Libia
Wikipedia(e)tik
|
Libiako Arabiar Herri Jamahiriya Sozialista Handia الجماهيرية العربية الليبية الشعبية >الإشتراكية ﺍﻟﻌﻆﻤﻰ |
|||||
|---|---|---|---|---|---|
|
|||||
| Goiburu nazionala: Askatasuna, Sozialismoa, Batasuna | |||||
| Ereserkia: Allahu Akbar | |||||
 |
|||||
| Hiriburua | Tripoli 32°54′N 13°11′E |
||||
| Hiri handiena | Tripoli | ||||
| Hizkuntza ofiziala(k) | Arabiera | ||||
| Gobernua
Estatu Burua
Lehen Ministroa |
Herri Biltzarra Muammar al-Qaddafi (Gadafi) de facto Zentani Muhammad az-Zentani izendatua Baghdadi Mahmudi |
||||
| Independentzia Italiatik |
1951 abenduaren 24 |
||||
| Eremua - Guztira - ur % |
1.759.540 km² (16.) arbuiagarria |
||||
| Biztanleria - Estimaketa (2005) - Errolda (2003) - Dentsitatea |
5.765.563 (103.) 5.882.667 3 biztanle/km² (186.) |
||||
| Dirua | Libiako dinarra (LYD) |
||||
| Ordu eremua - Udan (DST) |
UTC (UTC +2) Ez (UTC +2) |
||||
| Interneteko domeinua | .ly | ||||
| Telefono aurrezenbakia | +218 |
||||
| Herritarra | libiar | ||||
Libia (arabieraz ليبيا, Lībiyā) Afrika iparraldeko estatua da, Mediterraneo itsasoaren ertzean kokatua. Mugakide ditu Egipto ekialdean, Sudan hego-ekialdean, Txad eta Niger hegoaldean, eta Aljeria eta Tunisia mendebaldean. Ia 1,8 milioi metro karratuko azalerarekin (horietatik %90 basamortua da), Afrikako laugarren herrialde handiena da eta munduko hamazazpigarrena.
Hiriburua eta hiri handiena Tripoli da. Libiako 5,7 milioi biztanleetatik 1,7 milioi hiriburuan bizi dira.
Eduki-taula |
[aldatu] Izenari buruz
Libiako Arabiar Herri Jamahiriya Sozialista Handia ( الجماهيرية العربية الليبية الشعبية الإشتراكية العظمى Al-Jamāhīriyyah al-`Arabiyyah al-Lībiyyah aš-Ša`biyyah al-Ištirākiyyah al-`Udhmā) da, konstituzioaren arabera, estatuaren izen ofiziala. Jatorrizko jumhuriya hitza (errepublika) aldatu egin zen Jamahiriya hartzeko, hitzaren erroan dagoen jumhur (herri) jamahir (masak = jendetza) bihurtuz. Horrela termino berria sortu zen, Libiak bakarrik erabiltzen duena.
Libia izenak Amazigh eta antzeko jatorrizko hizkuntzetan du oinarria. Antzinako Egiptoko testuetan 
, moduan agertzen da, hau da, R'bw (= Libu), Niloaren mendebaldean bizi zen Berbere herri baten izena. Grezieraz Libies deitzen zituzten eta horregatik Iparraldeko Afrikari (Egipto barne) Lybia izena eman zioten. Ibn Khaldunen garaian tribu berari Lawata izena ematen zaitzaion[1]
[aldatu] Geografia
Libia Afrika iparraldean dago kokatua, Mediterraneoaren ertzean. Nahiz eta herriak 1.750.000 kilometro karratu izan, eremuaren gehiengoa basamortuak hartzen du.
Horrela, bederatzi hamarrenak Saharako eskualde lehorrenak hartzen du: itsasorantz malda leuna duen ordoki zabala, gehien bat erg hareatsuak edo hamada harritsuak osatua. Tontor garaiena, 965 m, Txaden mugan aurkitzen da, Tibesti mendigunean.
Libiako klima mediterraneoa da itsasertzean eta basamortukoa gainerako eskualdeetan. Euria urria eta irregularra da mendi zireikoetan (300-500 mm). Ibaiak lehorrak daude ia urte osoan. Hegoaldeko haize lehorrak urte osoan zehar jotzen du.
[aldatu] Historia
Sakontzeko, irakurri: Libiako historia
Arkeologiak erakusten du K. a. VIII. milurtekoan ere Libiako kostaldeko lautadan Neolitoko herriak bizi zirela. Behia heziketan eta labore lanetan jarduten zuten. Egungo Libia izatekoa zen tokira herri asko iritsi ziren, feniziarrak, kartagotarrak, greziarrak, erromatarrak, vandaloak eta bizantziarrak besteak beste.
Feniziarrak Libian merkatal-guneak paratu zuten lehenengoak izan ziren. K. a. V. menderako, Kartagok, Feniziarren koloniarik handienak, bere menpeko lurraldeak ia-ia Ipar Afrika osotara hedadu zituen. Kartagotar kokaleku garrantzitsuenak Oea (Tripoli), Libdah (Leptis Magna) eta Sabratha izan ziren. Greziarrek K. a. 631n Cyrene izeneko hiria sortu zuten ekialdean. Erromatarrek Mediterraneo inguruko lurralde guztiak batu zituzten, eta 400 urtez, Tripolitania eta Cyrenaica erromatar probintziak izan ziren.
