I Rzeczpospolita
Z Wikipedii
Ten artykuł wymaga dopracowania zgodnie z zaleceniami edycyjnymi. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdziesz na stronie dyskusji tego artykułu. Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość. |
I Rzeczpospolita – współczesna nazwa państwa zwanego dawniej Rzeczpospolitą, obejmującego Koronę Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie, a więc tereny dzisiejszej Polski, większej części Ukrainy, Białorusi, Litwy oraz częściowo Łotwy, Estonii i Rosji, stosowana dla okresu od połowy XV w., czyli od ukształtowania się ustroju tzw. demokracji szlacheckiej do III rozbioru w 1795.
Po raz pierwszy nazwano Koronę Królestwa Polskiego Rzecząpospolitą w akcie wierności Maćka Borkowica złożonym królowi Kazimierzowi Wielkiemu 16 lutego 1358 w Sieradzu.
Za początek demokracji szlacheckiej najczęściej przyjmuje się rok 1454, w którym na mocy przywilejów nieszawskich szerokie kompetencje zdobyły sejmiki szlacheckie.
[edytuj] Kalendarium
- 1454 – Przywilej cerkwicko-nieszawski.
- 1454 – Powstanie w Prusach. Prusacy opanowali Gdańsk, Elbląg, Chełmno i inne miasta. Stany pruskie poddały się Polsce. Kazimierz Jagiellończyk wcielił Prusy do Korony Polskiej. Polska wypowiedziała wojnę Krzyżakom.
- 1454-1466 – Wojna trzynastoletnia z zakonem krzyżackim.
- 1454 – Zhołdowanie przez Polskę księstwa Oświęcimskiego.
- 1463 – Połączona flotylla Gdańska i Elbląga w sile 25 okrętów rozbiła na Zalewie Wiślanym flotę krzyżacką złożoną z 44 okrętów.
- 1492-1497 – Powstanie chłopskie na Podkarpaciu pod wodzą Muchy.
- 1492-1501 – Panowanie Jana Olbrachta.
- 1492-1506 – Panowanie Aleksandra Jagiellończyka w Wielkim Księstwie Litewskim.
- 1493 – Ustalenie się sejmu walnego (król, senat i izba poselska).
- 1494 – Jan Olbracht kupił księstwo zatorskie.
- 1496 – Przywilej w Piotrkowie.
- 1497 – Wyprawa mołdawska Jana Olbrachta. Klęska w czasie odwrotu w lasach bukowińskich. Efektem było wyzwolenie Wołoszczyzny spod zwierzchnictwa polskiego.
- 1501-1506 – Panowanie Aleksandra Jagiellończyka w Polsce i na Litwie.
- 1501 – Unia mielnicka.
- 1506-1548 – Panowanie Zygmunta Starego.
- 1512-1522 – Wojna litewsko-rosyjska. Wojska rosyjskie zdobyły Smoleńsk.
- 1515 – Zjazd w Wiedniu.
- 1519-1521 – Wojna z zakonem krzyżackim. Zakon poniósł klęskę (w 1521 zawarto 4-letni rozejm).
- 1522 – Pięcioletni rozejm z Rosją, przedłużony następnie do 1533.
- 1525 – Traktat krakowski między Polską i Zakonem. Państwo krzyżackie stało się państwem świeckim, pozostającym w zależności lennej od Polski.
- 1525 – Hołd pruski.
- 1548-1572 – Panowanie Zygmunta Augusta, ostatniego z Jagiellonów.
- 1558-1582 – Wojna o Inflanty. Zajęcie przez wojska rosyjskie Narwy, Dorpatu oraz zamków we wschodniej części Inflant.
- 1559 – Poddanie się stanów inflanckich Zygmuntowi Augustowi w zamian za obronę przed Rosją.
- 1561-1570 – Wojna inflancka (polsko-rosyjska).
- 1561 – Unia między Polską i Inflantami w Wilnie. Warunki: Kurlandia – lennem Polski, część Inflant przyłączona do Polski i Litwy.
- 1568-1569 – W Lublinie obradował sejm polski i sejm litewski nad sprawą unii polsko-litewskiej.
- 1569 – Zgodnie z uchwałą sejmu lubelskiego Zygmunt August wydał akt wcielenia do Korony województw: podlaskiego, wołyńskiego, bracławskiego.
- 1569 – Ściślejsze połączenie Prus Królewskich z Koroną.
- 1569 – Sejm lubelski uchwalił wcielenie Kijowszczyzny do Korony.
