Zygmunt I Stary

Z Wikipedii

Zygmunt I Stary 1467-1548
Władca Polski
Władca od 1506 do 1548 poprzednik Aleksander Jagiellończyk następca Zygmunt II August
urodzony 1 stycznia 1467 w Kozienicach zmarły 1 kwietnia 1548 w Krakowie koronowany 24 stycznia 1507 w Krakowie pochowany w katedrze na Wawelu
Ojciec Kazimierz IV Jagiellończyk Matka Elżbieta Rakuszanka

Zygmunt I Stary (lit. Žygimantas Senasis białorus. Жыгімонт Стары, ur. 1 stycznia 1467 w Kozienicach, zm. 1 kwietnia 1548 w Krakowie) – od 1506 król polski i wielki książę litewski. Przedostatni z dynastii Jagiellonów na tronie polskim.

Był przedostatnim z sześciu synów Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki, ojcem m.in. Zygmunta II Augusta. Dwukrotnie żonaty: z Barbarą Zapolyą (1512), a po jej śmierci z Boną z rodu Sforzów (1518).

Zanim został królem, zarządzał w imieniu swego brata, króla węgierskiego i czeskiego Władysława Jagiellończyka, Księstwem Głogowskim (1499) i Księstwem Opawskim (1501). W 1504 został namiestnikiem całego Śląska i Dolnych Łużyc.

Spis treści 1 Panowanie 1.1 Koronacja 1.2 Rządy wewnątrz królestwa 1.3 Stosunki z zagranicą 2 Zygmunt Stary a rozwój sztuki 3 Rodzina 3.1 Genealogia i potomstwo 3.2 Żony i dzieci 3.3 Nieślubne dzieci 3.4 Zobacz też 4 Linki zewnętrzne

[edytuj] Panowanie

[edytuj] Koronacja

Po śmierci króla Aleksandra Jagiellończyka wyniesiony na tron litewski przez radę wielkoksiążęcą w Wilnie (20 października 1506) i obrany królem polskim na Sejmie piotrkowskim (8 grudnia 1506). Koronowany w katedrze wawelskiej 24 stycznia 1507 przez arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski Andrzeja Boryszewskiego.

W lutym 1507 nakłonił sejm litewski do przyjęcia uchwały o gotowości do wojny z Wielkim Księstwem Moskiewskim. Dwuletnia III wojna litewsko-moskiewska 1507-1508 doprowadziła do obrony przez Litwę stanu jej posiadania.

[edytuj] Rządy wewnątrz królestwa

Sprawując rządy korzystał z rady senatorów i kompetentnych ministrów kierujących kancelarią królewską, urzędem podskarbińskim i wielkorządcami krakowskimi. Pomimo że był niechętny systemowi parlamentarnemu i niezależności politycznej szlachty, zwoływał coroczne sejmy, z reguły uzyskując uchwały podatkowe (pobory) na obronę potoczną. Jednakże niepowodzeniem skończyły się próby stworzenia stałego funduszu na obronność z podatków zależnych od dochodów.

Do sukcesów można zaliczyć częściowe oddłużenie skarbu. Zygmunt I Stary oddzielił rachunkowość dotyczącą podatków publicznych od skarbu królewskiego. Wzmocnił działalność mennicy krakowskiej, zabiegał o uporządkowanie przepisów dotyczących dochodów z eksploatacji żup solnych i kopalni, wydał statut dla Ormian (1519), zasady procesowe (1523), zamierzał ujednolicić prawo w całym kraju (correctura iurium, zwana korekturą Taszyckiego, 1532, odrzucona przez sejm 1540).

Uporządkował gospodarkę celną ("nowe cło"), dbał o rozwój miast królewskich, odzyskał dla skarbu liczne kompleksy dóbr koronnej domeny królewskiej, znajdujące się pod zastawem. W działalności finansowej króla wspierała królowa Bona, dążąca do powiększenia dóbr królewskich, także w drodze zakupów i poprawy efektywności gospodarowania.

