Stanisław August Poniatowski

Z Wikipedii

Stanisław II August Poniatowski Z Bożej łaski król Polski, Wielki Książę Litewski 1732-1798
Rysunek Jana Matejki Stanisław August Poniatowski
Król Polski
Władca od 1764 do 1795 poprzednik August III Sas następca -
urodzony 17 stycznia 1732 w Wołczynie zmarły 12 lutego 1798 w Sankt Petersburgu wybrany królem 7 września 1764 w Woli k. Warszawy abdykował 25 listopada 1795 w Grodnie koronowany 25 listopada 1764 w Kolegiacie św. Jana Chrzciciela w Warszawie pochowany w Bazylice Archikatedralnej św. Jana Chrzciciela w Warszawie
Ojciec Stanisław Poniatowski Matka Konstancja Poniatowska

Stanisław August Poniatowski, właściwie Stanisław Antoni Poniatowski herbu Ciołek (ur. 17 stycznia 1732 w Wołczynie – zm. 12 lutego 1798 w Sankt Petersburgu) – ostatni władca Rzeczypospolitej Obojga Narodów, król Polski i wielki książę litewski w latach 1764-1795, stolnik wielki litewski od 1755, starosta przemyski od 1753. Od 1777 należał do masonerii.

Był synem Stanisława Poniatowskiego ^{[1] [2]} kasztelana krakowskiego i Konstancji z Czartoryskich, bratem podkomorzego nadwornego koronnego Kazimierza, feldmarszałka austriackiego Andrzeja, prymasa Michała Jerzego, Aleksandra, Franciszka, Ludwiki Marii i Izabelli.

Spis treści 1 Młodość 2 Zamach stanu Czartoryskich i elekcja 3 Król Polski 3.1 Próba reform 3.2 Protektorat rosyjski 3.3 Konfederacja barska 3.4 I rozbiór Polski 3.5 Finanse i gospodarka 3.6 Nauka i oświata 3.7 Kultura i sztuka 3.8 Działalność masońska 3.9 Zjazd kaniowski 3.10 Sejm Czteroletni i Konstytucja 3 maja 3.11 Wojna polsko-rosyjska 1792 3.12 II rozbiór Polski 3.13 Insurekcja kościuszkowska 1794 3.14 III rozbiór Polski 4 Próba oceny 5 Małżeństwo i potomstwo 6 Genealogia 7 Zobacz też 7.1 Linki zewnętrzne 8 Bibliografia 9 Przypisy

[edytuj] Młodość

Dzieciństwo spędził wraz z rodzicami w Gdańsku (do 1739). Tam też pobierał nauki u wybitnego historyka Gotfryda Lengnicha, który był osobistym preceptorem młodych Poniatowskich. Później lekcji logiki udzielał mu przyszły poseł rosyjski w Rzeczypospolitej Herman Karl von Keyserling. W czasie wojny o sukcesję austriacką w 1748 wziął udział w wyprawie rosyjskiego korpusu interwencyjnego nad Ren.

Starannie wykształcony, w młodości wiele podróżował po krajach Europy Zachodniej. Podczas pobytu w Wielkiej Brytanii zapoznał się z systemem rządów parlamentarnych. W 1752 został wybrany posłem na Sejm i mianowany pułkownikiem regimentu łanowego. W 1756 został posłem saskim w Sankt Petersburgu, gdzie nawiązał romans z Katarzyną II, przyszłą cesarzową Rosji, którego owocem była ich córka Anna Piotrowna.

5 października 1762 jako poseł na Sejm zaatakował w imieniu Familii Czartoryskich mandat poselski hrabiego Alojzego Fryderyka von Brühla, który nie będąc szlachcicem polskim bezprawnie zasiadał w izbie poselskiej. Wywołało to ostrą reakcję jego ojca Henryka von Brühla, zaufanego ministra Augusta III, który wobec takiego obrotu rzeczy, zmuszony został zerwać obrady sejmu.

Już 2 sierpnia 1762 Katarzyna II zapewniała Poniatowskiego, że wysyła do Polski hrabiego Keyserlinga, by uczynił Cię królem natychmiast po śmierci obecnego (Augusta III). ^[3]

[edytuj] Zamach stanu Czartoryskich i elekcja

W kraju dużą rolę odgrywały wówczas wielkie stronnictwa magnackie, a coraz więcej do powiedzenia miały ościenne mocarstwa: Prusy, Austria, a szczególnie Rosja, zainteresowane narzuceniem Rzeczypospolitej ograniczonych reform ustrojowych, podważających demokrację szlachecką.

