Małopolska

Z Wikipedii

Ten artykuł dotyczy krainy historycznej. Zobacz też: województwo małopolskie.

Ten artykuł wymaga dopracowania zgodnie z zaleceniami edycyjnymi.
Należy w nim poprawić: Artykuł miesza krainę geograficzną z elementem podziału administracyjnego o tej samej nazwie.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdziesz na stronie dyskusji tego artykułu.
Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość.

Ten artykuł wymaga uzupełnienia źródeł podanych informacji.
Aby uczynić go weryfikowalnym, należy podać przypisy do materiałów opublikowanych w wiarygodnych źródłach.

Małopolska - Prowincja Korony Polskiej, 1635

Małopolska na terenie obecnych województw, przed 1339

Małopolska – kraina historyczna Polski, obejmująca południowo-wschodnią część kraju, w górnym i częściowo środkowym dorzeczu Wisły. Stolicą regionu jest Stołeczne Królewskie Miasto Kraków.

[edytuj] Geografia

[edytuj] Położenie

Zobacz więcej w osobnym artykule: Wyżyna Małopolska.

Małopolska rozciąga się od Karpat na południu, po Pilicę i Liwiec na północy. Jest krainą w której przeważają góry i wyżyny. Północna część regionu to Niż Polski (południowa część Niziny Mazowieckiej oraz zachodni skrawek Polesia Lubelskiego). Środkowy pas krainy stanową Wyżyny i Kotliny (Wyżyna Małopolska i Wyżyna Lubelska oraz Kotlina Sandomierska i Kotlina Oświęcimska. Administracyjnie położona jest w województwach: małopolskim, świętokrzyskim, lubelskim (zachodnia część), podkarpackim (zachodnia część), łódzkim (wschodnia część), mazowieckim (część południowa), śląskim (wschodnia i północna część).

[edytuj] Wody

Prawie cały region znajduje się w dorzeczu Wisły, tylko niewielkie zachodnie i południowe krańce znajdują się w dorzeczu Odry i Dunaju. Przez Małopolskę przepływają m.in. Wisła, Warta, Soła, Skawa, Raba, Dunajec, Wisłok, Wisłoka, San, Wieprz, Przemsza, Nida, Kamienna, Radomka oraz Pilica. Zasobność wód podziemnych na południu jest mała natomiast na północy jest średnia W Małopolsce znajduje się najwięcej źródeł wód mineralnych w całym kraju, szczególnie w Pieninach gdzie występują wody "szczawy", gdzie znajdują się liczne uzdrowiska z wodami mineralnymi np: Busko-Zdrój, Muszyna, Krynica Górska oraz na wschodzie Iwonicz-Zdrój i Rymanów-Zdrój.

[edytuj] Surowce

Kopalnia Soli w Wieliczce

Region Małopolski, jest jedynym regionem w Polsce, w którym licznie występują złoża ropy naftowej i gazu ziemnego, złoża siarki, gipsów, cynku i ołowiu piaskowce oraz wapienie. Na południu ziemi radomskiej występują złoża rudy żelaza oraz fosforydy. Okolice Wieliczki i Bochni słyną z wielowiekowej tradycji wydobywania soli kamiennej.Na terenie Małopolski leży węglowe Zagłębie Lubelskie. Wydobycie prowadzi się się w KWK Janina, Kopalnia Węgla Kamiennego Kazimierz-Juliusz, KWK Brzeszcze, KWK Bogdanka, Kopalnia Węgla Kamiennego Brzeszcze-Silesia, Kopalnia węgla kamniennego-Południowy Koncern Węglowy SA, Sobieski Jaworzno III.

[edytuj] Granice

Granica między Śląskiem a Małopolską

Małopolska graniczy na zachodzie ze Śląskiem i Wielkopolską. Granicę między Małopolską a Wielkopolską stanowi częściowo dolna Warta oraz środkowa Pilica. Na południowym-wschodzie tradycyjną granicą ze Śląskiem jest rzeka Biała (granica między dawnymi diecezjami wrocławską i krakowską). Na południowym wschodzie granica biegnie szczytami Beskidu Śląskiego jak: Klimczok, Barania Góra, Ochodzita. Na wysokości miast Czechowice-Dziedzice, Pszczyna i Bieruń rzeką graniczną jest Wisła (do ujścia Przemszy), następnie Przemsza. W Górnośląskim Okręgu Przemysłowym granicą jest Brynica. W latach od 1331 do 1817 Imielin, Kosztowy i Chełm były własnością biskupów krakowskich.

Do 1179 ziemia bytomska była częścią Małopolski.

