Andeak

Wikipedia(e)tik

Andeak Venezuelatik Patagoniaraino hedatzen den mendilerroa da, Hego Amerika osoa zeharkatuz. Argentina, Txile,Peru, Bolivia, Ekuador, Kolonbia eta Venezuelan zehar hedatzen da, zehazki. Azkeneko bi herrialde hauetan, mendilerroa zabaldu eta ia Kariberaino iristen da.

Hegoaldean, Txile eta Argentina arteko muga naturala zehazten du. Erdialdean, berriz, mendikatea zabaldu eta Altiplano izenez ezagutzen den goilautada sortzen du. Gune hau Peru, Bolivia eta Txile artean dago kokatua. Mendilerroa berriro estutzen da Peru aldean eta berriz ere zabaldu Kolonbian.

Eduki-taula 1 Eskualdeak 1.1 Sailkapena 1.2 Eskualdeen deskribapena 1.2.1 Iparraldeko Andeak 1.2.2 Erdialdeko Andeak 1.2.3 Hegoaldeko Andeak 1.2.4 Antartandeak 2 Klima 3 Gailurrak

[aldatu] Eskualdeak

[aldatu] Sailkapena

Andeetako mendilerroaren sailkapena denboraren poderioz aldatu egin da. Lehen, banaketa politiko administratiboa zen nagusia (horrela, bazeuden Ande venezuelarrak, kolonbiarrak, ekuatoriarrak, etabar). Baina 1973an, Augusto Gansser geologoak ezaugarri morfologikoen araberako sailkapena proposatu zuen:

• Iparraldeko Andeak: Ekuadorreko Guayaquileko golkoaren iparraldean kokaturik, hau da, antzinako Ande venezuelarrak, Ande kolonbiarrak eta Ande ekuatoriarrak.
• Erdialdeko Andeak: Guayaquileko golkotik Penaseko golkora kokaturik, hau da, antzinako Ande txiletarrak, Ande peruarrak, Ande boliviarrak eta Ande argentinar-txiletarrak.
• Hegoaldeko Andeak: Penaseko golkotik hegoaldera kokaturik, hau da, antzianko Ande patagoniarrak eta Andes fuegotarrak.

Geologiak ere antzeko sailkapena proposatzen du.

[aldatu] Eskualdeen deskribapena

[aldatu] Iparraldeko Andeak

Kolonbiako hegoaldean eta Ekuadorreko mugan, Andeak sumendizko mendilerro bakarra dira baina iparralderantz, mendilerroa bitan zatitzen da: Mendebaldeko mendilerroa eta Erdialdeko mendilerroa (honetatik Ekialdeko mendilerroa deritzona jaio dela).

Mendebaldeko mendilerroa eta Erdialdeko mendilerroaren arteko tartea 400 kilometrokoa da. Hiru mendilerroek 4000 metro baino altuagoak diren muturrak dituzte. Eskualdeko hiri nagusienak Kolonbiako Bogota, Cali eta Medellin, Ekuadorreko Quito eta San Cristobal eta Venezuelako Mérida dira.

[aldatu] Erdialdeko Andeak

Pascoko korapilotik Tres Cruceseko mendigunera hedatzen dira. Bi lerroz osatua dago, tartean goilautada bat egonik. Ingurune honetako gailurrik altuenak 6.768 metroko Huascaran eta 6.891 metroko Ojos del Salado dira. Hemen sortzen dira Titicaca eta Poopo lakuak. Barnealdeko lautadak pampeano boliviarrak dira. Klima lehorra eta beroa da eta bioma nagusia basamortukoa.

[aldatu] Hegoaldeko Andeak

Hegoaldeko Andeak Hego Amerikako muturrarantz doa. Eskualdean ia bioma guztiak ditu. Hala ere azpibanatu daiteke:

• Iragapeneko Andeak: hemen, bataz besteko altuera txikiagoa izan arren, mendilerroaren gailurrik altuenak daude, Aconcagua (6.962 m), Tupungato (6.635 m) edo Mercedario (6.770 m) hain zuzen ere.
• Ande patagoniarrak: mendilerroaren altuera jaisten da glaziareen higaduraren ondorioz. Eskualdeko mendirik altuenak Tronador (3.478 m), San Valentin mendia (4.058 m) eta Fitz Roy mendia (3.405 m) dira.

Gero Andeak itsasoan itotzen dira.

[aldatu] Antartandeak

Andeetako mendilerroak Tierra del Fuego eta gero jarraitzen du, urpean bere gailurrek Hegoaldeko Georgiak, Hego Sandwich, Orkadak eta Hego Shetland uharteak sortzen dituzte berriro Antartikako penintsulan igotzeko.

[aldatu] Klima

Andeetako mendilerroa zenbait paralelo zeharkatzen dituenez, eskualde klimatiko ezberdinetatik pasatzen da. Bai itxura eta bai landaretza ezberdina da oso. Gailurretan, hala ere, elurra ohikoa da baina Tropikotik hurbil, klima epelagoa da.