Jeszcze za życia Augusta III, w 1763 stronnictwo Czartoryskich (Familia) przygotowywało zamach stanu, i wprowadzenie na tron polski przedstawiciela swojego obozu z pomocą wojsk rosyjskich. 11 kwietnia 1764 nastąpiło podpisanie porozumienie pomiędzy Rosją i Prusami odnośnie przeprowadzenia w Rzeczypospolitej elekcji wspólnego kandydata. Wybór padł na stolnika litewskiego Stanisława Antoniego Poniatowskiego, który jako były kochanek Katarzyny II i niepierwszoplanowa postać Familii gwarantował Rosji uległość. Jak pisała wówczas caryca: Jest rzeczą nieodzowną abyśmy wprowadzili na tron Polski Piasta dla nas dogodnego, użytecznego dla naszych rzeczywistych interesów, jednym słowem człowieka, który by wyłącznie nam zawdzięczał swoje wyniesienie. W osobie hrabiego Poniatowskiego, stolnika litewskiego, znajdujemy wszystkie warunki niezbędne dla dogodzenia nam i skutkiem tego postanowiliśmy wynieść go na tron Polski.^[4]

Na prośbę przywódców Familii Andrzeja Zamoyskiego i Augusta Aleksandra Czartoryskiego w granice Rzeczypospolitej wkroczyły wojska rosyjskie. Katarzyna II wydała specjalną deklarację, w której zaznaczyła, że działanie to ma na celu dbałość o wszystkie swobody Rzeczypospolitej. 7 maja w Warszawie obrady rozpoczął sejm konwokacyjny, który działając pod węzłem konfederacji i wykorzystując absencję konserwatywnych posłów opozycji przeprowadził ograniczone reformy ustrojowe.

7 września 1764, przy nielicznym udziale szlachty i zdecydowanym poparciu wojsk rosyjskich (7 tysięcy), w wyniku de facto zamachu stanu został wybrany królem Polski. Jego elekcję podpisały jedynie 5472 osoby, co było w tym wypadku liczbą niezwykle niską. 13 września król zaprzysiągł pacta conventa.

25 listopada 1764, w dniu imienin carowej arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski Władysław Łubieński koronował go na króla Polski w kolegiacie św. Jana w Warszawie.

Pod koniec listopada na sejmie koronacyjnym poseł rosyjski Nikołaj Repnin zażądał od Rzeczypospolitej wprowadzenia równouprawnienia dla wyznawców prawosławia i protestantyzmu, jednak Stanisław August nie poparł otwarcie tych roszczeń. Starał się zachować neutralność, nie chcąc zrazić do siebie większości szlachty katolickiej.

[edytuj] Król Polski

[edytuj] Próba reform

Pragnąc wzmocnić system obronny państwa, król założył 15 marca 1765 Szkołę Rycerską, która w swym założeniu miała być elitarną uczelnią wojskową, kształcącą przyszłe kadry dla armii Rzeczypospolitej. Sam został szefem Korpusu Kadetów tej placówki.

Stanisław August przeznaczył na ten cel 1,5 miliona złp z własnej kiesy, później na utrzymanie jej złożył 600 000 zł rocznie (200 000 złp ze szkatuły królewskiej i 400 000 ze skarbu Rzeczypospolitej). Pozwoliło to na wychowanie w ciągu roku 200 kadetów. Oddał też na użytek Szkoły Rycerskiej swój Pałac Kazimierzowski w Warszawie.

W 1765 władca podjął próbę wzmocnienia miast, powołując we wszystkich województwach Komisje Dobrego Porządku. Zajęły się one uporządkowaniem praw własności na terenach miejskich, rewindykując bezprawnie zagarniętą własność magistratów. Zlikwidowały też wiele jurydyk magnackich, a poprzez usprawnienie zbierania podatków miejskich, miasta zyskały nowe fundusze przeznaczane teraz m. in. na wybrukowanie ulic.