W rokoszu lwowskim (wojna kokosza) 1537 wysunięto postulaty egzekwowania praw średniej szlachty niezadowolonej z działań dworu (tzw. Egzekucja Praw). Żądania szlachty skierowane były przeciw hegemonii elit senatorsko-ministerialnych (co wiązało się z nieprzestrzeganiem zakazów łączenia określonych urzędów świeckich i kościelnych, tzw. Incompatibilitas), oraz z pomijaniem przy nominacjach na urzędy ziemskie zasady zamieszkiwania na obszarze jurysdykcji urzędu (tzw. "osiadłości"), sprzeciwiano się również wydatnej roli w życiu politycznym królowej i jej akcji wykupu w Koronie zastawionych królewszczyzn, wychowywaniu Zygmunta Augusta na dworze matki (bez zapewnienia mu edukacji politycznej i rycerskiej) oraz zbyt wysokiemu "nowemu cłu". Z powodu braku stanowczej postawy wśród przywódców szlachty, po długotrwałych rokowaniach, rokosz zakończył się kompromisem. Szlachta rozjechała się do domów, nie angażując się w wyprawę wojenną organizowaną przez króla (magnaci twierdzili, że jedynym wynikiem rokoszu miało być wyjedzenie drobiu w okolicy obozu, stąd pogardliwa nazwa "wojna kokosza").

Osiągnięciem było włączenie Mazowsza do Polski (po wygaśnięciu w 1526 męskiej linii książąt czersko-warszawskich) jako województwa mazowieckiego (1529), oraz wprowadzenie do sejmu posłów mazowieckich sejmików ziemskich.

Za namową swojej żony – Bony, uzyskał przyznanie, za swego życia, swemu małoletniemu synowi Zygmuntowi Augustowi tronu wielkoksiążęcego na Litwie (1522), jak i tronu polskiego (1529) (w wyniku elekcji vivente rege). Był to pierwszy i zarazem ostatni, tego typu wybór władcy na tron królewski w Polsce.

Rozwaga i pokojowe usposobienie Zygmunta Starego sprawiły, że w chwili śmierci cieszył się ogólnym szacunkiem w kraju i za granicą. Okres jego panowania określany jest jako złoty wiek w Polsce.

[edytuj] Stosunki z zagranicą

W polityce zagranicznej Zygmunt Stary przede wszystkim przeciwstawiał się okrążeniu przez wrogów. Wielkie Księstwo Litewskie było zagrożone atakiem ze strony Moskwy, w wyniku wojny 1507-1508 i wojny litewsko-moskiewskiej 1512-1522 utraciło w 1514 Smoleńsk (mimo świetnego zwycięstwa polsko-litewskiego w bitwie pod Orszą), a w 1522 Nowogród Siewierski. Wasyl III sprzymierzył się z cesarzem Maksymilianem I, a brak akceptacji przez cesarstwo postanowień pokoju toruńskiego (1466) dopomagał wyłamywaniu się wielkich mistrzów krzyżackich z lenniczej zależności względem Polski. Obawiano się przymierza między nowym wielkim mistrzem, Albrechtem Hohenzollernem, a Moskwą. Współdziałając z bratem królem Czech i Węgier Władysławem Jagiellończykiem, doprowadził do rozbicia antypolskiego sojuszu państw habsburskich i państw skandynawskich pod panowaniem dynastii oldenburskiej. Zjazd wiedeński 1515, zakończony cofnięciem przez cesarza poparcia dla Moskwy i uznaniem praw Polski do lenna Prus, rozwiązał ręce Zygmuntowi Staremu na północy. W wyniku ostatniej wojny z zakonem krzyżackim (1519-1521) doszło w 1525 do podpisania traktatu krakowskiego. Zygmunt Stary zaakceptował przejście majątków i urzędów krzyżackich spod władzy kościelnej pod świecką i przyjął hołd lenniczy Albrechta jako luterańskiego księcia Prus (hołd pruski). Polsce zaś traktat zapewnił prawo aneksji Prus Książęcych po wygaśnięciu rodu Albrechta po mieczu. W styczniu 1525 wybuchł tumult gdański, gdy zrewoltowane pospólstwo i plebs luterański wystąpiły przeciwko biskupowi kujawskiemu Maciejowi Drzewickiemu, podważając prawa polskiego kościoła do jurysdykcji duchownej w tym mieście. 17 kwietnia 1526 Zygmunt Stary na czele 8 000 wojska wkroczył do Gdańska, uśmierzając bunt, ścinając jego przywódców.

V wojna moskiewska, mimo zdobycia Staroduba (1535), nie przywróciła Wielkiemu Księstwu Litewskiemu Smoleńska. Mocą zawartego w 1537 pokoju Litwa zachowała zdobyty Homel. Walki trwały również na pograniczu z Tatarami krymskimi (ich najazdy odpierano przy pomocy obrony potocznej i "podarków") i Mołdawianami (zwycięstwo hetmana Jan Amor Tarnowski pod Obertynem w 1531 roku uregulowało stosunki na Pokuciu).

