España
Na Galipedia, a wikipedia en galego.
| Reino de España 1 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
España[4], oficialmente Reino de España, é un país soberano membro da Unión Europea, constituído en Estado social e democrático de Dereito, e cuxa forma de goberno é a monarquía parlamentaria. O seu territorio, con capital en Madrid, ocupa a maior parte da península Ibérica, ao que se lle engaden arquipélagos das Illas Baleares, no mar Mediterráneo occidental, e o das Illas Canarias, no océano Atlántico nororiental, así como no norte do continente africano, as prazas de soberanía das cidades autónomas de Ceuta e Melilla, ademais dos distritos e posesións menores das illas Chafarinas, o Peñón de Vélez da Gomera o peñón de Alhucemas e Peregil. O enclave de Llivia, nos Pireneos, completa o conxunto de territorios xunto coa illa de Alborán, as illas Columbretes e unha serie de illas e illotes fronte ás súas propias costas.
Ten unha extensión de 504.645 km², sendo o cuarto país cunha maior extensión do continente, despois de Rusia, Ucraína e Francia[5]. Cunha altitude media de 650 metros sobre o nivel do mar, é o segundo país máis montañoso de Europa, despois de Suíza. A súa poboación é de 45.200.737 habitantes, según datos do padrón municipal de 2007.
De acordo a Constitución Española, o castelán ou español é a lingua oficial do Estado e é a lingua común de tódolos españois. Outras linguas son recoñecidas como cooficiais nas súas respectivas comunidades autónomas conforme os seus Estatutos de autonomía. As modalidades lingüísticas de España son un dos seus patrimonios culturais, obxecto de especial respeto e protección[6].
España atópase no sudoeste do continente europeo, e comparte fronteiras terrestres con Francia e co principado de Andorra ao norte, con Portugal ao oeste e co territorio británico de Xibraltar ao sur. Nos seus territorios africanos, comparte fronteiras terrestres e marítimas con Marrocos. Comparte con Francia a soberanía sobre a illa dos Faisáns na desembocadura do río Bidasoa e cinco facerías pirenaicas[7].
Índice |
[editar] Historia
Artigo principal: Historia de España
[editar] Idade Antiga
Os iberos foron os primeiros pobos dos que se ten constancia escrita de que ocuparon a península Ibérica. Sábese que había poboacións protoiberas, polos restos arqueolóxicos atopados. Os gregos e fenicios foron os que deixaron os primeiros escritos, aínda que nunca entraron en contacto con eles. Os vascóns entrarían nesta categoría.
Actualmente, defínense os iberos polos seus trazos culturais. Segundo este criterio, os turdetanos ou túrdulos, que ocuparon as terras do antigo reino de Tartessos, considéranse iberos; mentres que, segundo criterios etnográficos ou lingüísticos, non o serían. A bibliografía sobre os iberos adoita achegar datos contraditorios e isto débese ás diferentes adopcións de criterios.
Sobre o ano 1200 adC, tribos celtas, incluíndo probablemente cántabros e astures, entraron na península polo norte e establecéronse en grande parte do seu territorio, asentándose e mesturándose cos iberos. As poboacións que ocupaban unha ampla franxa entre estes dous pobos coñécense como celtíberos. Semella que as montañas en que vivían os vascóns nunca foron completamente romanizadas, polo que considérase incerta a súa orixe, aínda que se barallou a posibilidade de que se tratase dunha poboación protoibérica. Moitos historiadores consideran hoxe en día [Cómpre referencia] que a vasconización foi tardía; os vascóns habitarían a zona da actual Aquitania, chegando á península a finais da Idade Antiga, ocupando o antigo solar dos caristios e várdulos.
Ao redor do ano 1100 adC, os fenicios chegaron á península e fundaron, 80 años despois da guerra de Troia,[8] Gadir, a Gades romana, no que hoxe en día se atopa a cidade de Cádiz. A súa fundación sitúase no ano 1104 adC polo que é considerada a cidade da Europa Occidental de cuxa fundación se teñen referencias máis antigas, (tendo como referencia a fundación de Cartago sobre o século IX adC). Á vez, os gregos fundaron as súas colonias pola costa mediterránea de Iberia, nome que deron á península.
Entre a primeira e segunda das Guerras Púnicas entre Roma e Cartago, os cartaxineses invadiron a península. As súas colonias máis importantes establecéronas na illa de Eivissa e en Cartaxena, nome que fai referencia á nova Cartago e absorberon outras cidades inicialmente fenicias como Cádiz ou Málaga. Derrotada Cartago, Roma iniciaría unha paseniña ocupación da península, que se prolongaría ao longo de case 200 anos. Nas primeiras décadas da ocupación os romanos tiveron que facer fronte ao longo sitio de Numancia, cidade celtibera situada nas beiras do Douro, nas proximidades da actual Soria, que se prolongaría por case 30 anos, e á guerra de guerrillas exposta polo caudillo lusitano Viriato. Trala morte de Viriato (139 adC), a loita dos pobos prerromanos contra Roma volveríase máis disgregada e esporádica, aínda que non remataría totalmente ata os tempos do emperador Augusto co relativo sometemento de cántabros e astures. Relatos desta guerra atopámolos nas páxinas do cronista romano Catón. A ocupación culminaría co pleno dominio da península baixo o poder romano e a súa conversión en provincia baixo o nome de Hispania. O nome de Hispania deriva de Ispania e este á súa vez probablemente dunha palabra púnica, co significado de terra de coellos, aínda que hai outras posibilidades (ver Etimoloxía no punto 1 deste mesmo artigo). Por primeira vez aparece con sentido histórico en Tito Livio 59 adC, que fala de Hispania e de hispani (hispanos, con sentido unitario).
Os habitantes de Hispania adoptaron a cultura romana, a súa lingua e as súas leis, adquirindo gran importancia dentro do imperio, posto que ata tres emperadores romanos, Traxano, Adriano e Teodosio, ademais do filósofo Lucio Anneo Séneca e outros personaxes importantes, naceron na península.
[editar] Idade Media
No ano 409, os suevos, alanos e vándalos invadiron a península Ibérica. Poucos anos despois, no ano 416, os visigodos entraron en Hispania como aliados de Roma, botando aos alanos e vándalos da península quedando os suevos na Gallaecia.
