Argentina

Wikipedia(e)tik

Argentinako Errepublika

República Argentina

	[[Irudi:\|100px\|Argentinako armarria]]
Bandera	Armarria

Goiburu nazionala: En Unión y Libertad
( Batasun eta Askatasunean )

Ereserkia: Himno Nacional Argentino

Hiriburua Buenos Aires
34°20′ H 58°30′ M

Hiri handiena Buenos Aires

Hizkuntza ofiziala(k)

Gaztelania

Gobernua

Presidentea

Errepublika federala
Cristina Fernández de Kirchner

Independentzia
- Maiatzeko iraultza
- Aldarrikatua
- Onartua Espainiatik
1810 maiatzaren 25
1816 uztailaren 9
1821, Portugalek

Eremua
- Guztira
- ur % 2.791.810 ¹ km² (8.)
1,1%

Biztanleria
- Estimaketa (2005)
- Errolda (2001)
- Dentsitatea 39.538.000 (31.)
36.260.130
13 biztanle/km² (163.)

Dirua Argentinako Pesoa (ARS)

Ordu eremua
- Udan (DST) UTC (UTC -3)
Ez (UTC -3)

Interneteko domeinua

.ar

Telefono aurrezenbakia +54

Herritarra argentinar

¹Argentinak 1.000.000 km² eskatzen ditu Antartikan, Falkland-Malvinak Uharteak, Hegoaldeko Georgiak eta Hego Sandwich uharteak. Guztira 3.761.274 km².

Argentina Hego Amerikako estatua da, Andeak eta Ozeano Atlantikoaren artean kokatua.

Buenos Aires du hiriburua. Gaztelania da hizkuntza ofiziala herrialde osoan, baina guaraniera (Corrientesko probintzian) eta ketxua (Santiago del Esteroko probintzian) ere ofizialak dira.

Euskal Herriko diaspora zabala dauka.

[aldatu] Geografia

Geografia mapa

[aldatu] Mendiak

Aconcagua (6.962 m) herrialdeko eta Amerika osoko mendirik altuena.

[aldatu] Glaziarrak

Glaziarren Parke Nazionala (Patagonia)

[aldatu] Historia

Río de la Platako aborigenak, Hendrick Ottsenek marrazki batean (1603)

Sakontzeko, irakurri: Argentinako historia

[aldatu] Europarren etorrera baino lehenago

Argentinan aurkitutako gizakien lehenengo aztarnak K. a. 11.000 urtekoak dira. K. a. lehen milurtekoan, artoan oinarritutako zibilizazioak Andeetako aldean (Santa María, Huarpes, Diaguitas, Sanavirones, besteak beste) garatu ziren.

1480an, Inka Inperioak, Patxakutek enperadorearen agintaldian, egungo Argentinako ipar-mendebaldea konkistatu zuen. Ipar-ekialdean, guaraniarrek jukan eta patata gozoan oinarritutako kultura garatu zuten. Erdialdea eta hegoaldea (Panpak eta Patagonia) kultura nomaden menpe egon ziren, harik eta XVII. mendean maputxeek batu zituzten arte.

[aldatu] Espainiaren menpe

Buenos Aires 1536an

Europarrak 1502an iritsi ziren. Buenos Aires behin-betiko kolonia 1580an ezarri zen. 1776an Río de la Plata izeneko erregeorderria sortu zen.

1806an eta 1807an, Britaniar Inperioa Buenos Aires hartzen saiatu zen, baina kreolek bi erasoei aurre egin zieten arrakastaz.

[aldatu] Independentzia

1810eko maiatzaren 25ean, Napoleonek Fernando VII. erregea postutik kendu zuen zurrumurrua zabaldutakoan, Buenos Airesko hiritarrek, egoeraz baliatuta, Lehen Junta (Maiatzeko Iraultza) sortu zuten. Espainiatik independentziaren aldarri ofiziala 1816ko uztailaren 9an iragarri zen Tucumanen.