Wypełniając artykuł 45, swoich zobowiązań podpisanych w pacta conventa Stanisław August rozpoczął przeprowadzanie reformy monetarnej. Powołana przez króla komisja mennicza zajęła się projektem wprowadzenia nowych stóp monetarnych. Jeszcze w 1765 otwarto, zamknięte w Rzeczypospolitej od trzech pokoleń mennice. 10 lutego 1766 podskarbi wielki koronny Teodor Wessel wydał uniwersał o monecie, mocą którego wprowadzał nową stopę złotego. Z grzywny kolońskiej miano odtąd wybijać 80 złotych, a złoty dzielił się na 4 grosze srebrne lub 30 miedzianych. Talar równy był 6 złotym a dukat 16,75 złotego. Z obiegu wycofano wszystkie monety obce, a także tzw. efraimiki – bite stemplami Augusta III w Saksonii przez okupacyjne wojska pruskie.

W marcu 1765 król, wraz z Ignacym Krasickim i Franciszkiem Bohomolcem, założył tygodnik Monitor. Artykuły w nim zamieszczone traktowały m.in. o potrzebie poprawy doli chłopskiej i tolerancji religijnej.

[edytuj] Protektorat rosyjski

Projekt równouprawnienia innowierców był na tyle rewolucyjnym zerwaniem z tradycją ustrojową Rzeczypospolitej, że na sejmie Czaplica przestał go nawet popierać obóz Familii Czartoryskich. Odtąd osamotniony Stanisław August mógł liczyć jedynie na wsparcie rosyjskie.

Dla poparcia równouprawnienia innowierców, zwanych również dysydentami (co zresztą było tylko pretekstem dla nietolerancyjnej prawosławnej Katarzyny II), wkroczył czterdziestotysięczny korpus wojsk rosyjskich. Pod jego ochroną Nikołaj Repnin zawiązał 20 marca 1767 dwie konfederacje innowiercze: konfederację słucką dla Litwy i konfederację toruńską dla Korony. Poseł rosyjski powołał też do życia w czerwcu w Radomiu ogólnokrajową konfederację radomską w obronie zagrożonego katolicyzmu, przeciwko "Ciołkowi", jak zwali króla jego przeciwnicy. Wsparły ją wydatnie Prusy, pragnące umniejszenia wpływów i siły Rosji.

Repnin wykorzystał niezadowolenie konserwatywnej szlachty katolickiej, umiejętnie kierując jego ostrze przeciwko osobie króla, dodatkowo tym samym szachując Poniatowskiego i zmuszając do wypełnienia woli Katarzyny II.

Zawiązany pod węzłem konfederacji radomskiej tzw. Sejm Repninowski w Warszawie zajął się rewizją reform przeprowadzonych przez sejm konwokacyjny w 1764.

Kością niezgody pozostała nadal sprawa równouprawnienia innowierców, popierana przez Poniatowskiego.

Repnin postanowił sterroryzować posłów, porywając 14 października przywódców konfederacji radomskiej: biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka, biskupa kijowskiego Józefa Andrzeja Załuskiego, hetmana polnego koronnego Wacława Rzewuskiego i jego syna Seweryna. Rola Stanisława Augusta w tych wydarzeniach do dzisiaj pozostaje niejasna. Współcześni oskarżali go, że sam doniósł Repninowi o przygotowaniach czynionych przez spiskowców^[5].

Porwanie to wywarło spodziewany skutek na posłach. 24 lutego 1768 Rzeczpospolita podpisała z Rosją Traktat wieczystej przyjaźni, mocą którego stawała się protektoratem rosyjskim. Katarzyna II gwarantowała ze swojej strony nienaruszalność granic i ustroju wewnętrznego tego państwa.

26 lutego uchwalono prawa kardynalne, wpisując jako nienaruszalne prawo Rzeczypospolitej równouprawnienie innowierców.

[edytuj] Konfederacja barska

Część szlachty, przeciwna faktycznemu uzależnieniu od Rosji, zorganizowała w lutym 1768 konfederację barską, która wszczęła wojnę przeciwko Rosji w obronie niepodległości Rzeczypospolitej i wiary katolickiej.

13 października 1770 w Preszowie Generalność konfederacji barskiej, wydała akt detronizacji Stanisława Augusta Poniatowskiego i ogłosiła bezkrólewie. 3 listopada 1771 w Warszawie król w niejasnych do dziś okolicznościach został porwany, lecz następnego dnia odzyskał wolność. Propaganda królewska starała się to przypisać konfederatom (Pułaskiemu i Krasińskiemu).