A primeira idea de Hispania/España como país se materializa coa monarquía visigoda. Os visigodos aspiraban á unidade territorial de toda Hispania e conseguírona coas sucesivas derrotas aos suevos, vascóns e bizantinos. A unidade relixiosa viría coa reconciliación de católicos e arrianos e cos concilios da Igrexa Visigoda, un órgano no que, reunidos en asemblea, o rei e os bispos de todas as dioceses do reino sometían a consideración asuntos de natureza tanto política como relixiosa, con vocación de lexislar en todo o territorio nacional. Así, San Isidoro de Sevilla na súa Historia Gothorum aledábase porque Suintila "foi o primeiro que posuíu a monarquía do reino de toda España que rodea o Océano, cousa que a ningún dos seus devanceiros lle fora concedida...". A monarquía visigoda estableceu ademais unha capital que centralizaba tanto o poder político como o relixioso en Toletum. Con todo, o carácter electivo da monarquía visigótica determinou case sempre unha enorme inestabilidade política caracterizada por continuas revoltas e asasinatos.
No ano 689 os árabes chegan á África máis noroccidental. O ano 711, trala vitoria dos árabes fronte aos godos na batalla de Guadalete, iniciouse a Invasión musulmá da Península Ibérica, converténdose esta nun emirato ou provincia do imperio árabe chamada Al-Ándalus con capital na cidade de Córdoba.
O musulmáns avanzaron axiña polo sur da península. No ano 712 caeu Toledo, a primeira capital visigoda. Dende entón, foron espalláronse cara ao norte, e todas as cidades foron capitulando ou conqueridas. No 716 controlaban toda a península, aínda que no norte era máis ben nominal que militar. Os visigodos resistiron algúns anos en máis na Septimania, ata o 719. A partires de entón, dirixiron os seus esforzos cara ao outro lado dos Pireneos, contra o reino Carolinxio. Isto permitiu revoltas na pouco controlada zona noroeste da península.
Logo da caída do reino visigodo a península quedou dominada ata a cordilleira Cantábrica, onde estaban os pobos astures, cántabros e vascóns, escasamente sometidos ao reino godo; e dada a súa escasa importancia, non sufriron demasiado a presión do Islam, que substituíra na península Ibérica ao poder exercido polo reino godo. Moitos dos señores godos ou hispanorromanos convertéronse ao Islam, conservaron as súas posicións e poder.
No ano 718 na actual Asturias un nobre chamado Pelayo sublevouse contra os musulmáns. A sublevación fracasa e é detido. Cara o 722 volvería intentalo tendo lugar o que a historiografía denominou a batalla de Covadonga, onde Pelayo e un grupo de astures (entre os que se atopaban, segundo algúns historiadores, nobres visigodos; a orixe de Pelayo é tamén incerto[9] venceron a unha expedición de castigo musulmá. Este feito serviría para marcar o momento de fundación do Reino de Asturias e dar comezo ao período coñecido como a Reconquista, entendido como o restablecemento do poderío cristián na península Ibérica.
Na parte nororiental da península e na Septimania goda, os godos que fuxiran ao reino dos francos pediron axuda a estes. Así Carlomagno emprendeu unha serie de campañas militares coa intención de establecer un territorio de distensión militar, máis coñecido como marca. A Marca Hispánica constituíuse a comezos do século IX para evitar a penetración dos musulmáns no territorio do Reino dos Francos. Así foi como os francos dividiron ese territorio en diversos condados, onde señores feudais de orixe franca ou goda representaban ao rei dos francos; tendo, xa que logo, un desenvolvemento algo diferente ao que experimentaron os reinos cristiáns ibéricos occidentais. Estes condados en pleno proceso de feudalización emanciparíanse de facto do dominio franco logo da crise carolinxia do século IX, ao empezar a transmitirse herditariamente os condados; aínda que, ata 988, os condes de Barcelona renovaron o pacto de vasalaxe cos reis francos.
Os séculos VIII e IX significarían un crecente poderío musulmán na península, malia a oposición dos núcleos cristiáns do norte. A fins do século VIII, o omeia Abderramán I, fuxido de Siria, fai de Al-Ándalus, no político, un emirato independente do Califato de Damasco.
No século X, Abderramán III converte Al-Ándalus en califato independente de Damasco, xa con autonomía relixiosa e non só política, como ata entón. É unha época de puxanza cultural, grazas ás innovacións nas ciencias, as artes e as letras; cunha especial atención que dedicaron ao desenvolvemento das cidades. As cidades máis importantes foron Valencia, Zaragoza, Toledo, Sevilla e Córdoba. Esta, durante o século X, con Al-Hakam II, chegou a ser a maior cidade de Europa Occidental, contando con 500.000 habitantes, sendo o maior centro cultural da época. Con todo, a decadencia dos territorios musulmáns comezou no século XI, cando comezaron as loitas entre as distintas familias reais musulmás e o califato se desmembrou nun mosaico de pequenos reinos, chamados taifas.
Mentres tanto, preto dos Pireneos apareceron outros dous reinos cristiáns: o Navarra e o Aragón. Ao avanzar a expansión cristiá pola península, o que ata entón fora o reino de Asturias, coa súa capital fixada en Oviedo dende o reinado de Afonso II o Casto, transformouse no reino de León en 910 con García I ao repartírense os territorios de Afonso III o Magno entre os seus fillos. Anos despois, en 914, morto o rei, sobe ao trono Ordoño II de León, cuxo reino abranguía aos territorios de Galicia, Asturias e León, fixando definitivamente nesta cidade a súa capital e confirmando a súa supremacía como reino de León.
