Piruw

Wikipediamanta

Piruw (kastilla simipi: Perú, aymara simipi: Piruw) nisqaqa Uralan Awya Yalapi huk mama llaqtam. Uma llaqtanqa Lima llaqtam.

Piruwqa republikam, umalliqniyuq, Kunrisu nisqa rimana huñunakuyniyuqpas.

Wichay larumanta Ikwadur llaqtawan, Kulumbiya llaqtawan tinkuna, inti lluqsiy larumantataq Brasil llaqtawan Bulibiya llaqtawan tinkuna, uray larumantataq Chili llaqtawan Bulibiya llaqtawan Titiqaqa quchawan tinkuna, inti chinkay larumantataq Pasiphiku mama quchawan tinkusqa.

Suyu hina hatunkamachiyllana chawanasqa llaqtanchik, hallp'antaq 1 285 216 km² chhikanmi, runankunaqa 29 hunu kan; paykunaqa kastillanu, qhichwa, aymara rimaqkunam, chaymanta wah runakunaq rimayninkupis kallantaqmi.

Yuyarina 1 Suti 2 Sananchakuna 2.1 Unancha 2.1.1 Wiñay kawsay 2.1.2 Huq unanchakuna 2.2 Wallqanqa 2.2.1 Wiñay kawsay 2.2.2 Huq wallqanqakuna 2.3 Llaqta takin 3 Wiñay kawsay 3.1 Antikunapi ñawpa machukuna 3.1.1 Litiku (Paliulitiku) 3.1.2 Arkaiku (Prutuniolitiku) 3.1.3 Furmativu 3.1.4 Klasiku 3.1.5 Chanta klasiku 3.2 Ispaña qhapaq pacha 3.2.1 Ispañamanta atiy 3.2.2 Wirrinatu 3.2.3 Ispañamanta qispikusqa 3.3 Republika Pacha 3.3.1 Republikap tiqsi 3.3.2 Llullaq ataw 3.3.3 Thuñi wan musuq chaquy 3.3.4 Aristukratika Republika 3.3.5 Dimukratika Furmalita 3.3.6 Kunan Piruw 4 Allpa saywachi 4.1 Urqukuna nina urqukunapas 4.2 Quchakuna 4.3 Mayukuna 4.4 Wat'akuna 4.5 Chiriqunuy 4.6 Yura Uywakunawan 4.6.1 Yurakuna 4.6.2 Uywakuna 4.6.3 Mamallaqta parki 5 Runakuna 5.1 Rimaykuna 5.2 Runa llaqtakuna 5.3 Hatun Llaqtakuna 5.4 Iñiykuna 6 Apaykachana 7 Mama Llaqta 7.1 Mama llaqtap kamay 7.1.1 Ruraq atiy 7.1.2 Kamachi quq atiy 7.1.3 Kamay paqtachi atiy 7.2 Suyukunapi kamaykuna 7.3 Markakunapi kamaykuna 7.4 Hatun kamachi 7.5 Dimukrasya 8 Pulitika Rakiy Piruwmanta 8.1 Suyukuna 8.2 Pruwinsyakuna 8.3 Distritukuna 9 Musiku 9.1 Kañina 9.2 Allpa llamk'ay 9.3 Qhuya 9.4 Karu puriy 10 Yachay tarpuy wan kapchiy 10.1 Qillqakuna 10.2 Taki kapchiy 10.3 Aranwa 10.4 Tusuy 10.5 Kurku kallpanchay 10.6 Maki kapchiy 10.7 Hatarichiy 10.8 Wayk'uy 10.9 Raymikuna 11 Yachay Yachaychiypas 12 Suyupi paqarisqa runakuna 13 Iñi 14 Hawa tinkikuna

[allichay] Suti

• Suti: Virú ---> Pirú ---> Perú (kastilla simipi) ---> Piruw (runa simipi)
• Ufisiyal sutin: República Peruana (Piruwpa Republika) [1821 - 1950] ---> República del Perú (Piruw Republika) [1950 watamanta kunankama]
• Runa llaqtap sutin: piruwpa icha piruwanu (runa simipi), perulero icha peruano (kastilla simipi), peruvian (inlish simipi), péruvien (Phransya simipi), peruanische (aliman simipi), ...

