Asia
Oddi ar Wicipedia
Gyda arwynebedd tir o 44.4 miliwn km² a phoblogaeth o tua 3.4 biliwn, Asia yw'r cyfandir mwyaf yn y byd. Fe'i diffinir yn draddodiadol fel y rhan o ehangdir Affrica-Ewrasia sy'n gorwedd i'r dwyrain o Gamlas Suez a Mynyddoedd yr Ural, ac i'r de o Fynyddoedd y Cawcasws, Môr Caspia a'r Môr Du. Mae tua 60% o boblogaeth ddynol y byd yn byw yn Asia. Dim ond 2% o'r boblogaeth honno sydd yn byw yn hanner gogleddol a mewndirol y cyfandir, sef Siberia, Mongolia, Kazakstan, Xinjiang, Tibet, Qinghai, gorllewin Uzbekistan a Turkmenistan); mae'r 98% arall yn byw yn hanner arall y cyfandir, i'r de.
Taflen Cynnwys |
[golygu] Geirdarddiad
Daw'r gair Asia o'r gair Groeg Ασία (Asia). Digwydd y gair am y tro cyntaf yng ngwaith yr hanesydd Groeg Herodotus (c. 440 C.C.), sy'n cyfeirio at Asia Leiaf ac Asia wrth drafod Rhyfeloedd Groeg a Phersia a'r Ymerodraeth Bersiaidd.
[golygu] Daearyddiaeth
Mae Asia yn cynnwys tua thraean o dir y byd (44.4 miliwn km²). Mae ei hyd eithaf o'r gorllewin i'r dwyrain yn 11,000 km, ac yn 8,500 km o'r gogledd i'r de. Mae'r rhan fwyaf o Asia, o bell ffordd, yn gorwedd yn uwch na'r Cyhydedd yn hemisffer y gogledd. Dim ond rhai rhannau o Dde-ddwyrain Asia ac is-gyfandir India sydd i'r de o'r Cyhydedd.
Mae'r cyfandir yn cyffwrdd â'r Môr Arctig yn y gogledd, y Cefnfor Tawel yn y dwyrain a Chefnfor India yn y de. Yn y gorllewin mae Asia yn ffinio ag Ewrop, y Môr Canoldir, rhan ddwyreiniol Gogledd Affrica a'r Môr Coch. Mae Môr Bering, sy'n rhan o'r Cefnfor Tawel, yn gwahanu Siberia yng ngogledd-ddwyrain Asia a Gogledd America. Gorynys Arabia, India, Gorynys Malaya, Korea a Kamchatka yw'r mwyaf a'r pwysicaf o'r gorynysoedd niferus ar y cyfandir. Oddi ar arfordir y gogledd-ddwyrain ceir ynys Sakhalin, ynysoedd Japan a Taiwan.
Yn is i lawr mae De-ddwyrain Asia yn cynnwys nifer fawr iawn o ynysoedd; y pwysicaf ohonynt yw ynysoedd Luzon a Mindanao yn y Pilipinas, Borneo, yr ynysoedd Indonesiaidd Sumatra, Java a Sulawesi, Timor a Guinea Newydd. Yr ynysoedd pwysicaf oddi ar arfordir de Asia yw Ceylon (Sri Lanka), y Maldives ac Ynysoedd Andaman. Mae'r moroedd llai sy'n perthyn i Asia yn cynnwys y Môr Coch rhwng Arabia a gogledd-ddwyrain Affrica, Môr Arabia rhwng dwyrain Arabia a gorllewin India, Bae Bengal rhwng dwyrain India a Myanmar, Môr De China, Môr Dwyrain China rhwng Taiwan a Japan, y Môr Melyn rhwng gogledd-ddwyrain China a Korea, Môr Japan rhwng Japan a Manchuria, a Môr Okhotsk rhwng Siberia a Kamchatka.
Mae cadwyni mynydd pwysicaf Asia yn cynnwys Mynyddoedd Cawcasws, yr Hindu Kush, y Karakoram, Mynyddoedd Pamir, y Tien Shan, y Kunlun Shan a'r Himalaya ei hun sy'n cynnwys Everest, mynydd uchaf y byd.
