Magnateria polska
Z Wikipedii
Magnateria polska – najwyższa warstwa szlachty w Rzeczypospolitej Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, odpowiadająca średniowiecznemu możnowładztwu i spełniająca rolę arystokracji.
Spis treści |
[edytuj] Kryteria przynależności
Warunkiem należenia do tej warstwy było posiadanie rozległych dóbr ziemskich (latyfundiów), konsolidację których rody magnackie utrwalały poprzez ustanawianie ordynacji. Za magnaterię uważa się rody które wchodziły w koligacje z innymi rodzinami magnackimi, wywierały wpływ polityczny przynajmniej o zasięgu lokalnym, utrzymywały własne wojska nadworne. Kryteria te były w znaczący sposób zróżnicowane w odniesieniu do rodów zamieszkujących różne dzielnice I Rzeczypospolitej. Fortuny magnackie w Wielkopolsce były mniejsze niż na Ukrainie i Litwie, a w Prusach Królewskich rody magnackie opierały się na królewszczyznach.
[edytuj] Geneza
Magnateria powstała prawdopodobnie w wyniku kumulacji i skupywania dóbr ziemskich. Pożyczając na oprocentowany kredyt od szlachty środki finansowe na wykup posiadłości ziemskich, wiązała się tym samym ze swoimi wierzycielami, co umożliwiało przenikanie do stanu magnackiego bogatych i przedsiębiorczych przedstawicieli stanu szlacheckiego. Magnaci wiązali się także węzłami rodzinnymi ze szlacheckimi przywódcami wojskowymi i politycznymi. Tą drogą do magnaterii weszły rody Zamoyskich, Koniecpolskich i Ossolińskich, przedstawiciele których obejmowali urzędy senatorskie.
[edytuj] Życie polityczne
Za Zygmunta I Starego magnaci-senatorowie wyznaczali jednego spośród dwóch posłów na sejm walny, wybieranych na większości z sejmików. Wkrótce jednak w wyniku ruchu egzekucyjnego utracili swoją uprzywilejowana pozycję na rzecz izby poselskiej.
Magnateria uzyskuje przewagę w życiu politycznym Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku. Jej potęga militarna i polityczna sprawia, że niejednokrotnie próbuje prowadzić własną politykę zagraniczną. W 1604 rody Mniszchów i Wiśniowieckich popierają Dymitra I Samozwańca i rozpoczynają własną interwencję zbrojną, w pogrążonej w Wielkiej Smucie Rosji. Samuel Korecki i Michał Wiśniowiecki w latach 1606-1616 na własną rękę podejmują wyprawę do Mołdawii. W 1655, w czasie potopu szwedzkiego Radziwiłłowie podejmują próbę utworzenia własnego księstwa udzielnego pod protektoratem Szwecji.
W obliczu zaniku zdolności egzekucyjnych władzy centralnej w XVIII wieku, przejawiającym się w zrywaniu sejmów i zawiązywaniu licznych konfederacji antykrólewskich, realna władza spoczęła na kontrolowanych przez magnaterię sejmikach ziemskich. Poszczególne rody magnackie wytworzyły własny system klienteli szlacheckiej, za pośrednictwem której wybierały własnych kandydatów do sejmu, seputatów Trybunału Koronnego i Litewskiego, kontrolowały sejmiki i sądy ziemskie. Wszystko to gwarantowało magnaterii przemożny wpływ na życie polityczne kraju. Rywalizacja pomiędzy poszczególnymi rodami magnackimi obejmowała wszystkie szczeble administracji Rzeczypospolitej, nie wyłączając wybieranego w wolnej elekcji króla. W 1700 opozycja wobec kumulującego na Litwie większość urzędów senatorskich rodu Sapiehów doprowadziła do wybuchu wojny domowej.
Po 1764 następuje wyraźna koncentracja wpływów politycznych przez kilka rodów magnackich. Niektórym z nich: Lubomirskim, Massalskim, Ossolińskim, Poniatowskim Ponińskim, Radziwiłłom, Sapiehom i Sułkowskim przyznano tytuły książęce, co podważyło równość szlachecką.
[edytuj] Życie kulturalne
Dwory magnackie były prężnymi ośrodkami kultury w Rzeczypospolitej, sprawującymi mecenat artystyczny o zasięgu ogólnokrajowym. Magnatów stać było, na sprowadzenie wybitnych artystów i rzemieślników zachodnioeuropejskich do realizacji swoich założeń urbanistycznych, architektonicznych, rzeźbiarskich i malarskich. Od XVIII wieku powstają w dobrach magnackich teatry dworskie. Często sami magnaci parają się nauką i sztuką, czego przykładem jest m. in. poeta Łukasz Opaliński młodszy, pisarze marszałek wielki koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski i hetman wielki koronny Wacław Piotr Rzewuski, historyk Józef Aleksander Jabłonowski.
[edytuj] Gospodarka
Magnateria polska była właścicielem rozległych latyfundiów, gdzie prowadziła przeważnie gospodarkę rolno-hodowlaną. Niekiedy w skład domen magnackich wchodziły też kopalnie soli i rud metali. Od XVIII wieku w latyfundiach magnackich często powstają manufaktury. Ukrytą formą wynagradzania kilentelizmu szlachty, były przyznawane jej przez magnaterię dogodne czynsze dzierżawne, niekiedy rozdawnictwo wyrobów swoich manufaktur (farfury, pasy słuckie itp.). Postępuje stała rozbudowa struktur administracyjnych dóbr magnackich. Powoływani są nowi urzędnicy, zajmujący się zarządzaniem rozległych latyfundiów, tacy jak komisarze dóbr, komisarze generalni, szyprowie generalni itp.
[edytuj] Zabory
W wyniku zaborów dobra magnackie uległy rozczłonkowaniu pomiędzy trzy państwa zaborcze. Odtąd magnaci mogli posiadać dobra ziemskie tylko w jednym zaborze co podkopało ich pozycję materialną. Rodziny magnackie położyły zasługi w zachowaniu i utrwaleniu dziedzictwa kulturalnego rozebranego państwa polskiego. W Puławach i Krakowie Czartoryscy zgromadzili zbiory muzealne, dające początek Muzeum Czartoryskich w Krakowie. W 1817 we Lwowie Józef Maksymilian Ossoliński założył Zakład Narodowy im. Ossolińskich. W Kórniku Tomasz Działyński założył bibliotekę. Magnaci biorą także udział w życiu społecznym. Inicjatorem powołania Towarzystwa Rolniczego w Królestwie Polskim był hrabia Andrzej Zamoyski. Przedstawiciele wielkich rodów ziemiańskich powoływani byli do rad nadzorczych wielkich spółek akcyjnych, jednak udział ich kapitałów w przemyśle, górnictwie i handlu był ograniczony.
[edytuj] Zobacz też
[edytuj] Bibliografia
- Władysław Czapliński, J. Długosz, Życie codzienne magnaterii polskiej w XVII wieku, Warszawa 1976
- Antoni Mączak, Klientela, Warszawa 1994
- Antoni Mączak, Magnateria, w: Encyklopedia historii Polski do 1945 roku, t. I, Warszawa 1981
- Władysław Konopczyński, Dzieje polski nowożytnej, 1936, t. I-II.