[allichay] Sananchakuna

Qhapaq qillqasqa: Piruwpa Sananchakuna

[allichay] Unancha

• Llimphikuna:

     Puka

     Yuraq

     Puka

• Tupukuna: 3:2

[allichay] Wiñay kawsay

Tawantinsuyup Wiphalan 14 kaq pachakwata–16 kaq pachakwata	Ispañap Monarkhiyap unanchan 1532–1824	Wirrinatupa unanchan 1542–1824	Millerpa unanchan 1820
San Martinpa unanchan 1821–1822	San Martinpa puñuy	Torre Taglepa unanchan huq ñiqin Pawqar waray killa-1822	Torre Taglepa unanchan iskay ñiqin Aymuray killa-1822–1825
Bolivarpa unanchan 1825–1950	Chinchay Piruwpa unanchan 1836–1839	Uralan Piruwpa unanchan 1836–1839	Piruw-Buliwyap Kunfidirasiuwnpa unanchan 1836–1839
Kunan unanchan 1950–

[allichay] Huq unanchakuna

Piruwpa unanchan

Piruwpa mama llaqtap unanchan

Maqanakuypa unanchan

Piruwpa hatun quchap unanchan

[allichay] Wallqanqa

Rikchakuna: chuntap mascaipacha, wik'uña (Vicugna vicugna), kina-kina (Cinchona pubescens), quripa kurnukupiya.

[allichay] Wiñay kawsay

San Martinpa wallqanqa 1822–1825

Bolivarpa wallqanqa 1825–1950

Kunan wallqanqa 1950–

[allichay] Huq wallqanqakuna

Piruwpa wallqanqa

Ayñikunapa wallqanqa

Piruwpa mama llaqtap sillu

[allichay] Llaqta takin

Qhapaq qillqasqa: Piruwpa llaqta takin

	Llaqta takin (detalles) ¿Problemas reproduciendo el archivo?, vea la Ayuda multimedia

• Musika: Juan Bernardo Alcedo
• Kastilla simipi simikuna: José de la Torre Ugarte

Qispisqa ñan kachkanchik
ñawpaq kananchik wiñaypaq,
ñawpaqtaraq pakachun
wach'inta Intinchik pakachun
Sayasunmi ñuqanchis chiqaqta
Llaqtanchikmi wiñaypaq ruwasqa

[allichay] Wiñay kawsay

Qhapaq qillqasqa: Piruwpa Wiñay kawsay

[allichay] Antikunapi ñawpa machukuna

Qhapaq qillqasqa: Antikunapi ñawpa machukuna

Antikunapi ñawpa machukuna icha "Unay Piruw":

[allichay] Litiku (Paliulitiku)

Litiku: 9000 aC - 7600 aC

• Tacahuay Wayq'u:

Paiján

• Jaguay Wayq'u:

Guitarrero

Wantar Chawin

[allichay] Arkaiku (Prutuniolitiku)

Arkaiku: 7600 aC - 1800 aC/1500 aC

• Quya Arkaiku - Quya Manaraqk'aprapti: 7600 aC - 5600 aC

Lawriqucha

• Chawpi Arkaiku - Chawpi Manaraqk'aprapti: 5600 aC - 2700 aC

Chinchorro, Chilca, Telamarchay

• Tukuri Arkaiku - Tukuri Manaraqk'aprapti: 2700 aC - 1800 aC/1500 aC

Wak'a Prieta, Karal, Paraíso

Killa Wak'a

[allichay] Furmativu

Furmativu: 1800 aC/1500 aC - 100 dC

• Quya Furmativu - Tiqsi (Perídodo inicial): 1800 aC/1500 aC - 1100 aC

Sechín, Huacaloma, Moxeke, Hacha, Wankarani

• Chawpi Furmativu (1100 aC - 400 aC): Tiqsi (Perídodo inicial) (1100 aC - 900 aC)/ Quya Pachapanta (900 aC - 400 aC)

Kupisniki, Quya Chawin (Uri barriu), Chiripa, Ukukaji

• Tukuri Furmativu (400 aC - 100 dC): Quya Pachapanta (400 aC - 1 aC)/ Quya Samay Ura (1 aC - 100 dC)

Tukuri Chawin (Hanan barriu), Mach'aykuna Paraqas, Pukara, Salinar, Miramar, Waras, Topará (AyamarkaParaqas)

Naska siq'ikuna

[allichay] Klasiku

Ima: Wari

Tiwanaku

Klasiku: 100 - 1100

• Suyukunapi Yachaykuna (100 - 700): Quya Samay Ura (100 - 600)/ Chawpi Pachapanta (600 - 700)

Quya Muchik (I - III), Recuay, Munumintukuna Nazca, Wiru-Suwaq'ara, Limaq, Kashamarka, Prulifiru Nazca, Tukuri Muchik (IV - V), Tiwanaku