1817an, Jose de San Martin jeneralak Andeak zeharkatu zituen Txile eta Peru askatzeko asmotan. Honela, Esapainiako mehatxua desagertu egin zen. Horren ondoren, zentralista eta federalista (gaztelaniaz Unitarios eta Federales) taldeen arteko gatazka etorri zen. Nazioaren batasuna 1853ko Konstituzioak ezarri zuen.

[aldatu] Estatu burujabea

Juan Perón presidentea 1946an.

Atzerriko inbertsioek zein Europako inmigrazioak nekazari-teknika modernoak ekarri zituzten. 1880ko hamarkadan, Basamortuaren Garaipena delakoak hegoaldeko Panpetan eta Patagonian bizi ziren tribuak desagerrarazi zituen. 1880 eta 1930 bitartean, Argentinak exportazioan oinarritutako ekonomia sendoa izan zuen, eta herrialdeko populazioa zazpi halakotu zen.

Atzerakoiek 1916 arte menderatu zuten Argentinako politika. Orduan, haien aurkariek, erradikalek, gobernua lortu zuten. Armadak Hipolito Yrigoyen boteretik kendu zuen 1930ean, eta beste gobernu atzerakoia jarri zuten agintean.

Aldaketa politikoak Juan Peron boterera eraman zuen 1946ko otsailaren 24an. Honek, langileen klasearen egoera hobetu nahi izan zuen, sindikatuak bultzatuz. 1955eko Askapenerako Iraultzak (Revolución Libertadora) kargutik kendu zuen.

1950eko eta 1960ko hamarkadetan, gobernua militar bigun eta zibil ahulen esku egon zen, ekonomiak gora eta pobreziak behera (1975ean %7 baino gutxiagokoa zen) egin arren. Bortizkeria politikoa areagotu zen. 1973an Peron agintera bueltatu zen, baina urtebetearen ostean hil egin zen. Hirugarren emazteak, Isabel Martínez de Perón presidenteordeak, boterea hartu zuen, harik eta 1976ko martxoaren 24an, estatu kolpe baten bidez, armadak postutik atera zuen arte.

Armadak osatutako eta izendatutako batzorde militarrak boterea bereganatu zuen. Ezkerreko oposizioa desagerrarazi zuten bitarteko bortitzak (Gerra Zikina zeritzona) erabiliz. Horretarako, Hego Amerikako beste gobernuen zein CIAren laguntza izan zuen Argentinako Armadak. Gerra zikinean parte hartu zuten buru militar andanak AEBak diru lagundutako "Ameriketako Eskolan" (School of the Americas) jaso zuten prestakuntza. Azkenean, arazo ekonomikoak, ustelkeria, giza-eskubideen urraketak eragiten zuen nazka publikoa, eta Malvinetako Gerran Erresuma Batuaren kontrako porrota zirela eta, gobernu militarren amaiera etorri zen.

[aldatu] Demokraziaren itzulera

Corralitoren aurkako protesta (2002)

Demokrazia 1983an bueltatu zen. Raúl Alfonsínen gobernuak "desagertutakoak" bilatzeko lehen urratsak eman zituen, armada zibilen esku jarri zuen, eta instituzio demokratikoak indartu zituen. Arazo ekonomikoak konpondu ezinean, Alfonsinek behar baino 6 hilabete lehenago utzi behar izan zuen boterea.

Arazo ekonomikoei aurre egiteko nahian (batik bat hiperinflazioa geldiarazteko), Carlos Menem presidenteak peso eta dolarren arteko truke-tasa finkatu zuen 1991n. Argentinako ekonomia babeszale tradizionala ere aldatu zuen, arautegi ekonomikoa arinduz eta pribatizazio programa abian jarriz. Hori dela medio, 1990eko hamarkadan prezioak egonkortu eta inbertsioak areagotu ziren.