[edytuj] Zygmunt Stary a rozwój sztuki

Zygmunt I Stary był wybitnym mecenasem sztuki. Jego zasługą jest bardzo wczesne wprowadzenie sztuki renesansowej do Polski, która (pomijając Węgry) wyprzedziła w tym względzie inne kraje europejskie. Nie będąc jeszcze królem, ufundował renesansowy nagrobek swego brata, króla Jana Olbrachta w katedrze wawelskiej (ok. 1505). Za jego rządów między innymi przebudowano w tym samym stylu Zamek Królewski na Wawelu, który może się poszczycić największym renesansowym dziedzińcem w Europie, a ufundowana przez niego Kaplica Zygmuntowska przy katedrze wawelskiej jest nazywana "perłą toskańskiego renesansu na północ od Alp". W 1540 r. ufundował on także Kapelę Rorantystów – męski zespół wokalny działający w katedrze wawelskiej jeszcze przez wiele lat po jego śmierci.

[edytuj] Rodzina

[edytuj] Genealogia i potomstwo

Władysław II Jagiełło ur. ok. 1351 zm. 1 VI 1434

Zofia Holszańska ur. ok. 1405 zm. 21 IX 1461

Albrecht II Habsburg ur. 16 VIII 1397 zm. 27 X 1439

Elżbieta Luksemburska 1) ur. 1409 zm. 1442

Kazimierz IV Jagiellończyk ur. 30 XI 1427 zm. 7 VI 1492

Elżbieta Rakuszanka ur. 1436 zm. 30 VIII 1505

[edytuj] Żony i dzieci

1 Katarzyna Telniczanka ur. ok. 1480 zm. 1528 OO   1498 (związek nieformalny)		2 Barbara Zapolya ur. 1495 zm. 2 X 1515 OO   8 II 1512		Zygmunt I Stary ur. 1 I 1467 zm. 1 IV 1548		3 Bona Sforza ur. 2 II 1494 zm. 19 XI 1557 OO   18 IV 1518
	1		1		1		2		2
Jan z Książąt Litewskich  ur. 8 I 1499  zm. 18 II 1538		Regina  ur. 1500/1501  zm. 20 V 1526		Katarzyna  ur. ok. 1503  zm. po 9 IX 1548		Jadwiga Jagiellonka  ur. 15 III 1513  zm. 7 II 1573		Anna  ur. 1 VII 1515  zm. 8 V 1520
	3		3		3		3		3
Izabela Jagiellonka 2)  ur. 18 I 1519  zm. 15 IX 1559		Zygmunt II August  ur. 1 VIII 1520  zm. 7 VII 1572		Zofia Jagiellonka  ur. 13 VII 1522  zm. 28 V 1575		Anna Jagiellonka  ur. 18 X 1523  zm. 9 IX 1596		Katarzyna Jagiellonka  ur. 1 XI 1526  zm. 16 IX 1583
	3
Wojciech Olbracht  ur. 20 IX 1527  zm. 20 IX 1527

córka Zygmunta Luksemburskiego żona Jana Zápolyi, matka Jana II Zygmunta Zápolyi

[edytuj] Nieślubne dzieci

1. Nieślubne dzieci ze związku z Katarzyną Telniczanką:

• Jan z Książąt Litewskich ur. 1499 – biskup wileński i poznański,
• Regina – żona Hieronima Szafrańca z Pieskowej Skały,
• Katarzyna – żona Jerzego III, hrabiego Montfortu.

2. Dzieci z małżeństwa w latach 1512-1515, z Barbarą Zapolya (1495-1515), córką Stefana Zapolyi, wojewody siedmiogrodzkiego, pana na Trenczynie:

• Jadwiga,
• Anna.

3. Dzieci z małżeństwa w latach 1518-1548, z Boną Sforzą (1494-1557), córką Giana Galeazzo Sforzy, księcia Mediolanu:

• Izabela,
• Zygmunt August,
• Zofia,
• Anna,
• Katarzyna,
• Wojciech Olbracht.

[edytuj] Zobacz też

• dzwon Zygmunta
• wojny moskiewskie
• Wojna polsko-krzyżacka 1519-1521

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Archiwalia związane z panowaniem Zygmunta I Starego