• Wari (700 - 1100): Chawpi Pachapanta (700 - 900)/ Tukuri Samay Ura (900 - 1100)

Teatino, Nievería, Wari, Sikan-Llampalliqi, Kasma

[allichay] Chanta klasiku

Ima: Tawantinsuyu

Sapa Inka

Pusklasiku icha Chanta klasiku: 1100 - 1533

• Suyukunapi mama llaqtakuna karqan - Tukuri Samay Ura: (1100 - 1470)

Chimu, Chankay, Chincha-Ika, Churajón, Chiribaya, Qusqu, Wanka, Chanka

• Tawantinsuyu - Tukuri Pachapanta: (1470 - 1533)

Inka:

 • Sapa Inkakuna: Pachakutiq Inka Yupanki - Atawallpa

[allichay] Ispaña qhapaq pacha

Qhapaq qillqasqa: Kastilla qhapaq pacha

Francisco Pizarro

Kastilla qhapaq pacha icha Kastilla saruwasqanchik pacha: 1532 - 1824

[allichay] Ispañamanta atiy

Qhapaq qillqasqa: Piruwpa atiy

Ispañamanta Atiy: 1532 - 1569

• Tawantinsuyupa atiy: 1532 - 1536

Francisco Pizarro, Diego de Almagro, Hernando de Luque

Atawallpa, Manqu Qhapaq iskay ñiqin

 • Atawallpatas wañuchirqan: 16 - XI - 1532, Kashamarkapi

 • Atawallpap wañuy: 26 - VII - 1532, Kashamarkapi

• Mamallaqtayuq maqanakuykuna: 1536 - 1569

Francisco Pizarro, Diego de Almagro, Diego de Almagro "El Mozo", Hernando Pizarro, Gonzalo Pizarro, Blasco Núñez de Vela, Pedro de la Gasca, Andrés Hurtado de Mendoza, Diego López de Zúñiga, Sayri Tupaq, Titu Kusi Yupanki

 • Pizarropa wañuy: 26 - VI - 1541, Limapi

[allichay] Wirrinatu

Qhapaq qillqasqa: Wirrinatu Piruw

Wirrinatu: 1569 - 1811

• Awstiriyap wasin: 1569 - 1707

Francisco de Toledo, Tupaq Amaru, Francisco Hernández Girón.

Ispañap Riykuna: Felipe II, Felipe III. Felipe IV, Carlos II

Piruwpa Wirriykuna: Francisco de Toledo - Melchor de Portocarrero y Laso de la Vega

 • Tupaq Amarupa wañuy: 1572, Qusqupi

• Burbuwnpa wasin: 1707 - 1811

Ispañap Riykuna: Felipe V, Fernando VI, Carlos III, Carlos IV, Fernando VII

Piruwpa Wirriykuna: Manuel de Oms y Santa Pau - Fernando de Abascal

Juan Santos Atahualpa, José Gabriel Tupaq Amaru, Tupaq Katari, Gabriel de Avilés, Fernando de Abascal

 • José Gabriel Tupaq Amarupa watapi ankallikurqan: 1780 - 1781, Qusqupi, Punupi, Urqupa Piruwpi

[allichay] Ispañamanta qispikusqa

Qhapaq qillqasqa: Piruwpa qispikusqa

• Watapi ankallikurqan: 1811 - 1818

Ispaña: Fernando de Abascal (1806 - 1816), Joaquín de la Pezuela (1816 - 1821)

Piruwpa runakuna:

1. Taqnapi, 1811: Francisco Antonio de Zela
2. Wanukupi, 1812: Juan José Crespo y Castillo
3. Taqnapi, 1813: Manuel Belgrano, Juan Francisco Pallardelli
4. Qusqupi, 1814: Mateo G. Pumacahua, Mariano Angulo Torres, José Angulo Torres, Juan Angulo Torres, Vicente Angulo Torres

• Qispikusqap maqanakuykuna: 1818 - 1824

Ispaña: Joaquín de la Pezuela (1816 - 1821), José de la Serna (1821 - 1824), Pedro Antonio Olañeta, José Canterac, Pío Tristán

José de San Martín

Piruw Republika: William Miller, José de San Martín, Juan Antonio Álvarez de Arenales, José de la Riva Agüero, José Bernardo de Tagle, Simón Bolívar, Antonio José de Sucre