[edytuj] I rozbiór Polski

Konfederacja barska upadła po czterech latach walk i nastąpił wtedy I rozbiór Rzeczypospolitej (1772), w którym ok. 1/4 terytorium Rzeczypospolitej ze Lwowem, Pomorzem Gdańskim i Inflantami Polskimi zostało zagarnięte przez Prusy, Austrię i Rosję. Cesję terytorium zatwierdził Sejm rozbiorowy, zwołany w kwietniu 1773 w Warszawie. Powołano na nim Radę Nieustającą przy królu – pierwowzór gabinetu ministrów.

[edytuj] Finanse i gospodarka

W 1766 otwarto w Warszawie mennicę państwową. Reformy monetarne przeprowadzono jeszcze dwukrotnie w 1788 i 1794. Wprowadzono wówczas urzędowe miary i wagi. W 1766 zlikwidowano cła wewnętrzne, w 1775 wprowadzono jednolite cło generalne. Wybudowano wiele manufaktur włókienniczych, sukienniczych, skórzanych, hut szkła, garbarni, młynów, browarów, cegielni, fabryk powozów, mebli, fajansów, broni. W 1783 Prot Potocki założył Kompanię Handlu Czarnomorskiego, która wobec blokady pruskiej zajęła się eksportem polskich towarów przez Morze Czarne. Powstała wówczas także rządowa kompania manufaktur wełnianych. W 1787 brat króla, prymas Michał Poniatowski, założył Fabrykę Krajową Płócienną. Największymi inwestycjami były budowy Kanału Ogińskiego, łączącego rzeki Dniepr i Niemen oraz Kanału Królewskiego, łączącego Prypeć z Bugiem. Nastąpiło też szybkie uprzemysłowienie okolic Grodna przez podskarbiego litewskiego Tyzenhauza. Warszawa wzbogaciła się o zbudowany w stylu klasycystycznym Pałac Łazienkowski, Oś Stanisławowską, Królikarnię, przebudowany został Zamek Królewski. Powstały pałace w Szczekocinach, Natolinie. Niektórzy magnaci dobrowolnie likwidowali pańszczyznę, zamieniając ją na oczynszowanie (Andrzej Zamoyski).

[edytuj] Nauka i oświata

W 1765 król założył pierwszą, polską uczelnię świecką Szkołę Rycerską, kształcącą przyszłe kadry dla armii Rzeczypospolitej. W 1766 z jego inicjatywy powstała Szkoła Języków Orientalnych w Stambule, kształcąca kadry polskiej dyplomacji. ^[6] W 1773 powstała Komisja Edukacji Narodowej – pierwsza na świecie centralna instytucja zajmująca się edukacją, która przejęła kadrę i budynki skasowanych szkół jezuickich. W tym roku powstało też Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, zajmujące się opracowywaniem podręczników. W 1777 polski astronom Marcin Poczobutt-Odlanicki dla uczczenia króla nazwał nowoodkryty gwiazdozbiór Ciołkiem Poniatowskiego.

[edytuj] Kultura i sztuka

W nauce i kulturze rozkwitała epoka Oświecenia. Król był wielkim mecenasem nauki, sztuki i literatury, organizował obiady czwartkowe, na które zapraszał uczonych, pisarzy, poetów. Nad królewskimi zbiorami sztuki pieczę sprawował malarz Marcello Bacciarelli. Częstymi gośćmi króla byli: poeta i historyk Adam Naruszewicz, poeta Stanisław Trembecki, satyryk i komediopisarz Franciszek Zabłocki, twórca teatru narodowego Wojciech Bogusławski i inni. Do najwybitniejszych przedstawicieli epoki oświecenia należeli: biskup Ignacy Krasicki, ksiądz Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj, Stanisław Konarski.

