Peru

Z Wikipedii

República del Perú Republika Peru
Flaga Peru Herb Peru
Dewiza: (hisz.) Libertad y Orden (Wolność i porządek)
Hymn: Somos libres, seámoslo siempre
Język urzędowy	hiszpański, keczua i ajmara1
Stolica	Lima
Ustrój polityczny	republika
Głowa państwa	prezydent Alan García Pérez
Szef rządu	premier Jorge del Castillo
Powierzchnia  • całkowita  • wody śródlądowe	19. na świecie 1 285 220 km² 8,8%
Liczba ludności (2008)  • całkowita   • gęstość zaludnienia	41. na świecie 29 181 0002▲ 23 osób/km²
Jednostka monetarna	sol (PEN)
Niepodległość	od Hiszpanii 28 lipca 1821
Religia dominująca	rzymski katolicyzm
Strefa czasowa	UTC -5
Kod ISO 3166	PE
Domena internetowa	.pe
Kod samochodowy	PE
Kod telefoniczny	+51
1 Lokalnie 2 Dane szacunkowe na lipiec 2008 roku, podane za CIA The World Factbook (źródło:CIA) (en)

Peru (Perú, Republika Peru - República del Perú) – państwo w zachodniej części Ameryki Południowej, nad Oceanem Spokojnym. Jest to trzecie co do wielkości państwo kontynentu i największy kraj andyjski. Stolicą Peru jest Lima.

Spis treści 1 Etymologia nazwy 2 Ustrój polityczny 3 Geografia 3.1 Klimat 3.2 Krainy geograficzne 3.2.1 Costa 3.2.2 Sierra 3.2.3 Selva 3.3 Warunki hydrologiczne 4 Podział administracyjny 5 Historia 5.1 Ważne postacie w historii 6 Gospodarka 6.1 Przemysł 6.2 Rolnictwo 6.3 Komunikacja 7 Demografia 8 Edukacja 9 Kultura 10 Religia 11 Przypisy 12 Zobacz też

[edytuj] Etymologia nazwy

Według najpopularniejszej teorii nazwa Peru (hiszp. Perú, keczua Piruw) pochodzi od lokalnego słowa biru – „rzeka”. Inna z teorii wskazuje na imię indiańskiego wodza Beru, który zapytany przez hiszpańskich odkrywców o nazwę kraju, nie zrozumiał ich języka i podał swoje własne imię. Jeszcze inna z teorii odnosi się do słowa Pelu, które było dawną lokalną nazwą regionu.

[edytuj] Ustrój polityczny

Zgodnie z konstytucją z 31 grudnia 1993, Peru jest republiką, w której głową państwa jest prezydent wybierany w powszechnych wyborach na 5-letnią kadencję. Prezydent posiada dwóch wiceprezydentów. Członkowie rządu są mianowani przez prezydenta, na czele rządu stoi premier. Władza ustawodawcza należy do jednoizbowego parlamentu - Kongresu Republiki Peru. 120 członków parlamentu jest wybieranych w wyborach powszechnych również na 5-letnią kadencję.

[edytuj] Geografia

[edytuj] Klimat

Na większości obszaru Peru występuje klimat równikowy: wybitnie wilgotny w Amazonii i suchy górski w Andach. Na wybrzeżu klimat zwrotnikowy suchy, na co wpływ ma zimny Prąd Peruwiański. Zróżnicowanie klimatyczne ma wpływ na średnie opady i temperaturę w ciągu roku: w Amazonii przez cały rok średnio około 24-32°C, mała amplituda temperatur, wysokie opady; na wybrzeżu 15-30°C, skrajnie sucho.

[edytuj] Krainy geograficzne

Peru można podzielić na 3 krainy geograficzne:

• Costa (wybrzeże)
• Sierra (góry)
• Selva (dżungla).

[edytuj] Costa

Wzdłuż wybrzeża ciągnie się wąski pas nizinny, który często nawiedzają trzęsienia ziemi. Jest to teren o klimacie suchym, miejscami o charakterze pustynnym i półpustynnym, o rocznych opadach zaledwie 20-50 mm. Temperatury średnie: 15-17°C zimą i 19-21°C latem. Na wybrzeżu spotyka się charakterystyczną mgłę zwaną garua, której występowanie jest związane z Prądem Peruwiańskim.
Chociaż nizinę nadmorską przecina kilkadziesiąt rzek, tylko 10 z nich wpada do morza. Pozostałe są rzekami okresowymi lub giną w piaskach pustyni. Działalność rolnicza i gospodarcza w tym regionie koncentruje się wzdłuż rzek. Rolnictwo opiera się na sztucznej irygacji.