 • Qispikusqap qapariy: 28 - V - 1821

 • Huninpi jaylli: 6 - VIII - 1824

 • Ayakuchupi jaylli: 9 - IX - 1824

[allichay] Republika Pacha

Qhapaq qillqasqa: Piruw Republika wiñay kawsay

Republika pacha: 1821 watamanta kunankama

[allichay] Republikap tiqsi

Republica tiqsi: 1821 - 1842

• Qispikusqa: 1821 - 1824

 • Amachaqnin kamay: 1821 - 1822

Amachaqnin: José de San Martín

Qispikusqap qapariy: 28 - V - 1821

San Martinpa lluqsina: 22 - IX - 1822

 • Wamaq republikap insayukuna: 1822 - 1824

Umalliqkuna: José de la Mar (1822 - 1823), José de la Riva Agüero (1823 - 1824), Antonio José de Sucre (1823), José Bernardo de Tagle (1823 - 1824)

Bolivarpa chayay: 1 - IX - 1823

Huninpi jaylli: 6 - VIII - 1824

Ayakuchupi jaylli: 9 - IX - 1824

• Piruw qallariyn: 1824 - 1836

 • Bolivarpa suq'alliynin: 1824 - 1827

Diktatur/umalliq: Simón Bolívar

Uma kamayuqkuna: José de la Mar (1825), Hipólito Unanue (1826), José de la Mar (1826), Hipólito Unanue (1826), Andrés de Santa Cruz (1826 - 1827)

 • Tiqsi kamaykuna wan awqanakuy Kulumbyata: 1827 - 1836

Umalliqkuna: José de la Mar (1827 - 1829), Agustín Gamarra (1829 - 1833), Luis José de Orbegoso (1833 - 1836), Felipe Santiago Salaverry (1835 - 1836)

• Kunfidirasiuwn wan Allinyachiy: 1836 - 1842

 • Piruw-Buliwyap Kunfidirasiuwn: 1836 - 1839

Amachaqnin: Andrés de Santa Cruz

Uralan Piruwpa qispikusqa: 17 - III - 1836

Kunfidirasiuwnpa tiqsi: 28 - X - 1836

Yunkaypi batalla: 20 - I - 1839

 • Allinyachiy wan awqanakuy Buliwyata: 1839 - 1842

Umalliqkuna: Agustín Gamarra (1839 - 1841 [†]), Manuel menéndez (1841 - 1842)

Inkawipi atipaskka wan Gamarrap wañuy: 18 - XI - 1841

[allichay] Llullaq ataw

Llullaq ataw: 1842 - 1865

[allichay] Thuñi wan musuq chaquy

Thuñi wan musuq chaquy: 1865 - 1895

[allichay] Aristukratika Republika

Aristukratika Republika: 1895 - 1930

[allichay] Dimukratika Furmalita

Dimukratika Furmalita: 1930 - 1968

• Militarismu kimsa ñiqin: 1930 - 1939

 • Mama llaqtap Insirtitubri: 1930-1931

Umalliqkuna: Luis Miguel Sánchez Cerro (1930 - 1931), David Samanez Ocampo (1931)

Leguiap diktaturap tukukuy wan : Sanchezpa mama llaqtap kata25 - VIII - 1930, Ariqipapi

 • Auturitarismu wan Riprisiuwn: 1931-1939

Umalliqkuna: Luis Miguel Sánchez Cerro (1931 - 1933 [†]), Óscar R. Benavides (1933 - 1939)

Haya de la Torrepa rivulisiuwn: 1931 - 1932

Sanchezpa wañuy: 30 - IV - 1933

• Dimukratika Chiraw Pacha: 1939 - 1948

Umalliqkuna: Manuel Prado Ugarteche (1939 - 1945), José Luis Bustamante y Rivero (1945 - 1948)

Ikwadurntin maqanakuy: 1941 - 1942

• Pusaq watakunapa kamay (Ochenio) - Odriatu: 1948 - 1956

Umalliqkuna: Manuel A. Odría (1948 - 1950), Zenón Noriega Agüero (1950), Manuel A. Odría (1950 - 1956)

Bustamantentin mama llaqtap kata: 27-IX-1948 - 29-IX-1948, Ariqipapi

• Frustrada Rifurma: 1956 - 1968

 • Kunvivinsiya: 1956 - 1962

Umalliq: Manuel Prado Ugarteche

Víctor Raúl Haya de la Torre, Manuel A. Odría, Pedro G. Beltrán, Eudocio Ravines wan Julio de la Piedra.