O avance das conquistas cara ao sur e a aglutinación ao redor de León dun territorio cada vez máis amplo trouxo consigo o nacemento de «subunidades» político-territoriais no seu interior: é o caso do Castela. Este será adquirido polo rei navarro Sancho III o Maior, quen o deixará á súa morte en herdanza ao seu fillo Fernando. Casado este coa irmá do rei leonés, formaría unha coalición navarro-castelá que, tras unha guerra e a morte do rei de León na batalla de Tamarón permitiríalle acceder ao trono deste. Con todo, á súa morte os territorios volverían ser repartidos entre os seus fillos: son o reino de León, o reino de Galicia, Castela, que tamén adquire o rango rexio e a cidade de Zamora. Ao longo dos séculos seguintes, estes territorios pasarán a mans do mesmo ou de distintos monarcas en sucesivas ocasións, conformando a Coroa de Castela, cunhas únicas Cortes. Os distintos territorios conservaban o seu carácter de reino e diversas particularidades xurídicas (o rei que aglutinaba baixo a súa coroa todos estes territorios titulábase Rei de León, de Castela, de Galicia... engadindo sucesivamente os dos novos territorios que se ían conquistando), sen que, con todo conservasen unha autonomía semellante á da Coroa de Aragón. Así mesmo, nacerá de León outra unidade territorial de grande transcendencia posterior: Portugal, que se constituirá como reino. Cabe sinalar, para rematar, como un dos momentos máis destacados os reinados de Afonso VI e Afonso VII en León a adopción do título de emperador, o primeiro como "emperador das dúas relixións", o segundo como "emperador de España". O devir dos reinos cristiáns peninsulares nas décadas seguintes pasará pola constitución de catro unidades monárquicas: a denominada Coroa de Castela, concepto que implica a existencia dun só monarca sobre diversos e distintos reinos e territorios (León e a propia Castela, ademais de Galicia e outros); a Coroa de Aragón, que se constituíu mediante a unión dinástica en 1150 do reino de Aragón e o condado de Barcelona; o reino de Navarra e o reino de Portugal. Así como toda unha serie de reinos de taifa musulmáns.
No século XIII, a Coroa de Castela, a máis puxante das hispánicas, ampliou os seus dominios cara ao sur peninsular, mentres que a de Aragón engadiría os reinos de Valencia e de Mallorca co rei Xaime I o Conquistador, e posteriormente formarían parte desta Coroa: Sardeña, Sicilia e outros territorios do Oriente mediterráneo.
A finais deste período, 1402, e en competencia con Portugal, a Coroa de Castela iniciou a conquista das illas Canarias ata entón habitadas exclusivamente polos guanches. A ocupación inicial foi levada a cabo por parte de señores normandos que rendían vasalaxe ao rei Henrique III de Castela. Este proceso de conquista non concluiría ata 1496, sendo culminado pola propia acción da coroa castelá.
Mentres na Coroa de Aragón, como resultado da grande mortalidade provocada pola epidemia da Gran Peste de 1348, así como das malas colleitas, que empezaron co ciclo de 1333 («o mal any primeiro»), provocaron unha gran inestabilidade tanto social, como económica. Á morte do Rei Martín I o Humano (1410), os representantes dos Reinos que constituían a Coroa de Aragón, elixiron no Compromiso de Caspe a Fernando de Antequera, da castelá Casa de Trastámara como futuro rei Fernando I en quen recaían por herdanza materna os dereitos dinásticos. Malia a revolta protagonizada polo Conde de Urgel, Fernando I foi coroado e comezou o reinado dos Trastámara na Coroa de Aragón. Logo da expansión polo Reino de Nápoles, no período de Afonso V, a Coroa de Aragón sufriu unha profunda crise provocada polas disputas entre Xoán II, fillo de Fernando de Antequera, e a Xeneralidade e o Consell de Cent (Consello de Cen), debida á detención do seu fillo e herdeiro Carlos de Viana, así como polas tensións das clases sociais entre a Busca e a Biga e as revoltas dos campesiños de "Remensa" que coincidiron coa Guerra Civil Catalá (1462 - 1472) acabaron de debilitar á xa débil Coroa aragonesa. Coa subida ao trono de Fernando o Católico, segundo fillo e herdeiro de Juan II, (1479) as tensións sociais reducíronse, coa firma da Sentenza Arbitral de Guadalupe (1486) asentouse unha nova estrutura no campo catalán para acabar coa conflitividade do medio rural.
[editar] Idade Moderna
- Artigos principais: Imperio Español, Casa de Austria, Casa de Borbón, Ilustración política en España
_01.jpg/120px-Monumento_a_Colón_(Madrid)_01.jpg)
Ao final da Idade Media, co casamento de Sabela de Castela e Fernando de Aragón, estas dúas coroas peninsulares aliáronse, conquistando o reino musulmán de Selecta en 1492 e, posteriormente, o de Navarra en 1512 que continuou sendo un reino, acuñando moeda de seu e con aduanas no río Ebro ata as guerras carlistas do século XIX. Os reis navarros refuxiáronse nas súas posesións dos Pireneos e posteriormente converteríanse en reis de Francia.
Tamén comezaron unha política matrimonial con Portugal que culminou en 1580, cando Filipe II de España subiu ao seu trono, unindo por última vez baixo un mesmo soberano toda a península Ibérica.
En 1492, decrétase a expulsión dos xudeus que non aceptasen a conversión ao cristianismo, imitando a Filipe IV de Francia. Cristovo Colón, en nome dos Reis Católicos, chega, por primeira vez, a América coas súas naves. Empeza a carreira pola exploración e conquista das terras americanas, á que se unirían posteriormente outros países como Portugal, Francia e Inglaterra comezando a colonización europea de América partindo a illas do Caribe ata mesoamerica a cargo de Francisco Hernández de Córdoba e despois Hernán Cortés. A Monarquía Española convértese, nun proceso iniciado ao final da Reconquista, na nación máis poderosa e influente do mundo. Durante o reinado dos Reis Católicos iníciase tamén unha tímida expansión norteafricana, conquistándose varias cidades, entre elas Melilla (1497).
Trala morte de Sabela a Católica, en 1504, a súa filla Xoana sucedeuna no trono de Castela. Xoana estaba casada con Filipe I, ao que chamaron o Fermoso, fillo do Archiduque de Austria e Emperador do Sacro Imperio Romano-Xermánico. Filipe morreu moi novo e a Xoana foi incapacitada por tola. O seu fillo Carlos I de España herdou as Coroas de Castela e Aragón, ademais do sacro Imperio Romano-Xermánico e as posesións da Casa de Borgoña. Na súa madurez, decide retirarse á vida relixiosa recluíndose no Mosteiro de Yuste (Cáceres) en 1556. O seu fillo Filipe II herdaría a Coroa Hispánica con todas as súas posesións e o seu irmán Fernando I de Habsburgo o Sacro Imperio Romano-Xermánico.