[aldatu] Gailurrak

Mendirik altuenak Txile eta Argentinako iparraldean daude, baita Peruko Cordillera Blancan, Boliviako Cordillera Realen eta Ekuadorreko Andeetan ere.

Gailurrik altuena Aconcagua (6959 metro) da, Amerikako punturik altuena. Txile eta Argentina arteko mugatik gertu dago kokatua.

Andeetako mendilerroaren gailurrak

Altuera	Izena	Mendilerroa	Kokapena	Herrialdea
6.962	Aconcagua		Las Heras - Mendoza
6.891	Ojos del Salado		Catamarca	---
6.792	Pissis mendia		La Rioja - Catamarca
6.770	Mercedario	Ramadako mendilerroa	Barreal - San Juan
6.768	Huascaran	Mendilerro zuria	Huaraz - Ancash
6.759	Bonete Chico		Vinchina
6.758	Tres Cruces		Tinogasta	---
6.739	Llullaillaco		Los Andes - Salta	---
6.658	Walther Penck		Tinogasta - Catamarca
6.638	Incahuasi		Tinogasta - Catamarca	---
6.634	Yerupaja	Mendilerro zuria	Huaraz - Ancash
6.615	Coropuna		Arequipa
6.550	Tupungato		Tupungato - Mendoza	---
6.542	Nevado Sajama	Mendebaldeko mendilerroa	Oruro
6.500	Ramada Norte	Ramadako mendilerroa	Barreal - San Juan
6.488	El Muerto		Catamarca
6.471	Del Veladero		La Rioja
6.462	Illimani	Erdialdeko mendilerroa	La Paz
6.421	Illampu	Erdialdeko mendilerroa	La Paz
6.400	Alma Negra	Ramadako mendilerroa	Barreal - San Juan
6.395	Huandoy	Mendilerro zuria	Huaraz - Ancash
6.380	Ancohuma	Erdialdeko mendilerroa	La Paz
6.380	Ausangate
6.380	Nevado de Cachi		Cachi - Salta
6.362	Volcán Parinacota	Mendebaldeko mendilerroa	Oruro	---
6.320	Solimana		Arequipa
6.310	Ampato		Arequipa
6.310	Chimborazo	Mendebaldeko mendilerroa
6.300	El Condor		Catamarca
6.271	Salcantay
6.240	Pomerape	Mendebaldeko mendilerroa	Oruro	---
6.200	Nevado de Chañi		Salta-Jujuy
6.172	Nevado de Palermo		Salta
6.152	Cumbre del Laudo		Catamarca
6.130	Nevado Queva		Salta
6.127	Chiaraco	Erdialdeko mendilerroa	La Paz
6.100	Pico Polacos	Ramadako mendilerroa	Barreal - San Juan
6.088	Huayna Potosi	Erdialdeko mendilerroa	La Paz
6.086	Aracar		Salta
6.075	Chachani		Arequipa
6.074	Chachacomani	Erdialdeko mendilerroa	La Paz
6.052	Acotango		Potosi	---
6.052	Copiapo	Erdialdeko mendilerroa
6.051	Socompa		Los Andes - Salta	---
6.046	Acamarachi
6.040	Chaupi Orco	Erdialdeko mendilerroa	La Paz
6.030	Cienaga Grande		Salta
6.025	Hualca Hualca		Arequipa
6.022	Salin		Salta	---
6.016	San Fransisco		Catamarca	---
6.008	Uturuncu		Potosi
5.976	Sabancaya		Arequipa
5.920	Volcán Licancabur		Potosi	---
5.897	Cotopaxi
5.869	Mururata	Erdialdeko mendilerroa	La Paz
5.856	San Jose sumendia			---
5.821	Misti		Arequipa
5.790	Cayambe
5.775	Sierra Nevada de Santa Marta
5.767	Nevado Ilinizas
5.704	Nevado de Antisana
5.664	Pichu Pichu		Arequipa
5.616	Nevado del Tolima	Erdialdeko mendilerroa
5.648	Zapaleri	Erdialdeko mendilerroa	Jujuy	--- ---
5.421	Chacaltaya		La Paz
5.410	Ritacuba Blanco eta Ritacuba Negro	Ekialdeko mendilerroa
5.389	Nevado del Ruiz	Erdialdeko mendilerroa
5.364	Nevado del Huila	Erdialdeko mendilerroa
5.330	Sierra Nevada del Cocuy	Ekialdeko mendilerroa
5.320	Nevado Altaaar
5.230	Sangay
5.150	Nevado de Santa Isabel	Erdialdeko mendilerroa
5.033	Tungurahua
5.020	Carihuairazo
5.007	Pico Bolívar
4.787	Pichincha
4.100	Farallones de Cali	Mendebaldeko mendilerroa
4.058	San Valentin mendia

Commonsen fitxategi gehiago dago honi buruz: Andeak