[edytuj] Działalność masońska

Już od września 1768 brał udział w posiedzeniach loży Cnotliwy Sarmata. 24 czerwca 1770 łożył 2000 złp na uroczystość oficjalnego otwarcia siedziby tej loży (instalacji) w jurydyce Bielino. Dopiero jednak w 1777 został formalnie przyjęty do masonerii rytu Ścisłej Obserwy w loży Karola pod Trzema Hełmami. ^[7]Uzyskał od razu wszystkie stopnie wtajemniczenia z najwyższym, ósmym włącznie, za co zapłacił 66 i pół talara w złocie. ^[8] Przyjął imię zakonne Salsinatus (anagram od Stanislaus) Eques a Corona vindicata. Jego akces do masonerii był zachowywany w ścisłej tajemnicy, wiedziało o nim w Rzeczypospolitej jedynie kilku wolnomularzy siódmego i ósmego stopnia. Król podpisał m. in. zobowiązanie do posłuszeństwa zwierzchnikowi Ścisłej Obserwy, księciu Ferdynandowi Brunszwickiemu. ^[9] Władca brał także aktywny udział w pracach warszawskiego kółka Różokrzyżowców.^[10] 8 maja 1788 loża Katarzyny pod Gwiazdą Północną na jego cześć zmieniła nazwę na Stanisława Augusta pod Gwiazdą Północną ^[11]

[edytuj] Zjazd kaniowski

W 1780 wojska rosyjskie opuściły terytorium Rzeczypospolitej, został jedynie ambasador Otto Magnus von Stackelberg. Magnateria pozostawała nadal w ostrej opozycji do króla. Król wysłał do Katarzyny II opracowany przez siebie projekt przymierza polsko-rosyjskiego, ujęty w formę tzw. Souhaits du Roi (Życzeń króla). Zakładał on wspólne wystąpienie Rzeczypospolitej i Rosji przeciwko Turcji. Rekompensatą dla RP za udział w wojnie miały być nabytki terytorialne w postaci Besarabii i jakiegoś portu nad Morzem Czarnym. W celu podjęcia bezpośrednich negocjacji król rozpoczął starania o spotkanie z Katarzyną. Niebawem nadarzyła się okazja, gdy cesarzowa udała się na spotkanie z cesarzem Józefem II w Chersoniu. Po drodze zatrzymała się na Ukrainie. Upokorzony władca musiał jednak czekać na krótkie spotkanie z cesarzową Rosji aż 7 tygodni, gdy ta w międzyczasie konferowała w Kijowie z przywódcami malkontentów magnackich, którym przewodził Stanisław Szczęsny Potocki. W czasie spotkania z carycą Katarzyną II 6 maja 1787 w Kaniowie na galerze zacumowanej na Dnieprze król zaproponował ścisły sojusz obu państw w wojnie z Turcją. Miało w niej wziąć udział 45 tys. wojska Rzeczypospolitej, dozbrojonego przez Rosję. Katarzyna zgodziła się częściowo. Po pewnym czasie powstał dwunastotysięczny korpus polsko-litewski pod wodzą hetmana wielkiego koronnego Franciszka Ksawerego Branickiego.

[edytuj] Sejm Czteroletni i Konstytucja 3 maja

6 października 1788 zwołany został za zgodą Rosji w Warszawie sejm, zwany później Sejmem Wielkim, rozpoczął on gruntowne dzieło reformy ustroju. Król opracował wstępny projekt sojuszu polsko-rosyjskiego na życzenie Stackelberga, licząc, że dzięki wspólnemu z Rosją wystąpieniu przeciwko Turcji, uzyska od Katarzyny II margines swobody w decydowaniu o sprawach wewnętrznych Rzeczypospolitej. Rosji nie zależało jednak na drażnieniu Prus, w chwili gdy prowadziła wojny z Turcją i Szwecją, niewątpliwie sprzeczne z interesami imperium rosyjskiego było też uaktywnienie Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej. Już 28 września 1788 ambasador rosyjski zawiadomił Stanisława Augusta, że projekt przymierza polsko-rosyjskiego jest w obecnej sytuacji nierealny.

13 października odczytano na posiedzeniu sejmu deklarację posła pruskiego Ludwiga Heinricha Buchholtza, w której przestrzegał on zgromadzonych przed wiązaniem się sojuszem wojskowym z Rosją przeciwko Turcji, ofiarując w zamian przymierze polsko-pruskie, gwarantujące całość i niepodległość Rzeczypospolitej, wyrażając formalną zgodę na reformy wewnętrzne kraju.

Wobec ostrego sprzeciwu posłów, król zmuszony był wycofać swój projekt sojuszu z laski marszałkowskiej.