Filipe II de España coróase rei de Portugal en 1580 co nome de Filipe I de Portugal. O ordinal «segundo» mantívoo para respectar a vía castelá (Filipe I de Castela foi Filipe o Fermoso). Durante o seu reinado prodúcense a grande vitoria de Lepanto en 1571 coa que se conseguiu frear a expansión dos turcos no Mediterráneo e a desastrosa aventura da Grande e Felicísima Armada en 1588.
España, e en maior medida Castela, dada a prohibición de comercio para a Coroa de Aragón, segue prosperando baixo a dinastía Habsburgo, grazas ao comercio coas colonias americanas; pero ao mesmo tempo sostén guerras contra Francia, Inglaterra e as Provincias Unidas.
Cando o derradeiro rei da dinastía dos Habsburgo, Carlos II de España, morreu sen descendencia; Filipe de Borbón, sobriño neto de Carlos II e neto do rei de Francia, Luís XIV, sucedeulle no trono co nome de Filipe V de España, sendo aceptado e xurado por todos os territorios de España. Aos poucos anos de reinado, prodúcese a Guerra de Sucesión Española.
Entre 1707 e 1716, os Decretos de Nova Planta de Filipe V suprimen ou reducen os foros e costumes dos reinos e territorios que loitaran contra el na Guerra de Sucesión.
Algúns queren ver nestes decretos unha unificación legal de España, pero, por unha banda, os decretos, ao seren diferentes para Valencia, Aragón (onde primeiro foi igual que o de Valencia, pero logo foi modificado), Baleares e Cataluña, afectaron de xeito diferente a cada territorio, e ademais, tanto Navarra como as Provincias Vascongadas e o Val de Arán, que non faltaran ao seu xuramento de lealdade a Filipe V, seguiron mantendo os seus foros. En 1713, España asina o Tratado de Utrecht co que perde as súas posesións europeas e, deixando de ser a primeira potencia mundial.
O resto do século XVIII, foi o século da Ilustración. Fernando VI e Carlos III, fillos e sucesores de Filipe V, fan unha política de renovación que modernizou España, no que se coñece como Despotismo Ilustrado. Neste século, aínda que España continúa sendo unha importante potencia, Francia e o Reino Unido pasan a ocupar un protagonismo cada vez maior na escea internacional.
[editar] Idade Contemporánea
- Artigos principais: Guerra da Independencia Española, Guerra de Independencia Hispanoamericana, España durante a ocupación francesa, Restauración absolutista en España, Reinado de Sabela II de España, Revolución de 1868, Sexenio democrático e Restauración borbónica en España
A Idade Contemporánea non comezou moi ben para España, en 1805, na Batalla de Trafalgar a escuadra hispano-francesa foi derrotada ante Gran Bretaña, chegando o fin da supremacía española nos mares mundiais a favor de Gran Bretaña, mentres Napoleón que tomara o poder despois de triunfares a Revolución Francesa, aproveitando as desputas entre Carlos IV e o seu fillo Fernando, ordenou o envío do seu exército contra España en 1808, impondo ao seu irmán Xosé I no trono. Iso ocasionaría a Guerra da Independencia Española, que duraría 5 anos. Nese tempo elaborouse a primeira Constitución española, unha das primeiras do mundo, nas denominadas Cortes de Cádiz. Foi promulgada o 19 de marzo de 1812, festividade de S. Xosé, polo que popularmente coñecíalla como A Pepa. Trala derrota das tropas de Napoleón na batalla de Vitoria en 1813; Fernando VII volvería ao trono de España.
Durante o reinado de Fernando VII a monarquía española experimentaría o paso do vello réxime ao estado Liberal. Coa súa chegada a España, Fernando VII derrogou a Constitución de 1812 e perseguiu aos liberais constitucionalistas, dando comezo a un ríxido absolutismo. Mentres tanto a Guerra de Independencia Hispanoamericana continuaba o seu curso, malia o esforzo bélico dos defensores da monarquía española, ao rematares o conflito unicamente as illas de Cuba e Porto Rico, en América, seguirían formando parte do territorio nacional de España, que ao rematar a década ominosa e co apoio liberal á Pragmática Sanción de 1830 á súa vez organizaríase novamente en monarquía parlamentaria. Deste xeito ambos os dous procesos revolucionarios deron orixe aos novos estados nacionais existentes na actualidade, e o final do reinado de Fernando VII sinala tamén a extinción do Absolutismo en todo o mundo hispánico.
A morte de Fernando VII abre un novo período de forte inestabilidade política e económica, o seu irmán Carlos María Isidro apoiado nos partidarios absolutistas, rebélase contra a designación de Sabela II, filla de Fernando VII, como herdeira e raíña constitucional, e contra a derrogación da Lei Sálica da dinastía Borbón, que impedía a sucesión de mulleres á coroa, estourando a Primeira Guerra Carlista. O reinado de Sabela II caracterízouse pola alternancia no poder de progresistas e moderados aínda que esta alternancia motívase máis por pronunciamientos militares de ambos os dous signos que por unha pacífica cesión do poder en función dos resultados electorais.
A revolución de 1868, chamada A Gloriosa, obrigou a Sabela II a abandoar España. Convocáronse daquela Cortes Constituíntes que se pronunciaron polo réxime monárquico e, a iniciativa do Xeneral Prim, ofrécese a coroa a Amadeo de Saboia, fillo do rei de Italia. O seu reinado foi curto polo cansazo provocado polos políticos do momento e o rexeitamento de importantes sectores da sociedade. Proclamouse a I República, que tampouco gozou de longa vida, aínda que si moi axitada: en once meses tivo catro presidentes (Figueras, Pi i Margall, Salmerón e Castelar); durante este convulso período producíronse graves tensións territoriais chegándose a producir fenómenos tan pintorescos como a declaración da cidade de Cartaxena como "Cantón independente" e finalizou cos pronunciamientos dos xenerais Martínez Campos e Pavía, que disolveu o Parlamento.