[golygu] Hanes
[golygu] Crefyddau
Mae Asia yn gartref i'r rhan fwyaf o grefyddau mawr y byd ers canrifoedd lawer. Mae Iddewiaeth, Cristnogaeth ac Islam yn tarddu o'r un ardal yng ngorllewin Asia. India yw crud Hindŵaeth, Siciaeth a Bwdiaeth, a daw Taoaeth a Chonffiwsiaeth o China. Yn y gogledd Arctaidd Shamaniaeth yw'r grefydd frodorol ac yn Japan mae Shinto yn cydfyw â Bwdiaeth.
[golygu] Economi
Yn nhermau cynnyrch mewnwladol crynswth (PPP), ceir yr economi genedlaethol fwyaf yn Asia yn Ngweriniaeth Pobl China (GPCh). Dros y degawd diweddaf, mae economïau China ac India wedi tyfu'n gyflym iawn, gyda'r ddwy wlad yn mwynhau cyfradd cynydd blynyddol cyfartalog o dros 7%. GPCh yw'r economi ail fwyaf yn y byd ar ôl yr UDA, ac mae'n cael ei dilyn gan Japan ac India fel economïau trydydd a phedwaredd mwyaf y byd yn ôl eu trefn (yn nesaf daw economïau'r gwledydd Ewropeaidd, er enghraifft yr Almaen, DU, Ffrainc a'r Eidal).
| Poblogaeth: | 4.001 biliwn |
| CMC (PPP): | US$18.077 triliwn |
| CMC (Pres): | $8.782 triliwn |
| CMC/pen (PPP): | $4,518 |
| CMC/pen (Pres): | $2,195 |
| Cynydd blynyddol yn CMC y pen: |
|
| Incwm y 10% top: | |
| Miliwnyddion: | 2.0 miliwn (0.05%) |
[golygu] Nwyddau naturiol
Asia yw cyfandir mwyaf y byd, ac felly'n gyfoethog mewn nwyddau naturiol, megis petroliwm a haearn.
Mae cynhyrchiant uchel ym myd amaeth, yn enwedig yn achos reis, yn cynnal dwysedd poblogaeth uchel yn y gwledydd sydd yn yr ardal gynnes a llaith ar y Cyhydedd neu yn ei gyffiniau. Mae'r prif cynhyrchion amaethyddol eraill yn cynnwys gwenith ac ieir.
Mae coedwigaeth i'w chael ar raddfa helaeth drwy Asia i gyd, ac eithrio de-orllewin a chanolbarth y cyfandir. Mae pysgota yn un o brif ffynonnellau bwyd Asia, yn enwedig yn Japan.
[golygu] Gwledydd Asia
- Afghanistan
- Yr Aifft
- Armenia
- Azerbaijan
- Bahrain
- Bangladesh
- Bhutan
- Brunei
- Cambodia
- Gweriniaeth Pobl China (tir mawr Tsieina)
- Gweriniaeth Tsieina (Taiwan)
- Dwyrain Timor
- Emiradau Arabaidd Unedig
- Georgia
- Hong Kong
- India
- Indonesia
- Gwlad Iorddonen
- Iraq
- Iran
- Israel
- Japan
- Kazakstan
- De Korea
- Gogledd Korea
- Kuwait
- Kyrgyzstan
- Laos
- Libanus
- Macau
- Malaysia
- Maldives
- Mongolia
- Myanmar
- Nepal
- Oman
- Pakistan
- Pilipinas
- Tiriogaethau Palesteinaidd
- Qatar
- Ffederasiwn Rwsia
- Saudi Arabia
- Singapore
- Sri Lanka
- Syria
- Tajikistan
- Gwlad Thai
- Turkmenistan
- Twrci
- Uzbekistan
- Viet Nam
- Yemen
| Cyfandiroedd y Ddaear | ||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|
||||||||||||||||||||||||||||
 Affrica-Ewrasia |
 Yr Amerig |
 Ewrasia |
||||||||||||||||||||||||||
|
|
||||||||||||||||||||||||||||
 Affrica |
 Antarctica |
 Asia |
 Ewrop |
 Gogledd America |
 De America |
 Oceania |
||||||||||||||||||||||
|
|
||||||||||||||||||||||||||||
| Uwchgyfandiroedd daearegol : Gondwana · Lawrasia · Pangaea · Pannotia · Rodinia · Colwmbia · Kenorland · Ur · Vaalbara | ||||||||||||||||||||||||||||
|
|
||||||||||||||||||||||||||||
| Rhanbarthau'r Ddaear | |||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|
||||||||||||||||||||||||
| Gweler hefyd: Cyfandiroedd y Ddaear | |||||||||||||||||||||||||