Posłowie Stronnictwa Patriotycznego, wspierani przez dyplomację pruską rozpoczęli likwidację instrumentów panowania rosyjskiego nad Rzecząpospolitą. 19 stycznia 1789 sejm zniósł Radę Nieustającą. Stanisław August Poniatowski stracił tym samym realny wpływ na władzę wykonawczą w Rzeczypospolitej, jaką sprawował w porozumieniu z ambasadorem rosyjskim za pośrednictwem tego organu. Król próbował jeszcze ratować resztki wpływów rosyjskich, proponując Rosji i Austrii zawarcie przymierza wojskowego. Katarzyna II nie była jeszcze zainteresowana wojną z Prusami, a Austria chciała przez zawarcie takiego sojuszu zabezpieczyć jedynie posiadanie Galicji.

W marcu 1790 podpisano przymierze polsko-pruskie wymierzone w Rosję. Rezultatem tego było zbliżenie króla z obozem Stronnictwa Patriotycznego i podjęcie wspólnych prac nad ustawą zasadniczą.

W dniu 3 maja 1791 sejm uchwalił nową konstytucję państwową. Przeciwko zamierzonej w konstytucji reformie państwa 14 maja 1792 zawiązana została przez nieliczną grupę magnatów koronnych i litewskich konfederacja targowicka, która wezwała do obalenia monarchicznego ustroju Rzeczypospolitej, wprowadzonego postanowieniami konstytucji 3 maja. Konfederaci zwrócili się o pomoc wojskową do Katarzyny II, która traktując nadal państwo polskie jako rosyjski protektorat zdecydowała 18 maja o wkroczeniu wojsk rosyjskich w granice Rzeczypospolitej bez wypowiedzenia wojny. Stanisław August był głównym autorem tekstu Konstytucji 3 maja.

[edytuj] Wojna polsko-rosyjska 1792

Rozpoczęła się wojna polsko-rosyjska 1792, która trwała od maja do prawie końca lipca. Wojska koronne i litewskie zmagając się z ogromną przewagą przeciwnika odniosły kilka sukcesów, zwłaszcza na froncie ukraińskim, gdzie dowodził bratanek królewski ks. Józef Poniatowski, ale wszystkie szanse kampanii obronnej zostały zaprzepaszczone przedwczesną kapitulacją króla (który był jednocześnie wodzem naczelnym) i jego przystąpieniem do konfederacji 23 lipca 1792.

Decyzję swoją Stanisław August przedstawił na posiedzeniu Straży Praw, co spotkało się z akceptacją siedmiu i sprzeciwem pięciu ministrów. W korespondencji prywatnej z Katarzyną II, władca miał na uwadze, że dalsze kontynuowanie oporu zbrojnego może spowodować zażądanie przez carycę spłaty długów prywatnych króla w wysokości ok. 30 mln złp, które to pieniądze imperatorowa wpłacała do prywatnej szkatuły monarchy. Pozbawiony pomocy zbrojnej swojego pruskiego alianta, król zwrócił się listownie do Katarzyny II, proponując jej wieczyste przymierze i ewentualną swą abdykację na rzecz wnuka carycy, Konstantego. W odpowiedzi cesarzowa podtrzymała swe poparcie dla konfederatów targowickich i zażądała przystąpienia króla do konfederacji targowickiej. 24 lipca władca złożył na ręce posła rosyjskiego Jakowa Bułhakowa żądany akces do konfederacji targowickiej.

Decyzja monarchy spotkała się ze sprzeciwem i wzburzyła mieszkańców Warszawy. 24 i 25 lipca w Ogrodzie Saskim miały miejsce manifestacje patriotycznego mieszczaństwa i szlachty, na których wznoszono okrzyki Konstytucja nawet bez króla! 25 lipca marszałkowie sejmu Stanisław Małachowski i Kazimierz Nestor Sapieha złożyli do akt ziemskich na Zamku Królewskim w Warszawie uroczyste protesty przeciwko uznaniu przez króla konfederacji targowickiej za legalną władzę Rzeczypospolitej.

W tym samym czasie król nawiązał korespondencję z generałami rosyjskimi Michaiłem Kachowskim Michaiłem Nikityczem Kreczetnikowem, prosząc ich usilnie o jak najszybsze zajęcie Warszawy. Obawiając się oporu garnizonu warszawskiego przeciwko wkraczającym wojskom rosyjskim i oddziałom targowiczan, 1 sierpnia król rozkazał Eustachemu Sanguszce zamknięcie broni ciężkiej w Arsenale Warszawskim.