 • Uligarqiap tukukuy: 1962 - 1968

Umalliqkuna: Ricardo Pérez Godoy (1962 - 1963), Nicolás Lindley López (1963), Fernando Belaúnde Terry (1963 - 1968)

Víctor Raúl Haya de la Torre, Manuel A. Odría

[allichay] Kunan Piruw

Kunan Piruw: 1968 watamanta kunankama

• Awqaq suyupa Kamay (Docenio): 1968 - 1980

 • Pachakutiy: 1968 - 1975

Umalliq: Juan Velasco Alvarado

Belaundentin mama llaqtap kata: 3 - IX - 1968

 • Fasi iskay ñiqin: 1975 - 1980

Umalliq: Francisco Morales Bermúdez

Velascontin mama llaqtap kata: 29 - VII - 1975, Taqnapi

• Nisqawan mamallaqtayuq maqanakuy: 1980 - 2000

 • Amenazada Dimukrasya: 1980 - 1992

Umalliqkuna: Fernando Belaúnde Terry (1980 - 1985), Alan García Pérez (1985 - 1990), Alberto Fujimori (1990 - 1992)

K'anchaq Ñan (Sendero Luminoso), MRTA, Awqaq suyu

 • Diktatura midiatika: 1992 - 2000

Umalliq: Alberto Fujimori (1992 - 1990)

Mama llaqtapa taka: 5 - IV - 1992

Vladimiro Montesinos

• Dimukratika Rikunstrusiuwn: 2000 watamanta kunankama

 • Transisiuwn: 2000 - 2001

Umalliq: Valentín Paniagua

Diktaturap tukukuy: 21 - XI - 2000

 • Sumajg Musiku wan Musuq Maqullaykuna: 2001 watamanta kunankama

Umalliq: Alejandro Toledo (2001 - 2006), Alan García Pérez (2006 - 2011)

[allichay] Allpa saywachi

Qhapaq qillqasqa: Piruwpa allpa saywachi

Piruw llaqtaqa iskay chunka tawayuq Tipartamintuyuqmi Suyukuna, huk Pruwinsia Constitucionalwan kuska; hatun riqsisqa llaqtakunaqa kaykunan: Lima, Ariqipa, Truxillu, Chiklayu, Wankayu, Piwra, Qusqu chaymanta Chimbote llaqtawan.

Unay pacha conquistasqamanta Piruw llaqtaqa kinsa hatun regionman t`ipisqa kaqkasqa: Chala (Costa) nisqa Pasiphiku mama quchawan tinkusqa; chaymantataq Urquwallqa (Sierra) nisqa althu pata llaqtakuna; chaymantataq urqu (montaña) nisqa Amarumayu sach'a-sach'a suyu (Selva Amazónica) nisqa karqan. Kayhinaman t`ipisqaqa 1941 watakamallan kaq kasqa; imaraykuchus chhaqay III Asamblea General del Instituto Panamericano de Geografía e Historia nisqaqa pusaq regionman t`ipiytan apruwasqaku, chaymanta Geógrafo nisqa Javier Pulgar Vidal nisqa yuyasqa. Kay musuq t`ipiyqa Mapa Fisiográfico nisqatan rikhurichisqa, chaymi chiqan biogeografican; hinamantan kayhina regionkuna rikhurisqa:

• Chala (Costa)
• Yunka suyu (Yunga)
• Qhichwa suyu (Quechua)
• Suni suyu (Suni, Jalca)
• Puna
• Hanka (Janca)
• Rupa-Rupa (Selva Alta)
• Umawa (Omagua, Amazonía, Selva Baja)

[allichay] Urqukuna nina urqukunapas

• Urqukuna: Shuyturahu - Apu Qañakway - Artisunrahu - Awsanqati - Chhachani - Hamp'atu urqu - Kunturkunka - Misti urqu - Qurupuna - Sara Sara - Sallqantay - Saksarayuq - Shaprarahu - Waskaran - Yerupaja - Mismi - Wachwa urqu - Wallqa-Wallqa - Wamanrasu - Wankuni - Wantuy - Waraquchayaq urqu - Warrusu - Waytapallana - Winchus - Waqaywillka - Yana urqu - Yerupaja - Yukamani
• Nina urqukuna:Ampay - Antahawi - Aqnu - Chhachani - Chupiqiña - Hamp'atu urqu - Luqlusqa - Misti urqu - Pikchu-Pikchu - Qurupuna - Sawanqaya - Sulimana - Tiksani - Ubinas - Wampuna urqu