Arabiarrek Libia VII. mendean konkistatu zuten. Hurrengo urteetan jatorrizko jende askok islama hartu zuen, baita arabiera eta arabiar kultura ere. Otomandar Inperioak zonaldea XVI. mendearen erdialdean bereganatu zuen. Lurraldea hirutan (Tripolitania, Cyrenaica eta Fezzan) banandu zen. Karamanli leinuak autonomia eskuratu zuen 1711tik 1835 arte, batik bat mendebaldean.
Libia batu eta independientearen lehendabiziko isla izan zen hori. Bi mende geroago grina hori itzuli zen, nahiz eta horko horretan Italiako konkistak (1911) eragin zuen. Italiak Otomandar Inperioko hiru zonaldeak batu zituen Libia izenpean.
Idris I.ak Libiako erresistentzia gidatu zuen bi mundu gerren artean Italiako okupazioaren aurka. Bigarren Mundu Gerratik aurrera, Tripolitania eta Cyrenaica britaniar agindupean geratu ziren, eta Fezzan frantziarrenen azpian. Aliatuekiko 1947ko hitzarmenetan, Italiak Libiaren gaineko edozein aldarrikapeni uko egin zion.
Nazio Batuen Erakundeak, 1949ko azaroaren 21ean, 1951ko abenduaren 24 baino lehen Libia independiete bihurtu behar zen ebazpena eman zuen. Egun horretan, Libiak ofizialki independentzia aldarrikatu zuen Libiako Erresuma Batuaren izenpean. Idris I.a errege bihurtu zen.
1959an petrolio aurkitu zen Libiako lurretan. Petrolioak gobernuko aurrekontuak hobetu zituen arren, jende xehen artean nahigabea hedatzen hasi zen aberastasuna esku batzuetara murrizten zelako. Arabiar nazionalismoa Ipar Afrikan eta Ekialde Hurbilean zabaltzen zen heinean, Libian barneko nahigabeak gora egin zuen.
Honela, 1969ko irailaren 1ean, 27 urteko Muammar Abu Minyar al-Gaddafi buru zuen militar talde batek estatu-kolpea eman zuen Idris I.aren aurka. Matxinatutako ofizialek monarkia abolitu zuten eta Libiako Errepublika Arabiarra abian jarri. Gaddafik boterean darrai gaur egun arte.
[aldatu] Banaketa administratiboa
Sakontzeko, irakurri: Libiaren banaketa administratiboa
Libia eskualdetan (muhafazat) zegoen banatua, hauek 25 udalerritan (baladiyat) zatitu zituzten arte. Duela gutxi, sha'biyah izeneko 32 barrutitan banatu da berriz, hogeita bitan geroago. Honako zerrendak aurreko banaketa erakusten du eta, hortaz, oraingoaren apur bat desberdina da.
| 32 udalerriak: |
|
|
| 1 Ajdabiya | 17 Ghat | |
| 2 Al Butnan | 18 Ghadamis | |
| 3 Al Hizam Al Akhdar | 19 Gharyan | |
| 4 Al Jabal al Akhdar | 20 Murzuq | |
| 5 Al Jfara | 21 Mizdah | |
| 6 Al Jufrah | 22 Misratah | |
| 7 Al Kufrah | 23 Nalut | |
| 8 Al Marj | 24 Tajura Wa Al Nawahi AlArba' | |
| 9 Al Murgub | 25 Tarhuna Wa Msalata | |
| 10 An Nuqat al Khams | 26 Tarabulus (Tripoli) | |
| 11 Al Qubah | 27 Sabha | |
| 12 Al Wahat | 28 Surt | |
| 13 Az Zawiyah | 29 Sabratha Wa Surman | |
| 14 Benghazi | 30 Wadi Al Hayaa | |
| 15 Bani Walid | 31 Wadi Al Shatii | |
| 16 Darnah | 32 Yafran | |
Antzina, Libia hiru eskualdetan banatzen zen: Tripolitania, Fezzan eta Zirenaika.
[aldatu] Erreferentziak
[aldatu] Kanpo loturak
- Jalgi.com atlasa datuak, mapak eta irudiak
CIA - World Factbook geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak
| Afrikako herrialde eta lurraldeak (Nazio Batuen azpi-eskualdeka) | |||
Iparraldeko Afrika |
Aljeria • Egipto • Libia • Maroko • Mendebaldeko Sahara • Sudan • Tunisia | Mendebaldeko Afrika |
Benin • Burkina Faso • Boli Kosta • Cabo Verde • Gambia • Ghana • Ginea • Ginea Bissau • Liberia • Mali • Mauritania • Niger • Nigeria • Senegal • Sierra Leona • Togo |
Erdialdeko Afrika |
Angola • Afrika Erdiko Errepublika • Ekuatore Ginea • Gabon • Kamerun • Kongoko Errepublika • Kongoko Errepublika Demokratikoa • Sao Tome eta Principe • Txad | Ekialdeko Afrika |
Burundi • Djibuti • Eritrea • Etiopia • Kenya • Komoreak • Madagaskar • Malawi • Maurizio • Mozambike • Ruanda • Seychelleak • Somalia • Tanzania • Uganda • Zambia • Zimbawe |
Hegoaldeko Afrika |
Botswana • Hego Afrika • Lesotho • Namibia • Swazilandia | Menpeko lurraldeak eta bestelakoak: |
Erresuma Batua: Santa Helena • Espainia: Kanariar Uharteak • Melilla • Zeuta • Frantzia: Mayotte • Réunion • Portugal: Madeira |