Konfederaci targowiccy zajęli wówczas wszystkie województwa Rzeczypospolitej. Prusacy łamiąc przymierze wkroczyli do Wielkopolski w styczniu 1793.

[edytuj] II rozbiór Polski

Jeszcze przed II rozbiorem cała Rzeczpospolita była okupowana: Wielkopolska została zajęta przez Prusy, Warszawa przez Rosję. Okupacja wojskowa obcych mocarstw i rządy targowiczan (głównie przedstawiciele stronnictwa hetmańskiego na Sejmie Wielkim) były bardzo uciążliwe, toteż wśród ludności szybko narastało niezadowolenie i bunt. Zawiązywały się spiski przeciwko okupantom.

23 stycznia 1793 roku podpisany został w Petersburgu przez Prusy i Rosję II rozbiór Rzeczypospolitej. Austria nie brała udziału w II rozbiorze Polski, gdyż była zajęta wojną ze swymi sąsiadami (szczególnie ogarniętą rewolucją Francją). Prusy chciały wynagrodzić sobie straty poniesione w walkach z Francją, natomiast Rosja w walkach z Turcją. We wrześniu 1793 roku został zwołany ostatni sejm w Grodnie. Postanowienia weszły w życie, gdyż protestacyjne milczenie posłów uznano za zgodę na rozbiór.

[edytuj] Insurekcja kościuszkowska 1794

W marcu 1794 wybuchło powstanie narodowe przeciwko Rosji i Prusom, kierowane przez gen. Tadeusza Kościuszkę, który w latach 1775-1783 był uczestnikiem wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, a w 1792 dowodził w bitwie pod Dubienką.

Po insurekcji warszawskiej, gdy zdobyto ambasadę rosyjską w Warszawie i przejęto dokumenty świadczące o pobieraniu przez otoczenie Stanisława Augusta stałej pensji rosyjskiej – król stał się faktycznie zakładnikiem powstańców i zamknął się w zamku.

[edytuj] III rozbiór Polski

Po upadku powstania, nastąpił w 1795 III rozbiór Rzeczypospolitej przez Rosję, Austrię i Prusy I Rzeczpospolita przestała istnieć jako państwo. Król Stanisław August Poniatowski opuścił wtedy Warszawę i udał się w asyście 120 dragonów rosyjskich do Grodna pod opiekę i nadzór namiestnika rosyjskiego, po czym abdykował 25 listopada 1795 (w dniu imienin Katarzyny II) i w 31 rocznicę swojej koronacji. Otrzymywał od carycy stałą pensję, po jej śmierci mógł zamieszkać w Petersburgu. Zmarł tam 12 lutego 1798 nagłą śmiercią po wypiciu zawartości filiżanki. W chwili śmierci był bardzo zadłużony.

Ostatni jego symboliczny pogrzeb nastąpił 14 lutego 1995 w archikatedrze św. Jana w Warszawie.

[edytuj] Próba oceny

Stanisław August Poniatowski jest postacią bardzo kontrowersyjną. Niektórzy historycy twierdzą, że mógł zatrzymać upadek państwa polskiego, co wymagało jednak silnego charakteru i dużej determinacji, których to cech niewątpliwe mu brakowało. W tym zakresie był władcą bardzo nieudolnym, całkowicie uzależnionym od woli carycy Katarzyny II. Jego przeciwnicy zwracają także uwagę na to, że sam doprowadził do interwencji wojsk rosyjskich przeciwko konfederacji barskiej, przedwcześnie skapitulował w czasie wojny polsko-rosyjskiej 1792, przystąpił do Targowicy i dobrowolnie abdykował na rzecz głównego rozbiorcy (w zamian za obietnicę spłacenia swoich czterdziestomilionowych długów). Na niekorzyść władcy przemawia też brak realizmu politycznego – Stanisław August do końca swojego panowania łudził się, że ma realny wpływ na bieg spraw państwowych.