Hala ere, Carlos Menem eta eta Fernando de la Rúa boterean zeudelarik, exportatzeko arazoak zirela kausa, Argentinako ekonomiak inportazio itzelari aurre egin behar izan zuen. Horrela, nazioko industria eta enplegu tasa kaltetu ziren, eta salerosteko tasa nahiz altxor publikoa defizitean zeuden. 1998ko Asiako krisialdiarekin batera, kapitalak herrialdetik alde egin zuen, Argentinako 2001eko azaroaren finantza-ikara eraginez. Hurrengo hilabeteetan herritarrak matxinotuta, de la Rúa presidenteak kargua laga behar izan zuen.

Bi astetan presidenteak ziztu bizian txandakatzen ziren, 2002ko urtarrilaren 2an Eduardo Duhaldek agintea hartu zuen arte. Orduan peso eta dolarren arteko baliokidetasuna bertan behera utzi zen, pesoaren depreziazioa eta prezioen inflazioa eraginez. Aldi berean, exportazioak areagotu ziren, eta industrializazioa suspertzeko politika martxan jarri zen. 2002ko bukaerako, Argentinako ekonomia egonkortzen hasi zen.

2003an Néstor Kirchner hautatu zuten presidente. Agintaldian herrialdearen Nazioarteko Diru Funtsarekiko zorra kitatu zuen, izugarrizko ordainketa egin ondoren. Lehen pribatizatutako hainbat industria nazionalizatu ere egin ziren. Gaur egun, Argentinako ekonomia zein politika egonkortu dira.

[aldatu] Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: Argentinaren banaketa administratiboa

Buenos Aires (Buenos Airesko Hiri Autonomoa).
La Plata (Buenos Aires).
Catamarca (Catamarca).
Resistencia (Chaco).
Rawson (Chubut).
Cordoba (Cordoba).
Corrientes (Corrientes).
Parana (Entre Rios).
Formosa (Formosa).
San Salvador de Jujuy (Jujuy).
Santa Rosa (La Pampa).
La Rioja (La Rioja).
Mendoza (Mendoza).
Posadas (Misiones).
Neuquen (Neuquen).
Viedma (Rio Negro).
Salta (Salta).
San Juan (San Juan).
San Luis (San Luis).
Rio Gallegos (Santa Cruz).
Santa Fe (Santa Fe).
Santiago del Estero (Santiago del Estero).
Ushuaia (Tierra del Fuego, Antartida eta Hego Atlantikoko Uharteak).
San Miguel de Tucuman (Tucuman).

[aldatu] Argentinako demografia

Sakontzeko, irakurri: Argentinako demografia

Talde etniko nagusiak: %85 europar; %15 mestizo, amerindiar eta beste.
Biztanleen banaketa: %87.8 hiritar, %12.2 landatar.
Urteko hazkunde-tasa: 8.6/1.000 (1995).
Ugaltze-tasa: 2.7/1.000 (1995).
Heriotza-tasa: 8.6/1.000 (1995). Haurrena: 24/1.000 (1990-1995).
Bizi-itxaropena: 68.2 urte gizonezkoengan eta 71.5 urte emakumezkoengan (1995).
Analfabetismo-maila: %3.8.
Biztanleen banaketa adin-tarteka:
- >15 aurte: %30.6.
- 15-29 urte: %23.3.
- 30-44 urte: %19.3.
- 45-59 urte: %13.9.
- 60-74 urte: %9.6.
- >74 urte: %3.3.

[aldatu] Euskal Diaspora Argentinan

Sakontzeko, irakurri: Euskal diaspora

Sakontzeko, irakurri: Argentinako euskaldunak

[aldatu] Politika eta gobernua

Sakontzeko, irakurri: Argentinako politika

Gobernu-mota: Errepublika federala. Bi ganbara legegile (72 eta 257 kideekin).
Estatuburua eta gobernuburua: Presidentea
Banaketa administratiboa: 23 probintzia eta barruti federal bat.

[aldatu] Ekonomia datuak

Inportatutako produktu nagusiak:

- Makineria eta garraio-ekipamendua: %47.1.

- Produktu kimikoak: %13.8.