Costa stanowi ok. 12% powierzchni kraju, jednak jest zamieszkiwana przez większość ludności Peru (Sama Lima z przedmieściami liczy ponad 8 mln mieszkańców). Produkcja rolnicza w rejonie nadbrzeżnym przynosi ok. 50% produkcji całego kraju.

Ważne uprawy:

• bawełna długowłóknista
• trzcina cukrowa
• ryż.

Płynący wzdłuż wybrzeży chłodny Prąd Peruwiański, przynosi obfitość ryb morskich. Rybołówstwo jest ważną dziedziną peruwiańskiej gospodarki i źródłem dochodu narodowego. Najważniejsze porty rybackie to: Pisco i Paracas.

Na przybrzeżnych wysepkach eksploatuje się złoża guano.

W północnej części wybrzeża znajdują się złoża ropy naftowej.

[edytuj] Sierra

Na region andyjski składają się:

• wyższa Kordyliera Zachodnia, z pasmem Kordyliery Białej z szczytami powyżej 6000 m n.p.m.
• niższa Kordyliera Wschodnia
• Puna - śródgórska wyżyna rozdzielająca te pasma górskie

Z pasma Kordyliery Czarnej wypływają źródła Amazonki: Huallaga, Ukajali i Maranon.

Średnie temperatury: 19-23°C latem, 5-10°C zimą. Opady roczne - 800 do 900 mm, zdecydowana większość opadów przypada na okres październik-kwiecień.

Pod względem gospodarczym w regionie Sierra największe znaczenie ma przemysł wydobywczy:

• rudy miedzi - Marochoca, Casapalca, Jauli, Cerro de Pasco
• rudy cynku i ołowiu
• rudy wanadu - Minas Ragra
• rudy rtęci - Jauli, Huancovelica
• rudy żelaza - Marcona

a także hutniczy - Cerro de Pasco i La Oroya.

Najważniejszą arterią komunikacyjną jest kolej transandyjska.

Największe miasto tego regionu to położona na wysokości 2339 m n.p.m. u stóp czynnego wulkanu Misti Arequipa. Inne ważne miasto regionu to dawna stolica państwa Inków - Cuzco.

Inne gałęzie przemysłu to przemysł spożywczy i włókienniczy.

Rolnictwo:

• uprawy
  • kukurydza
  • proso
  • kawa
  • kakao
  • herbata
  • ziemniaki
  • krzew koki
• hodowla
  • bydło
  • owce
  • alpaki i lamy.

[edytuj] Selva

Selva znajduje się we wschodniej części Peru. Jest to region o klimacie gorącym, wilgotnym równikowym. Średnie temperatury 20-35°C, a opady roczne do 3500 mm. Przeważającą część terenu zajmuje wilgotny las równikowy.

Z lasu pozyskuje się drewno (m.in. cedrowe i mahoniowe), kauczuk, chininę i balsam peruwiański.

Ten region Peru chociaż zajmuje 2/3 powierzchni jest zamieszkiwane przez tylko kilkanaście procent ludności.

Uprawy:

• ryż
• bataty
• jukka
• trzcina cukrowa
• kakao
• kawa
• tytoń.

[edytuj] Warunki hydrologiczne

Jeziora:

• Titicaca.

Rzeki:

• Ukajali
• Maranon
• Urubamba
• Apurimac.

[edytuj] Podział administracyjny

Peru podzielone jest na 25 regionów i prowincję Lima. Każdy region, co 4 lata, wybiera swój zarząd pod przewodnictwem prezydenta i rady regionu^[1]. Planuje on rozwój regionu, realizuje publiczne projekty, promuje aktywność ekonomiczną i zarządza własnością publiczną^[2]. Prowincja Lima jest zarządzana przez radę miejską^[3].

Regiony:

Amazonas Ancash Apurímac Arequipa Ayacucho Cajamarca Callao Cusco Huancavelica Huánuco Ica Junín La Libertad

Lambayeque Lima Loreto Madre de Dios Moquegua Pasco Piura Puno San Martín Tacna Tumbes Ucayali

Prowincje:

• Lima

[edytuj] Historia

Peru jest krajem o bogatej, wielowiekowej historii. Na terenie obecnego Peru w okresie prekolumbijskim istniały rozwinięte cywilizacje indiańskie. Po zdobyciu Peru przez hiszpańskich konkwistadorów na czele z Francisco Pizarro, utworzono tu największe i najbogatsze wicekrólestwo. Mimo zrywów powstańczych Inków nie udało im się pokonać hiszpańskich kolonizatorów. W XIX wieku w całej Ameryce Południowej pojawiły się dążenia niepodległościowe od hiszpańskiej metropolii. Dopiero w 1821 roku dzięki obcym bojownikom Peru proklamowało niepodległość.