Niepodważalne są jego zasługi w zakresie edukacji oraz mecenat nad sztuką, jednak nie da się ukryć, że przez swoją słabość doprowadził w 1768 do utraty przez Rzeczpospolitą suwerenności, gdy stała się ona de iure protektoratem rosyjskim, a król stał się tylko marionetką w rękach wszechwładnych ambasadorów cesarzowej Katarzyny II. Miał światły umysł, trudno zarzucić mu brak chęci do reform państwa, nie miał jednak siły charakteru na miarę tego zadania. Współcześni mówili o królu Stanisławie – król Staś, co było w równej mierze określeniem pieszczotliwym, jak i lekceważącym. Jak podaje Marian Brandys w "Strażniku królewskiego grobu", w latach międzywojennych na określenie kogoś, kto się "zeszmacił" politycznie, mówiło się, że się "zestanisławoauguścił".

Stanisław Poniatowski w 1767 r. przyznał się angielskiemu dyplomacie Jamesowi Harrisowi, że Szkołę Rycerską założył po to, by dostarczać kadry oficerskie Rosjanom (z tego właśnie powodu miała się ona cieszyć poparciem carycy Katarzyny II).

• źródło: W. Zawadzki, Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców t.1-2, PIW 1963 Warszawa.

[edytuj] Małżeństwo i potomstwo

W 1784 roku Stanisław August Poniatowski zawarł morganatyczne małżeństwo z Elżbietą z Szydłowskich Grabowską. Synami naturalnymi Stanisława Augusta ze związku z Elżbietą byli: Stanisław Grabowski^[12], urodzony 28 października 1780 roku, który otrzymał tytuł hrabiowski w 1836 roku, Michał Grabowski^[13], urodzony w 1773, późniejszy generał wojsk polskich Księstwa Warszawskiego oraz Kazimierz, marszałek wołkowyski. Ze związku z nią miał także trzy córki: Aleksandrę, Izabelę i Konstancję.

[edytuj] Genealogia

Franciszek Poniatowski ur. 1640/50 zm. 1691/95

Helena Niewiarowska ur. 1656 zm. 1732

Kazimierz Czartoryski ur. 1674 zm. 31 VIII 1741

Izabela Elżbieta Morsztyn ur. 26 VIII 1671 zm. 24 II 1758

Stanisław Poniatowski ur. 15 IX 1676 zm. 30 VIII 1762

Konstancja Czartoryska ur. 1700 zm. 27 X 1757

1 Elżbieta z Szydłowskich Grabowska ur. 1748 zm. 1810 OO   1784 (zw. morg.)

2 Katarzyna II Wielka ur. 21 IV 1729 zm. 6 XI 1796 OO   1755 (konkubinat)

Stanisław August Poniatowski ur. 17 I 1732 zm. 12 II 1798

3 Magdalena Agnieszka Lubomirska ur. 1739 zm. 1780 OO   XVIII w. (konkubinat)

1

1

2

3

3

Michał Grabowski  ur. 1773  zm.1812

Stanisław Grabowski  ur. 28 X 1780  zm. 3 XI 1845

Anna Piotrowna  ur. 20 XII 1757  zm. 19 III 1759

Konstancja Zwanowa  ur. 1768  zm. ?

Michał Cichocki  ur. 1770  zm. 1828

[edytuj] Zobacz też

• oświecenie w Polsce
• Polska w XVIII wieku
• ambasadorowie i posłowie rosyjscy w Rzeczypospolitej 1763-1794
• przymierze polsko-pruskie 1790
• Paul Tremo
• Henrietta Lullier
• Akt detronizacji Stanisława Augusta Poniatowskiego
• Zamek Królewski w Warszawie

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Artykuł poświęcony sprawie zaginięcia zwłok Stanisława Augusta Poniatowskiego z kościoła w Wołczynie
• Król Stanisław August i Royal Society w Londynie
• Król Stanisław August w Gdańsku
• Stanisław August Poniatowski- Muzeum Historii Polski
• Genealogia Stanisława Augusta Poniatowskiego
• Świadectwo Galeria malarstwa Stanisława Augusta Poniatowskiego
• Archiwalia z czasów panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego

[edytuj] Bibliografia

• Joachim Lelewel, Panowanie króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego, Warszawa 1831
• Zofia Zielińska, Ostatnie lata Pierwszej Rzeczypospolitej, Seria Dzieje narodu i państwa polskiego, 1986, ISBN 83-03-01151-0

Przypisy