indonesia (ang ubang mga pulo sa nasod sa Indonesia naa nahimutang sa Melanesia, sa Oseanya. Ang Timor-Leste (hasta ang Melanesia usahay iapil usab.
Ang nasod sa Malaysia gibahin ngadto sa duha tungod sa Habagatang Dagat sa Tsina busa kini may mainlaind ug may pulo ka bahin.
[usba] Habagatang-Kasadpang Asya (o Tunga-tungang Sidlakan, Duol nga Sidlakang Asya o Kasadpang Asya)
Kini matawag usab sa Kasadpanong termino Tunga-tungang Sidlakan, nga maoy sagad gamiton sa mga Pilipino, Yuropano, ug Amerikano. Ang Tunga-tungang Sidlakan (sa ubang interpretasyon) nagpasabot sa pipila ka nasod sa Amihanang Aprika. Ang Habagatang-Kasadpang Asya mabahin pa gayod ngadto ning mga mosunod:
- Anatolya (buot ipasabot, ang Asya Minor), nga naglakip sa Asyanong bahin sa Turkiya.
- Ang pulo-nasod sa Cyprus sa Dagat Mediteranyan.
- Ang Levant kun Duol nga Sidlakan, nga naglakip sa Syria, Israel, Jordan, Lebanon, Iraq ug ang Asyanong bahin sa Ehipto.
- Ang peninsula sa Arabya, lakip na ang Arabyang Saudi, Nagkahiusang Emiratong Arabo, Bahreyn, Qatar, Oman, Yemen ug Kuwait.
- Ang rehiyon sa Kawkasus lakip na ang gamayng bahin sa Rusya, Georgia, Armenya, ug Azerbayjan.
- Ang Platu sa Iran, nga naglakip sa Iran ug pipila ka bahin sa kasikbit nga mga nasod.
Template:Seealso
[usba] Ekonomiya
| Populasyon: | 4.001 bilyon (2002) |
| GDP (PPP): | US$18.077 trillion |
| GDP (Currency): | $8.782 trillion |
| GDP/capita (PPP): | $4,518 |
| GDP/capita (Currency): | $2,195 |
| Annual growth of per capita GDP: |
|
| Income of top 10%: | |
| Millionaires: | 2.0 million (0.05%) |
| Unemployment | |
| Estimated female income |
|
| Most numbers are from the UNDP from 2002, some numbers exclude certain countries for lack of information. | |
| Template:World economy infobox footer | |
Mga pundok alang sa rehiyonal nga koordinasyon pang-ekonomiko:
- Asia-Pacific Economic Cooperation
- Asia-Europe Economic Meeting
- Association of Southeast Asian Nations
- Closer Economic Partnership Arrangement
- Commonwealth of Independent States
- South Asian Association for Regional Cooperation
- South Asia Free Trade Agreement (proposed)
[usba] Mga natural nga rekursos
Ang Asya tugob sa petrolyum ug puthaw.
- taas nga produksiyon sa agrikultura, labaw na sa humay
- ang ubang mga agrikultural nga produkto mao kining mosunod: trigo ug manok
- pagpanglasang (forestry)
- pagpangisda
[usba] Paggama og mga produkto
[usba] Pinansyal
Ang Asya may tulo ka mga sentro pinansiyal. Kini mao ang Hong Kong, Singapore ug Tokyo.
- call center'
- business process outsourcing
[usba] Sayong kasaysayan
[usba] Densidad sa populasyon
| Country / Region | Population Density (/km2) |
Area (km2) |
Population (2002-07-01 est.) |
|---|---|---|---|
| Template:MacauSAR | 17,684 | 25 | 461,833 |
| Template:SIN | 6,389 | 693 | 4,452,732 |
| Template:HongKongSAR | 6,317 | 1,092 | 7,303,334 |
| Template:MDV | 1,070 | 300 | 320,165 |
| Template:BAN | 1,002 | 144,000 | 133,376,684 |
| Template:BHR | 987 | 665 | 656,397 |
| Template:ROC-TW | 627 | 35,980 | 22,548,009 |
| Template:SKO | 491 | 98,480 | 48,324,000 |
| Template:LBN | 354 | 10,400 | 3,677,780 |
| Template:JPN | 336 | 377,835 | 126,974,628 |
| Template:IND | 329 | 3,287,590 | 1,045,845,226 |
| Template:LKA | 298 | 65,610 | 19,576,783 |
| Template:ISR | 290 | 20,770 | 6,029,529 |
| Template:PHL | 282 | 300,000 | 84,525,639 |
| Template:VNM | 246 | 329,560 | 81,098,416 |
| Template:NKO | 184 | 120,540 | 22,224,195 |
| Template:NEP | 184 | 140,800 | 25,873,917 |
| Template:PAK | 184 | 803,940 | 147,663,429 |