[allichay] Quchakuna

• Quchakuna: Titiqaqa qucha - Chinchayqucha - Kulliqucha - Pallqaqucha - Qanchisqucha - Wakarpay - Aqupiya qucha - Asnaqucha - Chinchayqucha - Chuqllu qucha - Iskay qucha- Kallwar qucha - Kuchu qucha - Kulliqucha - Lankilayu - Llullucha qucha - Mururqa - Pallqaqucha - Pampa qucha - Pampamarka qucha - Parinaqucha - Pumaqanchi qucha - Q'illuqucha - Qanchisqucha - Qiruqucha- Qunuqucha - Salinas - Sandoval qucha - Siwinaqucha - Taya qucha - Urqu qucha - Wakan qucha - Wakarpay- Warmi qucha - Waylla qucha - Yanaqucha (Kashamarka suyupi) - Yanaqucha (Qusqu suyupi) - Yanaqucha (Wankawillka suyupi)

[allichay] Mayukuna

• Mayukuna: Amarumayu - Apurimaq - Challwamayu- Chili mayu- Chutanu- Crisnejas- Huchusuma mayu- Iniy mayu- Jequetepeque- Kashamaqinu- Kuntipampa- Lukana mayu- Mahis- Mantaru- Marañun- Mayutata- Pampa mayu- Pampamarka mayu- Panpas- Putumayu- Qarwamayu - Rimaq mayu - Santa mayu - Santo Tomás mayu - Sarumilla mayu - Suntuntu mayu - Tampu mayu - Tumpis mayu - Ukayali - Uquña - Wallaqa mayu - Wankapampa - Willkamayu - Yawari mayu

[allichay] Wat'akuna

• Wat'akuna: Chincha w'atakuna - San Lorenzo w'ata - El Froton w'ata - Titiqaqa wat'a - Amantani - Intika - Uru wat'akuna

[allichay] Chiriqunuy

• Tropikal chiriqunuy:

     Pluvisilva

     Paraymit'a

     Chirapakuna

     Altu pachakuna

     Transisiwnpa

• Qhichwa-qunuy chiriqunuy:

     Qhichwa

     Ch'in pacha

• Pampap chiriqunuy:

     Qullaw Urquwan

• Rit'ipa chiriqunuy:

     Altu Urqukuna

[allichay] Yura Uywakunawan

Yura Uywakunawan icha Flora Faunawan

[allichay] Yurakuna

• Yurakuna: sara - papa - acacallis - cattleya - caoba - cedro - caucho - cinchona (el árbol de la quina) - dracula - pidendrum - tornillo - ishpingo - orquídeas - Swietenia mahagoni - Smilax regelii - lycaste - oncidium - uña de gato - vainilla - zarzaparrilla.

[allichay] Uywakuna

• Uywakuna: kuntur - tunki - wik'uña - chinchilla - charapa - tiwrun - Xiphias gladius (Khillaychuki challwa) - corvina - Soleidae - chuqi challwa - Sarda - samanna - pinwinu - quwi - añas - iguana - yukra - wisk'acha - mach'aqway - wakamayu - luru - Chrysocyon brachiurus - Blastoceros dichotomus - puma - paqucha - wanaku - llama - suwaq'ara

[allichay] Mamallaqta parki

• Mamallaqta parkikuna: Abiseo mayu mamallaqta parki - Alto Purús mamallaqta parki - Bahuaja-Sonene mamallaqta parki - Cerros de Amotape mamallaqta parki - Cordillera Azul mamallaqta parki - Cutervo mamallaqta parki - Manu mamallaqta parki - Paraqas mamallaqta parki - Tinku Mariya mamallaqta parki - Utishi mamallaqta parki - Waskaran mamallaqta parki - Yanachaga-Chemillén mamallaqta parki - suri - uturunku -

[allichay] Runakuna

Qhapaq qillqasqa: Piruwpa Runakuna

[allichay] Rimaykuna

• Kastilla simi (tukri simi hina llamk'achisqa): 16.000.000 rimaqkuna
• Qhichwa simi: 8.000.000 rimaqkuna
• Aymara simi: 500.000 rimaqkuna
• Awahun simi: 45.000 rimaqkuna
• Ashaninka simi: 40.000 rimaqkuna
• Machiqinqa simi: 10.000 rimaqkuna
• Haqaru simi: 3.000 rimaqkuna

[allichay] Runa llaqtakuna

• Qhichwa runa
• Aymara runa
• Awahun runa
• Ashaninka runa

[allichay] Hatun Llaqtakuna

Qhapaq qillqasqa: Lista: Llaqtakuna (Piruw)

• Lima 8.500.000 runakuna
• Ariqipa 1.100.000 runakuna
• Truhillu 850.000 runakuna
• Piwra: 315.000 runakuna
• Qusqu: 300.000 runakuna
• Punu: 100.000 runakuna