- 1569 – Unia lubelska.
- 1573 – Konfederacja warszawska.
- 1573 – Sejm elekcyjny. Wybór na tron polski Henryka Walezego, brata króla francuskiego Karola IX.
- 1573-1574 – Panowanie Henryka Walezego.
- 1574 – Ucieczka króla do Francji na wieść o śmierci Karola IX.
- 1574-1576 – Bezkrólewie.
- 1575 – Wybór Anny Jagiellonki, siostry Zygmunta Augusta, na króla Polski i przeznaczenie jej na męża księcia siedmiogrodzkiego Stefana Batorego.
- 1576-1586 – Panowanie Stefana Batorego.
- 1576-1577 – Wojna Rzeczypospolitej z Gdańskiem.
- 1578 – Utworzenie tzw. piechoty wybranieckiej.
- 1579-1582 – Wojny króla Stefana Batorego z Rosją.
- 1582 – Dziesięcioletni rozejm polsko-rosyjski w Jamie Zapolskim. Polska uzyskała: Połock i Wieliż oraz prawie całe Inflanty, prócz Estonii i wysp Ozylii i Dagö.
- 1586-1587 – Bezkrólewie.
- 1587-1632 – Panowanie Zygmunta III Wazy.
- 1591-1593 – Powstanie Kosińskiego. Powstanie kozackie pod wodzą Krzysztofa Kosińskiego, objęło Ukrainę naddnieprzańską; stłumione przez właścicieli latyfundiów na Ukrainie.
- 1592-1599 – unia polsko-szwedzka.
- 1594-1596 – Powstanie kozackie pod wodzą Semena Nalewajki. Nosiło jak i poprzednie powstanie, charakter społeczny i narodowościowy. Wzięli w nim udział zarówno chłopi jak i mieszczanie uciskani przez magnaterię i szlachtę. Poza znaczną częścią Ukrainy powstanie objęło Białoruś. Hetman polny koronny Stanisław Żółkiewski odniósł nad powstańcami zwycięstwo.
- 1596 – Unia z Kościołem katolickim. W Brześciu Litewskim część duchownych prawosławnych uznała prymat papieża. Powstał Kościół unicki, który stał się częścią Kościoła katolickiego w obrządku greckim.
- 1600 – Wybuch wojny ze Szwecją, toczyła się w Inflantach, w 1601. Szwedzi dotarli do Dźwiny.
- 1604-1606 – Polska popierała Dymitra Samozwańca w Rosji. W 1606 wybuchło powstanie ludowe w Moskwie, stracono Dymitra i wymordowano załogę polską na Kremlu. Bojarzy osadzili na tronie Wasyla Szujskiego.
- 1605 – Wojska polskie pod wodzą Jana Karola Chodkiewicza odniosły zwycięstwo nad Szwedami pod Kircholmem. Polska odzyskała całe Inflanty.
- 1607-1611 – Udział Polaków w akcji Dymitra II Samozwańca. W 1606 Rzeczpospolita w obawie przed porozumieniem rosyjsko-szwedzkim podjęła zbrojną interwencję w Rosji.
- 1609-1611 – Oblężenie i zdobycie Smoleńska przez wojska polskie.
- 1610 – Zwycięstwo Stanisława Żółkiewskiego nad wojskiem rosyjskim pod Kłuszynem
- 1610 – Żółkiewski wkraczył do Moskwy.
- 1610-1612 – Interwencyjna wojna Polski z Rosją. Władysław (syn Zygmunta III) został uznany carem. Załoga polska obsadziła Kreml. Pospolite ruszenie z udziałem mieszczan, szlachty i Kozaków skierowało się na Moskwę. Odparły one wojska Chodkiewicza spieszące na odsiecz załodze polskiej w Moskwie. Załoga skapitulowała 22 października 1612. Wkrótce sobór rosyjski wybrał carem Michała Romanowa.
- 1619 – Rozejm dywiliński z Rosją, zawarty na 14,5 roku. Ziemie: smoleńska, czernihowska i siewierska pozostały przy Polsce. Zawarcie rozejmu oznaczało de facto wyrzeczenie się przez Polskę planu podboju Rosji.
- 1620 – Turcy zadali wojskom polskim klęskę pod Cecorą. W bitwie tej zginął Stanisław Żółkiewski.