Mimo wielu bogactw naturalnych Peru w XIX i XX wieku nie mogło uzyskać odpowiadającej mu pozycji międzynarodowej. Sytuacja wewnętrzna kraju była niestabilna, a szerokie rzesze społeczne cierpiały biedę. Wielokrotnie armia, na dłuższe lub krótsze okresy, przejmowała władzę lub wpływała na polityczną sytuację w kraju.

Po okresie po części dyktatorskich rządów Alberto Fujimoriego, w demokratycznych wyborach władzę zdobył Alejandro Toledo, pierwszy prezydent indiańskiego pochodzenia w historii kraju i całej Ameryki Południowej. Mimo pewnych osiągnięć na polu gospodarki i względnego uspokojenia sytuacji w Peru, kraj ten nadal boryka się z licznymi problemami społeczno-politycznymi. Od października 2006 prezydentem ponownie jest Alan Garcia Perez, którego poprzednie rządy doprowadziły kraj do zapaści gospodarczej.

Zobacz też: historia Ameryki Południowej i Środkowej, hiszpański podbój Ameryki, Ameryka Południowa i Środkowa w XVII wieku, Ameryka Południowa i Środkowa w XVIII wieku, Ameryka Południowa i Środkowa w XIX wieku, pierwsze walki niepodległościowe w Ameryce Łacińskiej.

[edytuj] Ważne postacie w historii

• Edward Jan Habich
• Mario Vargas Llosa
• Ernest Malinowski

[edytuj] Gospodarka

Peru jest krajem rozwijającym się i obciążonym wysokim zadłużeniem zagranicznym, ale jednocześnie jednym z najszybciej rozwijających się w całej Ameryce Południowej. Wzrost gospodarczy w 2002 roku wyniósł 5%, a w 2003 4%, waluta jest stabilna, a inflacja na poziomie 2,2%. W 2005 roku PKB na osobę wynosił 6715$.

Głównymi eksporterami do Peru są USA – 26,1%, Wielka Brytania – 11,6%, Chiny – 7,9%, Szwajcaria – 7,5%, Japonia – 4,9% (ryby i produkty rybne, złoto, miedź, cynk, ropa, kawa, cukier, bawełna). Najważniejsi importerzy to USA – 27,5%, Hiszpania – 8,3%, Chile – 7,9%, Brazylia – 4,7% i Kolumbia – 4,6% (przemysł maszynowy, sprzęt transportowy, żelazo, stal, chemikalia, farmaceutyki, produkty żywnościowe).

[edytuj] Przemysł

Podstawą gospodarki jest wydobycie i eksport rud miedzi, cynku, ołowiu, żelaza, ropy naftowej i gazu ziemnego, bizmutu, rtęci, molibdenu, antymonu, srebra (3. miejsce w świecie), złota oraz guano.

Przemysł przetwórczy (huty miedzi i żelaza, zakłady wzbogacania rud) od lat 80. jest stale rozbudowany. W kraju istnieje także przemysł spożywczy, głównie cukrowniczy, młynarski i przetwórstwa ryb, włókienniczy, środków transportu (montownia ciężarówek Volvo w Limie), chemiczny, cementowy, garbarski i rafineryjny.

Rozmieszczenie ośrodków przemysłowych w Peru jest nierównomierne - 50% przemysłu skupione jest wokół Limy, Arequipy i Trujillo.

[edytuj] Rolnictwo

Peru jest krajem górzystym, grunty orne zajmują zaledwie 3% pow. państwa. Uprawia się bawełnę, kukurydzę, ryż, pszenicę, jęczmień, kawy, kakao, maniok, trzcinę cukrową, banany, winorośl, tytoń, herbaty, owoce cytrusowe, drzewo kola, a u wschodnich podnóży Andów istnieją także nielegalne uprawy krzewu kokainy.

Zyski przynosi także eksploatacja drewna mahoniowca, cedru tropikalnego, kauczukowca, drzewa chinowego i kokainowego.

W kraju hoduje się owce, bydło, lamy, alpaki, trzodę chlewną.

W Peru istnieje wysoko rozwinięte rybołówstwo (4. miejsce w świecie), korzystające z bogatych łowisk przybrzeżnych, wynajmowanych też innym państwom.

[edytuj] Komunikacja

Sieć komunikacyjna w Peru jest słabo rozwinięta.

Linie kolejowe w kraju pochodzą głównie z XIX wieku i łączą andyjskie ośrodki wydobycia różnych surowców z portami na wybrzeży kraju. Przykładem jest, do niedawna najwyżej położona na świecie (do wysokości 4749 m. n.p.m.), linia kolejowa Lima-La Oyroa-Cerro de Pasco, wybudowana przez polskiego inżyniera Ernesta Malinowskiego. Obecnie wyżej położona linia kolejowa znajduje się w chińskim Tybecie.