[allichay] Iñiykuna

• Kristiyanu iñiy
• Tawantinsuyu iñiy, kathuliku kristiyanu iñiywan chaqrusqa

[allichay] Apaykachana

• Panamericana ñan
• Khillayñan: 3.462 km
• ñankuna: 72.900 km
• 254 (aeropuertos)

[allichay] Mama Llaqta

Qhapaq qillqasqa: Pruwpa mama llaqta

Piruwpa mama llaqta icha Piruwpa Istadu

[allichay] Mama llaqtap kamay

[allichay] Ruraq atiy

Qhapaq qillqasqa: Piruwpa umalliqnin

[allichay] Kamachi quq atiy

Qhapaq qillqasqa: Piruwpa Kunrisun

[allichay] Kamay paqtachi atiy

[allichay] Suyukunapi kamaykuna

[allichay] Markakunapi kamaykuna

[allichay] Hatun kamachi

Hatun kamachikuna:

• 1823
• 1826
• 1828
• 1834
• 1836
• 1837
• 1839
• 1856
• 1860
• 1867
• 1920
• 1933
• 1979
• 1993

[allichay] Dimukrasya

• Nisqalla Dimukratiya (Democracia nominal), 1824 – 1895
• Qullqisapallap Dimukratiyan (Democracia censataria), 1895 - 1930
• Qharikunap Qillqayatiqpa Dimukratiyan (Democracia masculina alfabeta), 1931 - 1955
• Chaqrusqa Qillqayatiqpa Dimukratiyan (Democracia mixta alfabeta), 1956 – 1978
• Sapsi Dimukratiya (Democracia Universal), 1979 watamanta kunankama

[allichay] Pulitika Rakiy Piruwmanta

Qhapaq qillqasqa: Pulitika Rakiy Piruwmanta

Ima:

[allichay] Suyukuna

Qhapaq qillqasqa: Piruwpa Suyukuna

Suyukuna (Piruw) (2005)
	Suyu	Uma llaqta	Runakuna	Hallka k'iti kanchar (km2)	Runa ñit'inakuy (km2)
1	Amarumayu suyu	Chachapuyas	336.665	39.249	8,58
2	Anqash suyu	Waras	1.107.828	35.459	31,24
3	Apurimaq suyu	Awankay	404.000	20.891	19,34
4	Ariqipa suyu	Ariqipa	916.806	63.345	14,47
5	Ayakuchu suyu	Ayakuchu	492.507	43.306	11,37
6	Kashamarka suyu	Kashamarka	1.259.808	33.317	37,81
7	Qusqu suyu	Qusqu	1.028.763	71.892	14,31
8	Wankawillka suyu	Wankawillka	385.162	22.133	17,40
9	Wanuku suyu	Wanuku	654.489	37.722	17,35
10	Ika suyu	Ika	565.686	21.305	26,55
11	Hunin suyu	Wankayu	1.035.841	44.410	23,32
12	Qispi kay suyu	Truhillu	1.270.261	25.962	48,93
13	Lampalliqi suyu	Chiklayu	920.795	14.213	64,79
14	Lima suyu	Wachu	6.386.308	34.802	183,5
15	Luritu suyu	Ikitus	687.282	368.852	1,86
16	Mayutata suyu	Puerto Maldonado	107.664*	85.183	1,26
17	Muqiwa suyu	Muqiwa	134.000	15.734	8,52
18	Pasqu suyu	Pasqu urqu	241.000	25.320	9,52
19	Piwra suyu	Piwra	1.636.047	35.891	45,58
20	Punu suyu	Punu	1.135.000	71.999	15,76
21	San Martín suyu	Muyupampa	619.000	51.253	12,08
22	Taqna suyu	Taqna	317.619	16.076	19,76
23	Tumpis suyu	Tumpis	173.604	4.669	35,75
24	Ukayali suyu	Pukallpa	363.000	102.410	3,54
*	Qallaw hatun kamachiy wamani	Qallaw	787.154	147	5.354,79
*	Lima llaqta suyu	Lima	6.434.623	2.812	2.288,27

24 suyukuna, 1 constitucional wamani, ima 1 Metropolitana Suyu:

[allichay] Pruwinsyakuna

Qhapaq qillqasqa:

Piruwpa pruwinsyakuna: 194

[allichay] Distritukuna

Qhapaq qillqasqa:

[allichay] Musiku

Qhapaq qillqasqa: Piruwpa Musiku

[allichay] Kañina

Kañinakuna:

