Tyrkia

Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket

Türkiye Cumhuriyeti
Flagg Riksvåpen
Nasjonale motto: Yurtta Sulh, Cihanda Sulh (tyrkisk: Fred heime, fred i verda)
Offisielle språk	Tyrkisk
Hovudstad	Ankara
Styresett President Statsminister	Republikk Abdullah Gul Recep Tayyip Erdoğan
Flatevidd  - Totalt  - Andel vatn	780 580 km² (37.) 1,3 %
Folketal  - Estimert (2005)  - Folketeljing (2000)  - Tettleik	69 660 559 (17.) 67 844 000 89/km² (82.)
Erklæring av republikken	29. oktober 1923
BNP   - Totalt (2005)   - Per innbyggjar	570,748 mrd. USD (18.) 7 958 USD (75.)
Valuta	Tyrkisk lira
Tidssone	UTC +2
Nasjonalsong	«Istiklâl Marsi»
Nasjonaldag	29. oktober
Internasjonal telefonkode	+90
Nasjonale toppdomene	.tr

Tyrkia er ein stat i det søraustlege Europa og vest i Asia. Det grenser til Bulgaria og Hellas i vest, Georgia, Armenia og Aserbajdsjan i nordaust, Iran i aust, og Irak og Syria i sør.

Dagens sekulære demokratiske republikk blei til i 1923, og byggjer på det tidlegare ottomanske riket. Landet ligg i eit møtepunkt mellom fleire kulturar, og har historisk blitt påverka både frå Europa (til dømes gjennom det gamle Hellas) og Asia (gjennom Persia). Landet var òg ein del av Silkevegen.

Det offisielle språket er tyrkisk, og landet har i lang tid undertrykt minoritetsspråket kurdisk. Innbyggjarane i landet er stort sett muslimar, og det finst sterke spenningar mellom det sekulære styret og islamistar.

Hæren har mykje makt i Tyrkia, og militære offiserar har ved to høve (i 1960 og 1980) starta kupp mot styresmaktene. Dette har samanheng med den sterke posisjonen som Atatürk enno har i tyrkisk kultur.

Innhaldsliste 1 Geografi 2 Klima 3 Historie 4 Økonomi 5 Utanrikspolitikk 6 Tyrkia i dag 7 Bakgrunnsstoff

[endre] Geografi

Anatoliahalvøya utgjer størsteparten (97%) av det tyrkiske landområdet, og ligg mellom Svartehavet i nord og Middelhavet i sør og vest, med Egearhavet og Marmarasjøen imellom. 3% av landområdet ligg vest for Bosporos, i søraustre Europa.

[endre] Klima

Tyrkia har eit ganske så variert klima, frå bitande kulde til steikande varme. Det kuperte terrenget langs kysten i vest og i sør har middelhavsklima, og her kjem det så godt som ingen nedbør frå juni til september, medan det kan bli nokså vått om vinteren. På kysten frå Izmir via Antalya til Adana er den normale maksimumstemperaturen 32ºC, medan den om vinteren er omlag 12ºC. Izmir har ein årleg nedbørsnormal på 652 mm, der berre 20 mm kjem frå juni til august.

Anatolia, som utgjer den asiatiske delen av Tyrkia, er ikkje så mykje varmare enn Bulgaria og Ungarn i nord, men det er mykje meir sol her. Torevêr har ein som oftast seint på våren. Frå juli av kjem det omlag ingen nedbør før i oktober, og om vinteren kan det kome lett snøfall. Sidan Antaolia er så pass tørr har ein ofte store temperatursvingingar her. Berre i august har Ankara hatt temperaturar på både 4ºC og over 40ºC. Ankara har ein normal årsnedbør 346 mm.

Låglandet som grensar mot Syria og Irak er litt varmare enn resten av Anatolia, og temperaturane midtsomars kjem ofte over 38-40ºC i Diyarbakir ved den øvre delen av Tigris.

Fjellområdet i den nordaustlege delen av Tyrkia, der fleire av byane ligg over 1500 m over havet, er ofte svært kalde om vinteren. Både Kars og Erzurum ligg godt under 0ºC i januar. Vêret skiftar derimot mellom sol og snø, og snødekket aukar jamt og trutt gjennom vinteren. Etter torebygene har gjeve seg om våren, får det nordaustlege området behagelege temperaturar på dagtid, med kjølege netter. Kars har ein årleg nedbørsnormal på 521 mm.