Peru posiada około 70 tys. km. dróg przeznaczonych do transportu kołowego.

Duże znaczenie ma żegluga rzeczna na Amazonce i jej dopływach oraz kabotażowej wzdłuż wybrzeży Oceanu Spokojnego. Główne porty rzeczne Peru to Iquitos i Pucallpa.

Międzynarodowe porty lotnicze znajdują się w Limie oraz Iquitos.

Główne porty morskie Peru:

• Callao
• Talara
• Mollendo.

[edytuj] Demografia

Z populacją wynoszącą około 28 milionów ludzi Peru jest czwartym najludniejszym państwem Ameryki Południowej. Przewiduje się, że w 2050 roku populacja kraju wyniesie około 42 miliony osób.

W 2005 roku 72,6% obywateli Peru mieszkało w miastach, a pozostałe 27,4% na terenach wiejskich. Główne miasta, z których każde ma ponad 200 tys. mieszkańców, to Lima (żyje w niej co czwarty obywatel Peru), Arequipa, Trujillo, Chiclayo, Piura, Iquitos, Chimbote, Cuzco i Huancayo.

Według spisu powszechnego z 1993 roku język hiszpański jest językiem ojczystym dla 80,3% obywateli Peru, a język keczua dla 16,5% Peruwiańczyków. Inne języki (głównie indiańskie) były językami ojczystymi dla 3% populacji kraju.

Peruwiańczycy są narodem wieloetnicznym, Indianie stanowią 45% populacji kraju, Metysi 37%, a biali (głównie pochodzenia hiszpańskiego) 15%.

Średnia długość życia wynosi dla mężczyzn 62 lata, a dla kobiet 66 lat.

[edytuj] Edukacja

Według spisu powszechnego z 1993 roku czytać i pisać potrafi 88,9% populacji kraju (94.8% mieszkańców miast i 76,1% mieszkańców wsi).

Obowiązek szkolny w Peru obejmuje bezpłatną szkołę podstawową i średnią.

Peru posiada 16 uniwersytetów (najstarszy to Uniwersytet św. Marka w Limie, założony w 1551 roku), 5 politechnik i kilkanaście innych szkół wyższych oraz trzy akademie: Peruwiańską (zał. w 1887 r.), Nauk Ścisłych i Przyrodniczych (zał. w 1939 r.) oraz Medycyny (zał. w 1884 r.).

W Peru, kraju uznawanym za ojczyznę ziemniaka, jest utworzony największy na świecie bank genów tej rośliny. Zdeponowano tam ponad 10 tysięcy jej odmian^[4].

[edytuj] Kultura

Peruwiańska kultura jest zakorzeniona w tradycjach Hiszpańskich i rdzennej ludności, chociaż wpływ mają na nią także etniczne grupy Azjatów i Europejczyków.

Sztuka peruwiańska rozpoczęła się tworzeniem ceramiki, rzeźb, biżuterii przez wczesnych Indian. Najznamienitszym przykładem indiańskiej myśli architektonicznej jest Machu Picchu.

W czasach kolonialnych dominowała sztuka baroku. Przez ten okres rozwinęła się sztuka sakralna, czego dowodem jest zwiększenie liczby kościołów i dzieł religijnych.

Peruwiańska literatura była z początku przekazywana ustnie. Wiele spośród tych opowieści przetrwała do naszych czasów jako ludowe legendy. Hiszpanie wprowadzili pisanie dopiero w XVI wieku i niemal od razu pojawiły sie kroniki i dzieła religijne. Najbardziej znanymi pisarzami są José Santos Chocano, José María Eguren i Julio Ramón Ribeyro.

Peruwiańska architektura to połączenie stylów europejskich i tubylczego spojrzenia. Dwie najważniejsze budowle epoki kolonialnej to Katedra w Cuzco i Kościół św. Klary w Cuzco. Następnie pojawiła się sztuka Baroku. Przykładami tego okresu są Kościół w Compañía i fasada Uniwersytetu w Cuzco.

Wojna o niepodległość pozostawiła pustkę, która została wypełniona przez Francuski neoklasycyzm. Architektura dwudziestowieczna pozostaje w sprzeciwie do funkcjonalizmu czego przykładem jest San Martin Plaza w Limie.

[edytuj] Religia

W spisie powszechnym z 1993 roku 89% Peruwiańczyków powyżej 12 roku życia określiło się jako katolików, 6,7% jako ewangelików, 2,6% jako wyznawców innych religii oraz 1,4% jako ateistów.

Przypisy

[edytuj] Zobacz też

• Świetlisty Szlak - maoistowska organizacja terrorystyczna, nazywająca sama siebie Komunistyczną Partią Peru (El Partido Comunista del Perú).
• Kultury andyjskie