Andy
Z Wikipedii
Andy (hiszp. Los Andes, Cordillera de los Andes) to góry fałdowe znajdujące się w Ameryce Południowej na terenie Wenezueli, Kolumbii, Ekwadoru, Peru, Boliwii, Chile oraz Argentyny. Góry ciągną się wzdłuż Oceanu Spokojnego od zatoki Paria na północy po Ziemię Ognistą na południu, na przestrzeni ponad 9000 km, co sprawia, że jest to najdłuższy łańcuch górski na Ziemi. Szerokość Andów wynosi 200–800 km. Najwyższe szczyty to Aconcagua (6959 m n.p.m.), Ojos del Salado (6893 m n.p.m.) oraz Nevado Pissis (6882 m n.p.m.).
Spis treści |
[edytuj] Podział And
Andy dzielą się na Andy Północne (położone w strefie klimatu równikowego i podrównikowego, do ok. 12°S), Andy Środkowe (znajdujące się w strefie klimatu zwrotnikowego, od ok. 12 do ok. 29°S) i Andy Południowe (położone w strefie klimatu podzwrotnikowego, umiarkowanego i subpolarnego, od ok. 29°S). Ze względów terytorialnych można podzielić Andy na: Wenezuelskie, Kolumbijskie, Ekwadorskie, Peruwiańskie, Boliwijskie, Chilijskie, Argentyńskie. Stosowany jest również podział na Andy Kolumbijsko-Wenezuelskie, Chilijsko-Argentyńskie, Południowochilijskie oraz Patagońskie.
Andy składają się z wielu pasm górskich, tworzących cztery, równoległe do siebie łańcuchy: Kordylierę Wschodnią, Centralną, Zachodnią i Nadbrzeżną, łańcuchy te niekiedy zanikają bądź też zbiegają się ze sobą, tworząc węzły górskie.
[edytuj] Historia i rzeźba
Góry zostały wypiętrzone w orogenezie alpejskiej. Zbudowane są z różnorodnych skał magmowych, osadowych i metamorficznych, z dużym udziałem młodych pokryw lawowych. Andy są obszarem aktywnym sejsmicznie. Znajdują się tu najwyższe na świecie wulkany: w Andach Północnych (m in. Tolima 5215 m n.p.m., Antisana 5704 m n.p.m., Cotopaxi 5896 m n.p.m. — uważany za jeden z najbardziej aktywnych wulkanów Ziemi) oraz Andach Środkowych (m.in. Misti 5822 m n.p.m., Llullaillaco 6723 m n.p.m. — najwyższy czynny wulkan Ziemi!).
[edytuj] Klimat i stosunki wodne
Andy są położone w kilku strefach klimatycznych, począwszy od północy od klimatów równikowych, poprzez zwrotnikowe, podzwrotnikowe i umiarkowane aż po klimat subpolarny na krańcach południowych. Prawie całe Andy mają surowy, chłodny klimat górski z wyraźnie wykształconą piętrowością.
Andy tworzą barierę klimatyczną, która silnie ogranicza wpływ Oceanu Spokojnego na klimat wnętrza Ameryki Południowej. Wzdłuż Andów biegnie główny wododział kontynentu południowoamerykańskiego. Mają tu swoje źródła m.in.: Amazonka, Colorado, Rio Negro, Chubut, Magdalena, a także liczne dopływy Orinoka, Amazonki i Parany. Niektóre rzeki, zwłaszcza w Andach Środkowych, mają charakter okresowy lub epizodyczny. Na terenie Andów występują liczne jeziora (głównie na terenie Andów Południowych).
[edytuj] Roślinność i zwierzęta
Na północy stoki And porośnięte są przez wilgotne lasy równikowe i równikowe lasy górskie, przechodzące w wyżej położonych miejscach w wilgotne zarośla i łąki górskie. Dla części środkowej And charakterystyczne są formacje pustynne i półpustynne (tzw. puna). Na południu stoki And pokrywa roślinność podzwrotnikowa i lasy strefy umiarkowanej (z dużym udziałem notofagusa - południowego buka), przechodzące w wyższych miejscach w formacje krzewiaste i trawiaste. Na południowym krańcu gór pojawia się tundra.
Charakterystycznymi dla And gatunkami zwierząt są: lamy, gwanako, wikunia, grzechotnik, jaguar, pudu oraz symbol Andów, zagrożony wyginięciem, kondor wielki. Żyją tam także Szynszyle i Koszatniczki.