- 1621 – Obrona Chocimia i pokój z Turcją. Wyprawa turecka wobec bohaterskiej obrony wojsk polskich zakończyła się niepowodzeniem. Pokój ustalił granice na Dniestrze, nie rozstrzygnął jednak sporów polsko-tureckich. Podczas obrony chocimskiej umarł Jan Karol Chodkiewicz jeden z najznakomitszych dowódców dawnej Polski.
- 1627 – Bitwa morska pod Oliwą w Zatoce Gdańskiej między flotą polską a szwedzką, zakończona zwycięstwem Polaków. Szwedzi odstąpili od blokady Gdańska.
- 1629 – Wojska Gustawa Adolfa poniosły dotkliwą klęskę pod Trzcianą.
- 1629 – Rozejm ze Szwecją w Starym Targu. W rękach Szwedów pozostały wszystkie porty z wyjątkiem Gdańska, Pucka i Królewca. Ponadto zatrzymali oni znaczną część Inflant na północ od Dźwiny. Uzyskali również prawo pobierania części ceł z handlu polskiego.
- 1630 – Powstanie kozacko-chłopskie na Ukrainie pod wodzą Tarasa Fedorowicza. Kozacki zryw powstańczy został poparty przez gnębionych chłopów ukraińskich, nie osiągną jednak większego zasięgu. Hetman Stanisław Koniecpolski narzucił Kozakom ugodę, przyznając drobne korzyści.
- 1632-1648 – Panowanie Władysława IV.
- 1632-1634 – Wojna z Rosją. Wojna zakończyła się pokojem w Polanowie, który potwierdził warunki rozejmu dywilińskiego. Polska zatrzymała ziemię: smoleńską, czernihowską i siewierską. Władysław IV zrezygnował z pretensji do tronu rosyjskiego.
- 1635 – Rozejm w Sztumskiej Wsi ze Szwecją. Szwedzi wycofali swe wojska z twierdz na wybrzeżu pruskim i zrezygnowali z pobierania ceł z handlu polskiego.
- 1637 – Śmierć Bogusława XIV, ostatniego księcia zachodnio-pomorskiego. Zajęcie Pomorza Zachodniego przez Szwecję. Wcielenie do Prus Królewskich okręgów lęborkiego i bytomskiego.
- 1637 – Powstanie kozackie pod wodzą Pawła Pawluka. Pod Kumejkami zaporożcy ponieśli klęskę.
- 1648 – Wybuch powstania na Ukrainie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. Powstanie to na początku miało podłoże społeczne, jednak szybko zamieniło się w walkę zniewolonej narodowości o wyzwolenie polityczne. W bitwie pod Żółtymi Wodami wojska polskie pod wodzą Stefana Potockiego, syna hetmana wielkiego koronnego, poniosły klęskę.
- 1648 – Bitwa pod Korsuniem. Chmielnicki uderzył na główne siły polskie dowodzone przez hetmanów Mikołaja Potockiego i Marcina Kalinowskiego i zadał im klęskę. Obaj hetmani dostali się do niewoli. Droga w głąb Rzeczypospolitej została otwarta.
- 1648 – Klęska regularnej armii polskiej i pocztów magnackich pod Piławcami.
- 1648-1668 – Panowanie Jana Kazimierza.
- 1649 – Wojna na Ukrainie. Oblężenie Zbaraża przez wojska kozacko-tatarskie. Otoczenie pod Zborowem wojsk królewskich, spieszących z odsieczą Zbarażowi. Przekupienie przez króla polskiego chana Islam Gireja, który był przeciwnikiem powstania silnego państwa ukraińskiego.
- 1649 – Ugoda zborowska.
- 1651 – Powstanie chłopskie na Podhalu pod dowództwem Aleksandra Kostki Napierskiego. W przygotowaniu powstania brali udział emisariusze Chmielnickiego.
- 1651 – Bitwa pod Beresteczkiem. Armia polska (60 tys.)pod dowództwem Jana Kazimierza zadała klęskę wojskom kozackim (100 tys.). Bitwa ta jest uważana za jedno z największych zwycięstw w historii Polski.
- 1654 – Rada starszyzny kozackiej w Perejasławiu uchwaliła jednomyślnie zjednoczenie Ukrainy lewobrzeżnej z Rosją (ugoda perejasławska).
- 1654-1656 – Wojna polsko-rosyjska. Wojska rosyjskie zajęły Smoleńsk, Białoruś i część Litwy z Wilnem. Wojska kozackie, wspierane przez armię rosyjską otoczyły Lwów zajęły Lublin i doszły do Wisły (1655). Wobec najazdu szwedzkiego na Polskę (1655-1660) Rosja, przeciwna wzrostowi potęgi Szwecji, zawarła z Polską rozejm w Niemieży (1656) bez zmian terytorialnych i obiecała Polsce pomoc przeciwko Szwecji.