A Restauración proclama rei a Afonso XII, fillo de Sabela II. España experimenta unha grande estabilidade política debida ao sistema de goberno preconizado polo político conservador Antonio Cánovas do Castelo. Baséase na quenda dos partidos Conservador (Cánovas do Castelo) e Liberal (Sagasta) no goberno. En 1885 morreu Afonso XII e encargouse a rexencia á súa viúva María Cristina, ata a maioría de idade do seu fillo Afonso XIII, nado trala morte do seu pai. A rebelión independentista de Cuba en 1895 induce aos Estados Unidos a intervir na zona e tralo confuso incidente da explosión do acoirazado Maine o 15 de febreiro de 1898 no porto de A Habana, declara a guerra a España. Coa derrota, España perdeu as súas últimas colonias (Cuba, Filipinas, Guam e Porto Rico) en ultramar.
[editar] Século XX
- Artigos principais: Reinado de Afonso XIII, Ditadura de Primo de Rivera, Segunda República Española, Guerra civil española, Franquismo, Transición Española, Cronoloxía de España no século XX
.jpg/180px-Alfonso_XIII_de_España_(1901).jpg)
O século XX comeza cunha grande crise económica e a subseguinte inestabilidade política. Hai un paréntese de prosperidade comercial, propiciado pola neutralidade española na Primeira Guerra Mundial. A sucesión de crises gobernamentais, a marcha desfavorable da guerra no Rif, a axitación social e o descontento de parte do exército, desembocan no Golpe de estado do xeneral Primo de Rivera, o 13 de setembro de 1923. Estableceu unha ditadura militar que foi aceptada por grande parte das forzas sociais e polo propio rei Afonso XIII.
Durante a ditadura suprímense as liberdades e os dereitos. A difícil conxuntura económica e o crecemento dos partidos republicanos fai a situación cada vez máis insostible. En 1930, Primo de Rivera presenta a súa demisión ao rei e marcha a París, onde morre ao pouco tempo. Sucedeulle na xefatura do Directorio o xeneral, Dámaso Berenguer; e, despois, por breve tempo, o almirante Aznar. Este período foi denominado Dictabranda.
Decidido a buscar unha solución á situación política e establecer a Constitución, o rei propicia a celebración de eleccións municipais o 12 de abril de 1931, estas deron unha rotunda vitoria ás candidaturas republicano-socialistas nas grandes cidades e capitais de provincia, aínda que o número total de concelleiros era maioritariamente monárquico. Houbo manifestacións organizadas esixindo a instauración da República, o que leva ao rei a abandonar o país. Unha vez o rei abandona as súas obrigacións proclámase a II República o 14 de abril.
Durante a República prodúcese unha grande axitación política e social, marcada por unha acusada radicalización de esquerdas e dereitas. Os líderes moderados son boicoteados e cada parte pretende crear unha España á súa medida. Durante os dous primeiros anos, goberna unha coalición de partidos republicanos e socialistas. Nas eleccións celebradas en 1933, triunfan as dereitas e en 1936, as esquerdas. A crecente onda de violencia inclúe queima de igrexas, a sublevación monárquica de Sanjurjo, a revolución de 1934 e numerosos atentados contra líderes políticos rivais.
O 17 de xullo se sublevan as guarnicións da África Española xunto con certas capitanias e cuarteis peninsulares , dando comezo á Guerra Civil. España queda dividida en dúas zonas: unha baixo a autoridade do goberno republicano e outra controlada polos sublevados, na que o xeneral Francisco Franco sería nomeado Xefe de Estado. O apoio alemán e italiano aos sublevados, moito máis firme que o soporte da Unión Soviética e México á España republicana, e os continuos enfrontamentos entre as faccións republicanas, permitiron a vitoria dos sublevados o 1 de abril de 1939.
A vitoria do xeneral Francisco Franco supuxo a instauración dun réxime autoritario. O desenvolvemento dunha forte represión sobre os vencidos, obrigou ao exilio a miles de españois e condenou a outros tantos á morte ou ao internamento en campos de traballo e prision. A pesares de que Franco mantivo a España como país non belixerante na II Guerra Mundial, o seu non disimulado apoio ás potencias do Eixo conduciu a un illamento internacional de carácter político e económico. No entanto, os condicionamentos da guerra fría entre os Estados Unidos e a Unión Soviética e os seus respectivos aliados fixeron que o réxime franquista fose tolerado polas potencias "occidentais" e finalmente recoñecido polas mesmas rematando o seu illamento, por mor do seu recoñecido anticomunismo. Asínanse entón acordos cos Estados Unidos permitindo a instalación de bases militares conxuntas hispano-norteamericanas en España. En 1956, Marrocos, que fora protectorado español e francés, adquire a súa independencia e ponse en marcha un plan de estabilización económica do país. En 1969, Franco nomea a Xoán Carlos de Borbón, neto de Afonso XIII, príncipe de España, o seu sucesor a título de Rei. Malia o mantemento dunha férrea represión contra calquera oposición política, o desenvolvemento industrial e económico español resultou moi importante durante a ditadura.
O ditador morreu o 20 de novembro de 1975. Xoán Carlos I é proclamado rei dous días despois. Ábrese entón un período coñecido como Transición. Culminará co establecemento dunha Monarquía parlamentaria en 1978, logo da renuncia aos seus dereitos históricos realizada por D. Xoán de Borbón, pai do rei. Tralas primeiras eleccións democráticas, Adolfo Suárez, do partido Unión de Centro Democrático (centro-dereita), foi elixido presidente de Goberno. Leva a cabo importantes reformas políticas e inicia as negociacións para a entrada de España na Comunidade Económica Europea. Demite en 1981. Durante este período a banda terrorista vasca ETA comete un gran número de atentados, especialmente contra membros do exército e das forzas de seguridade, así como outros de carácter indiscriminado. Durante a sesión de votación de investidura do sucesor de Suárez, Leopoldo Calvo Sotelo (UCD), o 23 de febreiro (23-F), tivo lugar un intento de golpe de estado promovido por altos mandos militares. O Congreso dos Deputados é tomado polo tenente coronel Tejero. O intento foi abortado o mesmo día, tendo lugar a intervención do rei Juan Carlos en defensa da orde constitucional. En 1981 asínase en Bruxelas o protocolo de adhesión á OTAN, dando comezo ao proceso de integración na Alianza que termina na primavera de 1982, durante o goberno da UCD.