[edytuj] Szczyty
Najważniejsze szczyty w Andach:
Chile:
- Monte San Valentin, 4 058 m n.p.m.
- Cerro Paine Grande, około 2 750 m n.p.m.
- Cerro Maca, około 2 300 m n.p.m.
- Monte Darwin, około 2 500 m n.p.m.
- Volcan Hudson, około 1 900 m n.p.m.
Granica boliwijsko-chilijska:
- Acotango, 6 052 m n.p.m.
- Cerro Minchincha, 5 305 m n.p.m.
- Irruputuncu, 5 163 m n.p.m.
- Licancabur, 5 920 m n.p.m.
- Olca, 5 407 m n.p.m.
- Parinacota, 6 348 m n.p.m.
- Paruma, 5 420 m n.p.m.
- Pomerape, 6 282 m n.p.m.
Argentyna:
- Aconcagua, 6 962 m n.p.m.
- Cerro Bonete, 6 759 m n.p.m.
- Galan, 5 912 m n.p.m.
- Incahuasi, 6 620 m n.p.m.
- Mercedario, 6 720 m n.p.m.
- Pissis, 6 795 m n.p.m.
Granica argentyńsko-chilijska:
- Cerro Bayo, 5 401 m n.p.m.
- Cerro Chalten, 3 375 m n.p.m.
- Cerro Escorial, 5 447 m n.p.m.
- Cordón del Azufre, 5 463 m n.p.m.
- Falso Azufre, 5 890 m n.p.m.
- Lastarria, 5 697 m n.p.m.
- Llullaillaco , 6 739 m n.p.m.
- Maipo, 5 264 m n.p.m.
- Marmolejo, 6 110 m n.p.m.
- Ojos del Salado, 6 893 m n.p.m.
- Olca, 5 407 m n.p.m.
- Sierra Nevada de Lagunas Bravas, 6 127 m n.p.m.
- Socompa, 6 051 m n.p.m.
- Nevado Tres Cruces, 6 749 m n.p.m.
- Tupungato, 6 570 m n.p.m.
Boliwia:
- Ancohuma, 6 427 m n.p.m.
- Cabaray, 5 860 m n.p.m.
- Chacaltaya, 5 421 m n.p.m.
- Huayna Potosi, 6 088 m n.p.m.
- Illampu, 6 368 m n.p.m.
- Illimani, 6 438 m n.p.m.
- Macizo de Larancagua, 5 520 m n.p.m.
- Macizo de Pacuni, 5 400 m n.p.m.
- Nevado Anallajsi, 5 750 m n.p.m.
- Sajama, 6 542 m n.p.m.
- Patilla Pata, 5 300 m n.p.m.
- Tata Sabaya, 5 430 m n.p.m.
Peru:
- Alpamayo, 5 947 m n.p.m.
- Carnicero, 5 960 m n.p.m.
- El Misti, 5 822 m n.p.m.
- El Toro, 5 830 m n.p.m.
- Huascaran, 6 768 m n.p.m.
- Jirishanca, 6 094 m n.p.m.
- Rasac, 6 040 m n.p.m.
- Rondoy, 5 870 m n.p.m.
- Sarapo, 6 127 m n.p.m.
- Seria Norte, 5 860 m n.p.m.
- Siula Grande, 6 344 m n.p.m.
- Yerupaja, 6 635 m n.p.m.
- Yerupaja Chico, 6 089 m n.p.m.
Ekwador:
- Antisana, 5 753 m n.p.m.
- Cayambe, 5 790 m n.p.m.
- Chimborazo, 6 267 m n.p.m.
- Corazon, 4 790 m n.p.m.
- Cotopaxi, 5 897 m n.p.m.
- El Altar, 5 320 m n.p.m.
- Illiniza, 5 248 m n.p.m.
- Pichincha, 4 784 m n.p.m.
- Reventador, 3 562 m n.p.m.
- Sangay, 5 230 m n.p.m.
- Tungurahua, 5 023 m n.p.m.
Kolumbia:
- Galeras, 4 276 m n.p.m.
- Nevado del Huila, 5 700 m n.p.m.
- Nevado del Ruiz, 5 389 m n.p.m.
- Ritacuba Blanco, 5 410 m n.p.m.
- Nevado de Quindio, 5 215 m n.p.m.
Wenezuela:
- Pico Bolivar, 4 981 m n.p.m.
- Pico Humboldt, 4 940 m n.p.m.
- Pico La Concha, 4 870 m n.p.m.
- Pico Piedras Blancas, 4 740 m n.p.m.