| Template:PRC-mainland | 134 | 9,596,960 | 1,284,303,705 |
| Template:THA | 121 | 514,000 | 62,354,402 |
| Template:IDN | 121 | 1,919,440 | 231,328,092 |
| Template:KUW | 118 | 17,820 | 2,111,561 |
| Template:ARM | 112 | 29,800 | 3,330,099 |
| Template:SYR | 93 | 185,180 | 17,155,814 |
| Template:AZE | 90 | 86,600 | 7,798,497 |
| Template:TUR | 86 | 780,580 | 67,308,928 |
| Template:CYP | 83 | 9,250 | 775,927 |
| Template:GEO | 71 | 69,700 | 4,960,951 |
| Template:CAM | 71 | 181,040 | 12,775,324 |
| Template:EGY | 71 | 1,001,450 | 70,712,345 |
| Template:QAT | 69 | 11,437 | 793,341 |
| Template:MAS | 69 | 329,750 | 22,662,365 |
| Template:TLS | 63 | 15,007 | 952,618 |
| Template:MMR | 62 | 678,500 | 42,238,224 |
| Template:BRU | 61 | 5,770 | 350,898 |
| Template:JOR | 58 | 92,300 | 5,307,470 |
| Template:UZB | 57 | 447,400 | 25,563,441 |
| Template:IRQ | 55 | 437,072 | 24,001,816 |
| Template:TJK | 47 | 143,100 | 6,719,567 |
| Template:BHU | 45 | 47,000 | 2,094,176 |
| Template:AFG | 43 | 647,500 | 27,755,77� |
| Template:IRN | 40 | 1,648,000 | 66,622,704 |
| Template:YEM | 35 | 527,970 | 18,701,257 |
| Template:ARE | 30 | 82,880 | 2,445,989 |
| Template:LAO | 24 | 236,800 | 5,777,180 |
| Template:KGZ | 24 | 198,500 | 4,822,166 |
| Template:OMN | 13 | 212,460 | 2,713,462 |
| Template:SAU | 12 | 1,960,582 | 23,513,330 |
| Template:TKM | 9.6 | 488,100 | 4,688,963 |
| Template:KAZ | 6.2 | 2,717,300 | 16,741,519 |
| Template:RUS | 3.0 | 13,083,100 | 39,129,729 |
| Template:MNG | 1.7 | 1,565,000 | 2,694,432 |
| Total | 45,711,848 | 3,895,528,341 |
[usba] Relihiyon
Ang kinabag-an sa mga tawo sa kalibotan nga may gipraktis nga relihiyon nagpraktis og relihiyon nga nagsumikad sa Asya.
Ang mga relihiyon nga nagsugod sa Asya ug adunay mayoriya sa iyang mga sumusunod sa Asya mao kining mosunod:
- Bahá'í: labaw sa katunga ang naa sa Asya
- Budhismo: Cambodia, Tsina, Hapon, Koreya, Laos, Mongolia, Myanmar, Singapore, Sri Lanka, Thailand, Vietnam, bahin sa habagatan, sidlakan, ug kasadpang Indiya, ug mga bahin sa tunga-tunga ug sidlakang Rusya (Siberia).
- Budhismong Mahayana: Tsina, Hapon, Koreya, Singapore, Vietnam.
- Budhismong Theravada: Cambodia, mga bahin sa Tsina, Laos, Myanmar, Sri Lanka, Thailand, mga bahin sa Vietnam.
- Budhismong Vajrayana: Mga bahin sa Tsina, Mongolia, mga bahin sa habagatan ug sidlakang Indiya, mga bahin sa tunga-tunga ug sidlakang Rusya ug Siberya.
- Hinduwismo: Indiya, Nepal, Bangladesh, Sri Lanka, Pakistan, Malaysia, Singapore, Bali.
- Islam: Tunga-tunga, Amihanan, ug Amihanang-Kasadpang Asya, Malaysia, Pilipinas Brunei ug Indonesia.
- Shia Islam: Iran, Azerbaijan, mga bahin sa Iraq, Bahrain, mga bahin sa Afghanistan, mga bahin sa India, mga bahin sa Pakistan.
- Sunni Islam: dominant in the rest of the regions mentioned above.
- Jainism: India
- Qadiani: Pakistan, Bangladesh, India.
- Shinto: Japan
- Sikhism: India, Malaysia, Hong Kong
- Daoism: China, Korea, Vietnam, Singapore, and Taiwan
- Zoroastrianism: Iran, India, Pakistan
- Shamanism: Siberia
- Animism: Eastern India
Religions founded in Asia that have the majority of their contemporary adherents in other regions include:
- Christianity (Lebanon, Syria, Palestine, Armenia, Georgia, South Korea, Singapore, Malaysia, Indonesia, East Timor, Pakistan, India and the Philippines)
- Judaism (slightly fewer than half of its adherents reside in Asia; Israel, Iran, India, Syria.)
[usba] Tan-awa usab
Template:Komons
- Assuwa
- Asya Minor
- Pan-Asyanismo
[usba] Mga gibasehan
Template:Unsourced