Nas eleccións seguintes (1982), venceu o Partido Socialista Obrero Español, con Felipe González como presidente do goberno. Manteríase no poder durante as tres seguintes lexislaturas. En 1986 España incorpórase á Comunidade Económica Europea, precursora da Unión Europea e nese mesmo ano celébrase un referendo no que se consulta ao pobo sobre a permanencia ou non na OTAN. O PSOE defendeu o si. En 1992 España aparece de forma rechamante no escenario internacional coa celebración dos Xogos Olímpicos en Barcelona, a declaración de Madrid como Cidade Cultural Europea e a celebración en Sevilla da Exposición Universal EXPO 92.
Durante este período produciuse unha profunda modernización da economía e a sociedade españolas, caracterizada polas reconversións industriais e a substitución do modelo económico tardofranquista por outro de corte máis liberal -o que conduciu a tres importantes folgas xerais-, a xeralización do pensamento e os valores contemporáneos na sociedade española, o desenvolvemento do estado das autonomías, a transformación das Forzas Armadas e o enorme desenvolvemento das infraestruturas civís. Con todo, houbo tamén unha situación de elevado desemprego e cara ao final do mesmo produciuse un importante estancamento económico, que non iniciaría a súa recuperación ata 1993 -cando a taxa de desemprego descendeu do 23% ao 15%-, e destapouse o caso GAL de terrorismo de estado.
As eleccións de 1996 deron a vitoria ao Partido Popular, con José María Aznar como presidente, cargo que exerceu durante dúas lexislaturas, obtendo nas eleccións xerais de 2000 a maioría absoluta.
[editar] Século XXI
O século XXI comeza cos efectos do 11 de setembro do 2001, que levaron a España a implicarse en dous conflitos: a ocupación de Afganistán e a invasión de Iraq. Este último conflito e a xestión do atentado do 11 de marzo de 2004 en Madrid provocaron un distanciamiento entre o goberno e parte da opinión pública española. Todo isto desembocou na elección dun novo goberno do PSOE, tralas eleccións xerais celebradas o 14 de marzo de 2004.
O euro, moeda oficial na chamada «Zona Euro» de Europa dende 1999, convertiuse na moeda de cambio oficial o 1 de xaneiro de 2002, reemprazando á peseta. Os cidadáns comezárono a empregar na vida cotiá, malia as protestas da subida encuberta dos prezos que supuzo o cambio de moeda. Entre 1993 e 2007 produciuse unha importante expansión da economía española, baseada fundamentalmente no sector da construción, que quedou ameazada polas consecuencias globais da crise hipotecaria de 2007 e a crise bursátil de xaneiro de 2008.
A finais do século XX España recibiu a unha grande cantidade de inmigrantes de países latinoanoamericanos como Ecuador, Colombia, Arxentina, Bolivia, Perú ou a República Dominicana, así como de diferentes zonas de África, Asia e a Europa do Leste.
O forte crecemento económico de tipo expansivo que presentou o país dende 1993 requeriu dunha grande cantidade de man de obra. Segundo anunciou o director do Banco de España en febreiro de 2007, España poderíase situar como a sétima maior economía do mundo[10]
O Partido Socialista Obrero Español gañou as eleccións celebradas o 14 de marzo de 2004, convertíndose José Luis Rodríguez Zapatero no quinto presidente do gobierno da democracia.
Con Zapatero como Presidente do Goberno produciuse a retirada das tropas españolas que permanecían en Iraq. Iso ocasionou un considerable arrefriado das relacións diplomáticas cos Estados Unidos. Asínase a Constitución Europea e realízase o referendo da Constitución Europea, no que os cidadáns españois aproban o tratado. Tamén se aproba o matrimonio homosexual, entre outras reformas de carácter social prometidas no programa electoral dos socialistas.
O mércores 22 de marzo de 2006 a organización terrorista ETA anunciou o seu segundo alto ao lume, roto o sábado 30 de decembro dese mesmo ano coa colocación dunha furgoneta bomba na recentemente estreada Terminal 4 do Aeroporto de Barajas, atentado no que dúas persoas perderon a vida.
As eleccións do 9 de marzo de 2008 deron a vitoria de novo ao PSOE e renovaron o goberno de José Luis Rodríguez Zapatero. Os socialistas gañaron os comicios con 169 escanos (5 máis que nas eleccións de 2004) fronte aos 154 do Partido Popular (6 máis que nas eleccións de 2004). Os partidos nacionalistas sufriron un importante descenso, agás CiU que mantivo os seus 10 deputados e o BNG que mantivo os seus 2. Esquerda Unida perdeu o seu grupo parlamentar propio no Congreso dos Deputados, ao obter soamente 2 escanos. As eleccións de 2008 consolidaron e reforzaron o bipartidismo[11]
[editar] Goberno e Política
Artigo principal: Goberno e política de España
[editar] Poderes do Estado
Poder executivo O xefe de estado é o rei Xoán Carlos I. O xefe do goberno é o Presidente, proposto polo rei e elixido polo Congreso dos Deputados. O presidente encárgase de nomea-los ministros. O executivo recibe o apoio do Consello de Estado para consultas específicas.
Poder lexislativo Formado polo Congreso dos Deputados, con 350 membros elixidos polos cidadáns maiores de 18 anos cada catro anos, e o Senado con 259 membros, dos cales unha certa parte é elixida polos parlamentos autonómicos e o resto, a maioría, son elixidos por sufraxio universal.
Poder xudicial O máis alto tribunal é o Tribunal Supremo. Cada Comunidade Autónoma ten un Tribunal Superior de Xustiza. O Tribunal Constitucional encárgase de interpreta-la Constitución. Do mesmo xeito, hai Audiencias provinciais e unha Audiencia Nacional, especializada en delitos de terrorismo, narcotráfico, etc. Existe un Consello Xeral do Poder Xudicial e un Fiscal Xeral do Estado.
[editar] Altas institucións do Estado
España é unha monarquía parlamentaria desde a súa Constitución de 1978.