• Sol de plata
• Libra peruana
• Sol de Oro
• Inti
• Nuevo Sol

[allichay] Allpa llamk'ay

• Sara
• Papa
• Wiru yura rikch'aq ayllu

[allichay] Qhuya

• Yanaqucha qhuya
• Tintaya

[allichay] Karu puriy

Turísticu llaqtaqa Qusqu, chay Qusqupiqa Machu Pikchu unay llaqta kan, hinaspa Willka Qhichwa kan. Mayutata suyupi tarikullantaq Manu mamallaqta parki. Punu suyupitaq Titiqaqa qucha, hinaspa Sillustanipi chulpakuna kan. Ariqipa suyupitaq Misti nina urqu, Qullqa Qhichwa hinaspapis Nina Urqu Qhichwa (Valle de los volcanes) tarikullantaq. Ika suyupitaq Naska siq'ikuna hinaspapis Paraqas mamallaqta parki chaykuna kan. Anqash suyupitaq Waylas qhichwa hinaspa Waskaran (6,768 m) chaykuna kan. Ikitus llaqtapitaq llipin sach'akunayuq selva hinaspa Amarumayu hatun mayu ima kan; Tumpis suyupitaq ima munay playakuna kan. Lampalliqipitaq Valle de las Pirámides hinaspa Tesoros de Sipan nisqakuna kan. Kashamarka suyu Inka armakuna hinaspa sumaq campiñayuq. Qispi kay suyutaq unay pacha mawk'a Chan Chan llaqtayuq.

[allichay] Yachay tarpuy wan kapchiy

	Inka Garcilaso de la Vega	Marinera norteña	Ceviche
Qullqa Qhichwa, (Ariqipa suyu, Piruw)	ChanChan3Lou.jpg Mawk'a wasi pampa, Chan Chan (Piruw)	Ruru qhatuq warmi, Wamanqa llaqtapi Ayakuchu suyupi

[allichay] Qillqakuna

• (Apu) Ollantay (aranwa)
• Waman Puma de Ayala (* 1534 ? (1550 ?) - † c. 1615)
• Inka Garcilaso de la Vega (1539 – 1616)
• César Vallejo (1892 - 1938)
• José María Arguedas (1911 - 1969)
• Julio Ramón Ribeyro (1929 – 1994)
• Mario Vargas Llosa (* 1936)

[allichay] Taki kapchiy

• Yma Sumac
• Tania Libertad
• Jesús Vásquez
• Eva Ayllón
• Dina Páucar
• Shapis
• Grupo 5
• Susana Baca (takiq, Grammy 2002)

[allichay] Aranwa

[allichay] Tusuy

• Carccacha
• Vania Masías

[allichay] Kurku kallpanchay

[allichay] Maki kapchiy

[allichay] Hatarichiy

[allichay] Wayk'uy

[allichay] Raymikuna

Fecha	Nombre
1 Qhulla puquy killa	Musuq wata
2 Hatun puquy killa	Mamacha Kandilariya Raymi (Punu)
Iskay kaq Intichaw Hatun puquy killapi	Pisco Sour p'unchaw
Pawkar waray killa - Ayriway killa	Simana Santa
1 Aymuray killa	Llamk'ay p'unchaw
Inti raymi killa	Quyllur Rit'i (Qusqu Suyu)
29 Inti raymi killa	San Pidruwan San Pawlu
6 Anta situwa killa	Yachachiq p'unchaw
7 Inti raymi killa	Unancha p'unchaw
Inti raymi killa	Antikunap takinan p'unchaw
24 Inti raymi killa	Chakraruna p'unchaw
28 Anta situwa killa	Tayta llaqta phista
30 Chakra yapuy killa	Santa Rosa de Lima
Kantarya killa	Señor de los Milagros nisqap killan
8 Kantarya killa	Combate Naval de Angamos
31 Kantarya killa	Wiraquchap takin p'unchaw
1 Ayamarka killa	Lliw Santukunap p'unchawnin
8 Qhapaq raymi killa	Map'annaq kunsi p'unchaw
9 Qhapaq raymi killa	Ayakuchu maqay
25 Qhapaq raymi killa	Nawidad

[allichay] Yachay Yachaychiypas

[allichay] Suyupi paqarisqa runakuna

• Carlos Noriega

[allichay] Iñi

• Pulitiku (Andes mama llaqtakunapi pulitiku runakuna)

[allichay] Hawa tinkikuna

Wikimedia Commons nisqapi suyukunata uyarinakunatapas tarinki kaymantam: Piruw

• www.congreso.gob.pe - Rimana Wasimanta
• Peru: Huk Ñeqen Ekolohika kallpayoq Pacha
• Tours and Travels to Peru
• Lista: Universidades del Perú