- Manufakturak: %13.7.

- Janari eta abereak: %4.8.

- Petrolioa eta eratorriak: %2.5.

Esportatutako produktu nagusiak:

- Janari eta abereak: %40.7.

- Manufakturak: %13.7.

- Makineria eta garraio-ekipamendua: %11.

- Petrolioa eta eratorriak: %9.5.

- Animalia eta landare-koipeak: %8.1.

- Produktu kimikoak: %5.3.

Baliabide nagusiak:

- Petrolioa: 24.9 miloi tona.

- Garia: 10 miloi tona.

- Soia: 6.2 miloi tona.

- Artoa: 4.3 miloi tona.

- Altzairua: 3.9 miloi tona.

- Behi-okela: 3.4 miloi tona.

- Zitrikoak: 1.4 miloi tona.

- Kakahuetak: 240.000 tona.

- Artilea: 141.000 tona.

- Ardoa: 20 miloi hl.

- Behi-azienda: 50.7 miloi buru.

- Ardi-azienda: 29.3 miloi buru.

- Gas naturala: 20.400 miloi m3.

- Elektrizitatea: 54.000 miloi kWh.

[aldatu] Kultura

[aldatu] Literatura

Sakontzeko, irakurri: Literatura amerikar eta Gaztelaniazko literatura

Idazle argentinar oso ezagunak ditugu mundu mailan Jose Hernandez (1834-1886), Jorge Luis Borges (1899-1986), Ernesto Sabato (1911-), Juan Jose Saer (1937-2005) eta Julio Cortazar (1914-1984).

Komikigileen artean, Quino (1932-) eta Fontanarrosa (1944-2007) ditugu.

[aldatu] Musika

Tangoa bertako berezko musika mota ezaguna da. Arlo honetan, Astor Piazzolla (1921–1992) dugu musikari handienen artean.

[aldatu] Zinema

Sakontzeko, irakurri: Argentinako zinema

[aldatu] Kirolak

Diego Armando Maradona (1960-), futbolaria.

[aldatu] Hedabideak

Egunkariak: "Clarin" eta "La Nacion".

[aldatu] Kanpo loturak

Commonsen fitxategi gehiago dago honi buruz:
Argentina

Amerikako herrialde eta lurraldeak
Ipar Amerika eta Karibea	Estatu burujabeak: Ameriketako Estatu Batuak • Antigua eta Barbuda • Bahamak • Barbados • Belize • Costa Rica • Kuba • Dominika • Dominikar Errepublika • El Salvador • Grenada • Guatemala • Haiti • Honduras • Jamaika • Kanada • Mexiko • Nikaragua • Panama • Saint Kitts eta Nevis • Santa Luzia • Saint Vincent eta Grenadinak • Trinidad eta Tobago Dependentziak: Groenlandia (Danimarka) • Guadalupe ∙ Martinika ∙ Saint Barthelemy ∙ Saint Martin ∙ Saint Pierre eta Mikelune (Frantzia) • Aruba · Holandarren Antillak (Herbehereak) • Angila · Bermuda · Birjina uharte britainiarrak · Kaiman Uharteak · Montserrat · Turks eta Caicos uharteak (Erresuma Batua) • Puerto Rico · Birjina uharte amerikarrak (Ameriketako Estatu Batuak)	Hego Amerika	Estatu burujabeak: Argentina • Bolivia • Brasil • Txile • Kolonbia • Ekuador • Guyana • Paraguay • Peru • Surinam • Uruguay • Venezuela Dependentziak: Frantziar Guiana (Frantzia) • Falkland Uharteak (Erresuma Batua)

	Mediterraneo itsasoa inguratzen duten estatuak
Albania • Aljeria • Bosnia-Herzegovina • Egipto • Eslovenia • Espainia • Frantzia • Gibraltar • Grezia • Israel • Italia • Kroazia • Libano • Libia • Malta • Monako • Montenegro • Maroko • Palestina • Siria • Tunisia • Turkia • Zipre