En España, as chamadas Altas institucións do Estado son:
- A Coroa
- As Cortes Xerais
- O Consello Xeral do Poder Xudicial
- O Tribunal Constitucional
Articulan os poderes do Estado e equilibran as relacións de poder do mesmo.
[editar] Partidos políticos principais
|}
De ámbito estatal (representados no Congreso ou o Senado) e por orde alfabética:
De ámbito local (presentes en concellos e/ou comunidades autónomas):
|
|
[editar] Organización político-administrativa
Artigo principal: Organización político-administrativa de España
España é unha monarquía parlamentaria dende a Constitución española de 1978.
España divídese administrativamente en 17 comunidades e 2 cidades autónomas, con distintos graos de autogoberno.
España está tamén dividida en 50 provincias
[editar] Xeografía
Artigo principal: Xeografía de España
Situada en Europa Occidental, ocupa a meirande parte da Península Ibérica e, fóra, dous arquipélagos (Illas Canarias no Océano Atlántico e Illas Baleares no Mar Mediterráneo) e dúas cidades, Ceuta e Melilla, no norte de África.
En extensión territorial é o terceiro país de Europa (excluida Rusia), por detrás de Ucraína e Francia, e o segundo maior da Unión Europea.
Os límites físicos de España son, principalmente, os da Península Ibérica, a cal comparte con Portugal, Andorra e a colonia británica de Xibraltar. Portugal e o Océano Atlántico ó oeste, o Mar Mediterráneo ó leste, o Estreito de Xibraltar ó sur e os Pirineos, xunto co Golfo de Biscaia e o Mar Cantábrico ó norte.
Os principais sistemas montañosos son: Pirineos, Sistema ibérico, Carpetana, Oretana e Cordilleiras Béticas (Subbética y Penibética).
Os ríos máis caudalosos son: río Ebro, río Texo (en español río Tajo), río Douro, río Guadiana, río Guadalquivir, río Miño, río Segura, río Xúcar (en español río Júcar).
[editar] Economía
Artigo principal: Economía de España
Cun Produto Interior Bruto de US$ 885,500 millóns de dólares e unha renda per capita de US$ 22,000 (2004), España é unha das grandes economías europeas e mundiales. A esperanza de vida da súa poboación está entre as 3 máis elevadas do mundo e a mortandade infantil entre as máis baixas.
[editar] Organización territorial
.svg/25px-Flag_of_the_Land_of_Valencia_(2x3_ratio).svg.png){kind=small}
.svg/25px-Flag_of_La_Rioja_(with_coat_of_arms).svg.png){kind=small}
- Artigo principal: Comunidades autónomas de España
España é un país organizado territorialmente en 17 comunidades autónomas e 2 cidades autónomas. O Título VIII da constitución establece a organización territorial do Estado en municipios, provincias e comunidades autónomas, estas con competencias para xestionar os intereses de seu cun amplo nivel de autonomía, poderes lexislativos, orzamentarios, administrativos e executivos nas competencias exclusivas que o Estado lle garante a través da Constitución e de cada Estatuto de autonomía. Malia non constituirse propiamente dito como unha Comunidade Autónoma, Navarra é considerada comunidade autónoma para todos os efectos, segundo a interpretación do Tribunal Constitucional. Navarra non se constituíu propiamente como Comunidade Autónoma, senón como unha Comunidade Foral carente de Estatuto de Autonomía pero foros tradicionais.
Cada comunidade autónoma está formada por unha ou varias provincias, facendo un total de 50.
Dende o ano 2003 adoptouse a Nomenclatura das Unidades Territoriais Estatísticas, ou unidades NUTS, de tres niveis, con fins meramente estatísticos baseados nas normativas europeas e fixados polo Eurostat. As 50 provincias españolas e as dúas cidades autónomas atópanse clasificadas nos niveis NUTS-3; as 17 comunidades autónomas atópanse clasificadas nos niveis NUTS-2; e para os niveis NUTS-1 creáronse os grupos de comunidades autónomas.
[editar] Reclamacións territoriais e territorios en disputa
España reclama historicamente a retrocesión da colonia (actualmente Territorio Británico de Ultramar) de Xibraltar, aínda que amouse favorable a fórmulas de soberanía compartida. A reclamación comezou dende o intre no que tropas angloholandesas tomaron a praza en nome do arquiduque Carlos durante a Guerra de Sucesión Española (1704), pasando posteriormente a mans británicas mediante o Tratado de Utrecht (1713). A reclamación, que incluíu operacións militares, foi particularmente intensa durante o século XVIII, minguando durante o século XIX e a primeira metade do XX, sendo levada polo goberno franquista ás Nacións Unidas durante a década de 1960. Alí, encadrada nos procesos descolonizadores, España obtivo o respaldo á súa postura ao recoñecer as resolucións ao efecto (2231 e 2353) que o proceso descolonizador debía respectar o dereito á integridade territorial de España e que os intereses, e non os desexos dos xibraltareños, debían ser respectados (Véxase Historia de Xibraltar). España non recoñece, con todo, a soberanía británica sobre o istmo que une o continente co penón.
Por outra banda, Portugal non recoñece a soberanía española sobre a comarca pacense de Olivenza (aínda que non reclama activamente a súa soberanía), cedida por Portugal a España mediante o tratado de Badaxoz (1801). As resolucións do Congreso de Viena son interpretadas de forma diverxente por ambos os dous países. Mentres que Portugal estima que aquelas obrigaban a España a devolver Olivenza, España opina que se trata dunha simple declaración de bos desexos, sen capacidade resolutiva, razón pola que Olivenza seguiu unida a España. Finalmente, España non recoñece as pretensións de soberanía de Portugal sobre as illas Salvaxes.