- 1655-1660 – Wojna polsko-szwedzka. Wojska szwedzkie w sile ok. 40 tys. żołnierzy wkroczyły do Wielkopolski i na Litwę. Kapitulacja wielkopolskiego pospolitego ruszenia pod Ujściem. Poddanie Szwedom Litwy przez Janusza Radziwiłła, wojewody wileńskiego. Kapitulacja Warszawy (1655 r. – IX) i Krakowa (1655 – X). Wojska koronne po klęskach pod Żarnowcem i Wojniczem przeszły na stronę Szwedów (1655 – X). Jan Kazimierz uszedł na Śląsk i uniwersałem wydanym w Opolu wezwał naród do walki ze Szwedami. Partyzantka chłopska na Podkarpaciu odebrała najeźdźcom Nowy Sącz. Obrona Częstochowy (19 XI – 27 XII 1655), jeden z licznych przejawów antyszwedzkiego oporu.
- 1655 – Zawiązanie konfederacji tyszowieckiej przeciw Szwedom przez hetmanów koronnych Stanisława Rewerę Potockiego i Stanisława Lanckorońskiego, którzy odstąpili Szwedów.
- 1656 – Bitwy pod Warszawą (VI-VII). Po trzydniowej bitwie, w której obok wojska wzięli udział również chłopi i mieszczanie, Jan Kazimierz zajął Warszawę (30 VI). Szwedzi, pomoc elektora brandenburskiego (w zamian za odstąpienie części Wielkopolski), po drugiej trzydniowej bitwie (28-30 VII) ponownie zajęli stolicę. Nowa okupacja trwała tylko kilka tygodni i nie wpłynęła na sytuację wojenną kraju.
- 1657 – Najazd ks. siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego na Polskę. Książę Rakoczy na czele wojsk siedmiogrodzkich i kozackich spustoszył Małopolskę i oswobodził garnizon szwedzki w Krakowie w kwietniu zaś połączywszy się z wojskami szwedzkimi rozpoczął pościg za wojskiem Stefana Czarnieckiego. Wkrótce jednak do Polski przybyły posiłki z Austrii a Rakoczego opuścił Karol X Gustaw udający się do Danii. W tej sytuacji Rakoczy rozpoczął szybki odwrót spod Warszawy na południowy wschód. Po przegranych bitwach z wojskiem polskim pod Magierowem i Czarnym Ostrowem oraz ucieczce posiłkujących go Kozaków, podpisał akt kapitulacji pod Międzybużem a większość jego żołnierzy Tatarzy zabrali w jasyr. Po powrocie do Siedmiogrodu został przez sułtana pozbawiony władzy.
- 1657 – Traktaty welawsko-bydgoskie. Polska zrzekła się lenna pruskiego.
- 1658 – Ugoda hadziacka zawarta przez Polskę po śmierci Chmielnickiego z częścią starszyzny kozackiej pod wodzą Iwana Wyhowskiego. Na mocy ugody województwa: kijowskie, bracławskie i czernihowskie, jako "Księstwo Ruskie", pod wodzą hetmana kozackiego zatwierdzonego przez króla, miały być związane unią z Polską.
- 1658 – Zerwanie rozejmu przez Rosję. Jeszcze w trakcie rokowań działania wojenne wznowił książę Jurij Dołgoruki. Hetman polny litewski Wincenty Gosiewski wyparł go ze Żmudzi, ale 21 X poniósł klęskę pod Werkami, zadaną przez wojska rosyjskie kniazia Iwana Chowańskiego, i dostał się do niewoli. Do początków 1659 wojska rosyjskie zajęły Litwę aż po Podlasie, później rokowania z Moskwą przeplatały się z potyczkami i łupieniem kraju przez wojska rosyjskie. Warto dodać, że Rosja zawarła rozejm ze Szwecją, aby mieć rozwiązane ręce przed atakiem na Ukrainę.
- 1660 – Pokój ze Szwecją w Oliwie. Jan Kazimierz zrzekł się praw do tronu szwedzkiego, Polska utraciła na rzecz Szwecji większą część Inflant.