Langs Svartehavet, inkludert Bosporsos og Istanbul, finn ein eit litt anna klima igjen. Dette er Tyrkia sitt mest skya og tempererte område. Kalde luftmassar frå Europa og Asia tar til seg fukt og varme frå Svartehavet, så vintrane her er kjølege med ein del regn. Enkelte veker kan nedbøren falle som snø, men temperaturane vert sjeldan så låge som i innlandet. Sommaren inneheld berre enkelte regnbyger, og dagane her er berre litt varmare enn dei milde og fuktige nettene. Regnet om hausten startar som regel litt tidlegare på hausten når ein flyttar seg til den austlege enden av Svartehavskysten. Samsun har ein normal årsnedbør på 739 mm, medan Istanbul har 816 mm.

[endre] Historie

Gjennom det første tusenåret før vår tidsrekning var området møteplass mellom den greske kulturen langs kysten og persarane, som gjorde stadige innfall i Litleasia frå aust, og i lange periodar beherska innlandet.

Etter Alexander den store blei store delar av Litleasia hellenisert, heilt fram til romerske keisarar underla seg området i løpet av dei to første hundreåra f.v.t. Ved den kristne keisar Konstantin den store si flytting av den romerske hovudstaden til Konstantinopel i 330 e.v.t. blei området sentrum både for det austromerske (bysantinske) riket og for heile kristenheita.

I det 11. hundreåret melde det sentralasiatiske ryttarfolket tyrkarane seg, og i dei følgjande hundreåra blei området ei slagmark mellom det kristne Bysants og de muslimske arabarane og tyrkarane. Omkring år 1300 blei det muslimske osmanske (ottomanske) riket grunnlagt, eit rike som skulle herske over territoriet i sju hundreår, og som i sine glansdagar på 1500-talet strekte seg frå Donau til Arabiabukta og Nord-Afrika.

Det osmanske riket tilhøyrde taparane etter første verdskrigen, og stod i fare for å bli stykka opp av sigerherrane, da Mustafa Kemal Atatürk reiste ei nasjonal rørsle og fekk oppretta den moderne republikken Tyrkia i 1923. Under krigen skjedde det eit omfattande massedrap på den armenske delen av befolkninga i området.

Trass i periodar med tilbakeslag i form av militærstyre og diktatur på 1970- og 1980-talet, har Tyrkia hatt ei økonomisk og demokratisk utvikling som gjer at landet kan vere aktuelt som medlemsland i EU. Men det er framleis problem, til dømes med korleis den kurdiske minoriteten i landet blir behandla.

[endre] Økonomi

Næringslivet i Tyrkia er ei innvikla blanding av moderne handel og industri og ein tradisjonell jordbrukssektor, som i 2001 framleis sysselsette 40% av arbeidstakarane. Landet har ein sterk privat sektor i vekst, men staten speler òg ein viktig rolle i grunnleggjande industriar, kommunikasjonar og bankvesen.

Utrekningar har estimert av halvparten av folket lever under det internasjonale fattigdomsnivået, særleg i dei krigsherja kurdiske områda i søraust.

[endre] Utanrikspolitikk

Sidan slutten av 1800-talet har Tyrkia særleg orientert seg mot vest. På eit toppmøte i EU i desember 2004 blei det opna for forhandlingar med sikte på medlemskap for Tyrkia. EU krev mellom anna at Tyrkia utviklar demokratiet og at ein finn fram til ei løysing på problemet med Kypros, der det i dag finst éin internasjonalt anerkjend stat (den «greske» delen av øya), som Tyrkia nektar å anerkjenna som sjølvstendig stat, og éin tyrkisk del, kalla Nord-Kypros, som ingen andre nasjonar enn Tyrkia anerkjenner som ein eigen stat. -............-...................-..........

[endre] Tyrkia i dag

Etter at AKP (Adalet ve Kalkinma Partisi-Rettferd og Velferdspartiet) kom til regjeringsmakta i 2003 har landet hatt ein økonomisk vekst utanom det vanlege. Inflasjonen har gått bakover, og AKP, kjend for å ha muslimske røter, har ført landet nærmare EU. EU-forhandlingane har formelt starta i 2005, men det er ennå ikkje kjent om Tyrkia kjem til å bli medlem. Mange i EU er skeptiske til Tyrkia, mellom anna fordi landet har ein bakgrunn som inneheld systematiske brot på menneskerettane (sjå Utanrikspolitikk).

[endre] Bakgrunnsstoff

Vest-Asia

Afghanistan | Armenia | Bahrain | Georgia | Irak | Iran | Israel | Jordan | Kuwait | Kypros | Libanon | Oman | Qatar | Saudi-Arabia | Dei sameinte arabiske emirata | Syria | Tyrkia | Jemen