Tamén a soberanía sobre o deshabitado illote de Perexil atópase disputada con Marrocos. Aínda que desaloxada tras o incidente da illa Perexil (2002), por acordo entre ambos os países non se atopa asentada alí ningunha forza militar ou policial, sen que ningunha das partes renuncie ás súas pretensións de soberanía. Por outra banda, Marrocos reclama informalmente a cesión dos territorios de Ceuta e Melilla, así como as denominadas prazas de soberanía no continente africano. Algúns movementos irredentistas en Marrocos, como o partido Istiqlal, reclaman a inclusión no denominado "Gran Marrocos" das illas Canarias.Modelo:Cómpreferencia
[editar] Independentismo
Existen en España diversos movementos políticos de signo independentista, vencellados a nacionalismos periféricos, como o vasco, o galego ou o catalán, que reclaman a independencia de España dos territorios nos que son activos. Estes movementos danse en Cataluña, Galicia, Navarra e o País Vasco, onde existen partidos explicitamente independentistas como a Unión do Povo Galego, Esquerra Republicana de Catalunya, Aralar ou EA, así como os seguidores da chamada esquerda abertzale que non se desvinculan de ETA (a súa última denominación formal é Batasuna, partido ilegalizado en España pero legal en Francia). Doutra banda, partidos como o BNG, PNV e CIU oscilan entre posturas autonomistas e abertamente independentistas.
[editar] Cultura
Artigo principal: Cultura de España
[editar] Lingua
As linguas oficiais son:
- castelán, en todo o territorio
- catalán, en Cataluña, Comunidade Valenciana e Illas Baleares
- galego, en Galicia
- éuscara, en Euskadi
- occitano en Cataluña falado na variedade aranesa no Val de Arán.
Tamén se falan patrimonialmente outras linguas, coma o asturiano, o aragonés, portugués, árabe e bérber.
Por efecto da emigración recente hai amplas comunidades de falantes de romanés e búlgaro, polaco ou romaní.
[editar] Festas nacionais
| 1 de xaneiro | Aninovo |
| 6 de xaneiro | Epifanía Reis Magos |
| 19 de marzo | San Xosé Día do pai |
| 1 de maio | Día do traballador |
| 25 de xullo | Santiago Apóstolo |
| 15 de agosto | Asunción |
| 12 de outubro | Festa Nacional de España Día da Hispanidade Virxe do Pilar |
| 1 de novembro | Día de tódolos Santos |
| 6 de decembro | Día da Constitución |
| 8 de decembro | Inmaculada Concepción |
| 25 de decembro | Día de Nadal |
[editar] Referencias
- ↑ Anuario Estadístico de España 2006. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente
- ↑ Banco Mundial (PIB nominal 2005)
- ↑ Banco Mundial (PIB PPA 2005)
- ↑ Título preliminar da Constitución española
- ↑ Casaquistán e Turquía teñen parte do seu territorio en Europa e son maiores que España, ao igual que Rusia. Tívose en conta só a parte europea dos países con todo a parte do seu territorio en Europa.
- ↑ Erro no código da cita Etiqueta non válida
<ref>; non se forneceu texto para as refs de nomeConstituci.C3.B3n; $2 - ↑ Ditas facerías non son estritamente un acordo de co-soberanía, xa que afectan a territorio español, se non un acordo de aproveitamento compartido dos recursos.
- ↑ Así o afirma, por exemplo, Veleyo Patérculo en Historia Romana 1:2,1-3 e Tito Livio en Historia de Roma desde su fundación (ISBN 978-84-249-1428-8).
- ↑ Joseph Pérez, Historia de España, ISBN 84-8432-091-X, pg.39:
A resistencia aos sarracenos enmarcouse nesta tradición de resistencia ao estranxeiro, quenquera que fose, por parte de grupos montañeses afeitos a vivir illados, espontaneamente remisos a todo poder procedente do exterior. Uníronselles nobres visigodos fuxitivos da derrota do reino de Toledo e dirixidos por Pelayo (segundo unha tradición, os musulmáns encargaron a Oppas, bispo de Sevilla, que gañase para a súa causa a Pelayo, un nobre visigodo refuxiado en Asturias). É o que suxiren algúns historiadores. 
- ↑ http://www.elpais.com/articulo/economia/Espana/septima/economia/mundial/Banco/Espana/elpepueco/20070201elpepieco_12/Tes España é xa a sétima economía mundial, segundo o Banco de España 01 de febreiro de 2007
- ↑ http://www.elpais.com/articulo/espana/Zapatero/repite/victoria/fuerza/elpepuesp/20080310elpepunac_1/Tes Zapatero repite victoria con máis forza
[editar] Véxase Tamén
- Idiomas
- Illas de España
- Reis de España
- Presidentes do Goberno
- Arte en España
- Lista de bandeiras de España
- Lista de cidades de España
|
|||
| Andalucía - Aragón - Principado de Asturias - Illas Baleares - Illas Canarias - Cantabria - Castela-A Mancha - Castela e León - Cataluña - Comunidade Valenciana - Estremadura - Galicia - Comunidade de Madrid - Rexión de Murcia - Comunidade Foral de Navarra - País Vasco - A Rioxa | |||
| Cidades autónomas | |||
| Ceuta - Melilla | |||
Europa | España |
 Unión Europea |
|
 Alemaña |  Austria |  Bélxica | Chequia |  Chipre |  Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia |  España |  Estonia |  Finlandia |  Francia |  Grecia |  Hungría |  Irlanda |  Italia |  Letonia |  Lituania |  Luxemburgo |  Malta |  Países Baixos |  Polonia |  Portugal |  Reino Unido | Suecia |
|
| Membros desde o 1 de xaneiro de 2007: | |
 Bulgaria |  Romanía |
|
| Países candidatos: | |
 Croacia | Macedonia | Turquía |
|
| Organización do Tratado do Atlántico Norte (OTAN) | |
|---|---|
| Alemaña | Bélxica | Bulgaria | Canadá | Chequia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | España | Estados Unidos | Estonia | Francia | Grecia | Hungría | Islandia | Italia | Letonia | Lituania | Luxemburgo | Noruega | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Unido | Romanía | Turquía | |
| Países do mundo | Europa |
| Albania | Alemaña | Andorra | ARI Macedonia | Austria | Bielorrusia | Bélxica | Bosnia - Hercegovina | Bulgaria | Chequia | Chipre | Croacia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | España | Estonia | Finlandia | Francia | Grecia | Hungría | Irlanda | Islandia | Italia | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgo | Malta | Moldova | Mónaco | Montenegro | Noruega | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Unido | Romanía | San Mariño | Serbia | Suecia | Suíza | Ucraína | Cidade do Vaticano |
| Países con parte do seu territorio en Europa |