- 1660-1661 – Kampania wojenna przeciwko Rosji na Litwie i Białorusi. Na odsiecz ostatnim twierdzom na terenie Wlk. Ks. Litewskiego wyruszała armia Stefana Czarnieckiego i Pawła Sapiehy. Zastąpiła im drogę armia rosyjska dowodzona przez ks. Iwana Chowańskiego, ponosząc klęskę pod wsią Połonką (25 VI). Wojsko polsko-litewskie odrzuciło wojska carskie aż za Berezynę pod Połock (bitwy nad Basią i Drucią) oczyszczając do końca roku napastników z niemal całej Białorusi.
- 1660 – Ugoda cudnowska. We wrześniu wojsko polskie pod dowództwem Stanisława Potockiego i Jerzego Lubomiskiego pokonało na Wołyniu blisko 50-tysięczną armię moskiewską. Wobec tego i następnych zwycięstw Jerzy Chmielnicki uznał władzę Jana Kazimierza.
- 1661 – Bitwa pod Kuszlikami. Siły Polsko-Litewskie pokonały Armie Rosyjską.
- 1665-1666 – Rokosz Jerzego Lubomirskiego przeciw królowi Janowi II Kazimierzowi.
- 1667 – Rozejm andruszowski.
- 1669 – Pierwsze liberum veto - Kraków; poseł kijowski Adam Olizar.
- 1669 – Królem Polski został obrany Michał Korybut Wiśniowiecki.
- 1672 – Traktat w Buczaczu.
- 1673 – Bitwa pod Chocimiem.
- 1674 – Jan Sobieski królem Polski.
- 1683 – Bitwa pod Wiedniem.
- 1696 – Fryderyk August I, elektor saski królem Polski.
- 1699 – pokój w Karłowicach.
- 1705 – detronizacja Augusta II, królem Stanisław I.
- 1709 – August II ponownie królem Polski.
- 1733 – elekcja Augusta III na króla Polski.
- 1764 – elekcja Stanisława II na króla Polski.
- 1772 – I rozbiór Polski.
- 1791, 3 maja – Konstytucja 3 maja - nieudana próba reformy państwa.
- 1793 – II rozbiór Polski.
- 1794 – Insurekcja kościuszkowska.
- 1795 – III rozbiór Polski.
[edytuj] Zobacz też
- urzędy staropolskie
- historia Polski
- Polska Jagiellonów
- Polska w XVI wieku
- Polska w czasach saskich
- Polska w XVIII wieku
- Rzeczpospolita Obojga Narodów
- transport i podróże w I Rzeczypospolitej
- II Rzeczpospolita
- III Rzeczpospolita
[edytuj] Linki zewnętrzne
autorament * chorągwie kopijnicze, strzelcze, tatarskie, wołoskie * hajducy * husaria * Kawaleria Narodowa * konfederacja barska 1768-72, targowicka 1792-93 * konfederacja żołnierska * korpus posiłkowy H.A. Lubomirskiego * Kozacy rejestrowi * Kozacy zaporoscy * Lisowczycy * oberszter * piechota dymowa, łanowa, wybraniecka * pospolite ruszenie * rejestr kozacki * Semeni * OdB w 1626 * OdB w 1633 * OdB w 1683 * OdB w 1792 * wojsko komputowe, kwarciane, ordynackie, zaciężne * Wojsko Kurlandii i Semigalii
Armia koronna * hetman wielki koronny * hetman polny koronny * Komisja Wojskowa Koronna * Korpus Inżynierów Koronnych Dywizje w XVII w.: J.S. Lubomirskiego * S.R. Potockiego Dywizje w XVIII w.: 1 * 2 * 3 * 4 * Kijowsko-Bracławska * Małopolska * Nadnarwiańska * Wielkopolska * Wołyńsko-Podolska Brygady Kawalerii Nar.: 1 * 2 * 3 * 4 * 5 * 6 * 7 * 8
Armia litewska * hetman wielki litewski * hetman polny litewski * Komisja Wojskowa Wlk. Ks. Lit. * Korpus Inżynierów Wlk. Ks. Lit. * Petyhorcy Dywizje w XVIII w.: 1 * 2 Brygady Kawalerii Nar.: 1 (Husarska, Kowieńska) * 2 (Petyhorska, Pińska) * 3
Insurekcja kościuszkowska: Najwyższy Naczelnik * insurekcja warszawska, wileńska, wielkopolska Dywizje: Najwyższego Naczelnika * J. Zajączka * S. Mokronowskiego * K. Sierakowskiego * Nadnarwiańska * A. Ponińskiego * J. H. Dąbrowskiego * Główna Litewska * F. Sapiehy * R. Giedroycia