Północą, mazowiecko-małopolską granicę stanowi Pilica oraz Liwiec. Na wschodzie graniczy z Rusią Czerwoną. Południowa granica Małopolski to granica Rzeczypospolitej (z wyjątkiem Spiszu i Orawy). Północna, południowa oraz wschodnia granica Małopolski, niemal w całości pokrywa się z granicami dawnych województw w czasie I Rzeczypospolitej: lubelskiego, sandomierskiego oraz krakowskiego.

[edytuj] Podział

Małopolska składa się z mniejszych krain historycznych, które zazwyczaj dzielą się na mniejsze regiony zwane "Małymi Ojczyznami".

Stolicą regionu jest Kraków. Ważniejsze miasta: Sandomierz, Lublin, Sosnowiec, Częstochowa, Nowy Targ, Dąbrowa Górnicza, Jaworzno, Będzin, Kielce, Rzeszów, Stalowa Wola, Tarnów, Dębica, Nowy Sącz, Tarnobrzeg, Myślenice, Wieliczka, Bochnia, Radom, Bielsko-Biała (kiedyś Biała Krakowska). Znaczenie przynalezności do historycznej Małopolski ulega systematycznemu zmniejszaniu. Miasta takie jak Kielce, Rzeszów czy też miasta Zagłębia Dąbrowskiego, choć zakorzenione w Małopolsce, tworzą dziś własną tożsamość regionalną, często stanowią składową odrębnych województw, a nawet są ich stolicą (Kielce).

[edytuj] Miasta

Poniższa tabela stanowi wybór miast w Małopolsce z listy stu największych pod względem ludności miast w Polsce (stan na 01.01.2007, dane pochodzą z zasobów Głównego Urzędu Statystycznego):

L.p.	Miasto	Ludność	Powierzchnia (km²)	Województwo
3.	Kraków	756267	326,80	małopolskie
9.	Lublin	353483	147,45	lubelskie
13.	Częstochowa	245030	159,71	śląskie
14.	Radom	225810	111,80	mazowieckie
15.	Sosnowiec	224244	91,06	śląskie
17.	Kielce	207188	109,65	świętokrzyskie
21.	Bielsko-Biała^[1]	176 453	124,51	śląskie
23.	Rzeszów	165578	77,32	podkarpackie
27.	Dąbrowa Górnicza	129559	188,73	śląskie
35.	Tarnów	116967	72,38	małopolskie
42.	Jaworzno	95771	152,67	śląskie
	Nowy Sącz	84487	58	małopolskie
53.	Ostrowiec Świętokrzyski	73663	46,43	świętokrzyskie]
64.	Zamość	66507	30,34	lubelskie
65.	Stalowa Wola	65498	82,52	podkarpackie
70.	Bełchatów	61819	34,64	łódzkie
71.	Mielec	61116	46,89	podkarpackie
76.	Będzin	58626	37,37	śląskie
84.	Starachowice	52972	31,82	świętokrzyskie
85.	Zawiercie	52789	85,25	śląskie
87.	Tarnobrzeg	50047	85,39	podkarpackie
91.	Skarżysko-Kamienna	48957	64,39	świętokrzyskie
94.	Krosno	47723	43,50	podkarpackie
97.	Dębica	46854	34,02	podkarpackie

Ciekawostki:

Do 1179 r. Bytom oraz okoliczne tereny należały do Ziemi Krakowskiej (Małopolska), z kolei trzy dawne księstwa : Księstwo Oświęcimskie, Księstwo Siewierskie oraz Księstwo Zatorskie które powstały w Małopolsce były we władaniu Piastów Śląskich.
Dzisiejsze miasto Bielsko-Biała powstało z połączenia w 1951 r. miasta Bielsko z Białą Krakowską – to pierwsze należy historycznie do Śląska, a to drugie – do Małopolski.

[edytuj] Historia

Zobacz więcej w osobnym artykule: Kalendarium historii Małopolski.

[edytuj] Państwo Wiślan

Wawel – dawna siedziba królów Polski

Polska w okresie panowania Bolesława Chrobrego

Pod koniec VIII wieku powstało państwo Wiślan, które było wraz z Polanami kolebką państwowości Polskiej. Stolicą Wiślan był Kraków (stary gród Wawelski) lub Wiślica, prawdopodobnie^{[potrzebne źródło]} Wiślanie przyjęli chrześcijaństwo jako pierwsze z plemion polskich. W IX państwo Wiślan i innych mniejszych plemion polskich (Lędzianie) zostaje podporządkowane państwu wielkomorawskiemu, wkrótce staje się jego częścią. Gdy Państwo wielkomorawskie chyliło się ku upadkowi, Polanie zagarnęli ziemię Wiślan .

[edytuj] Księstwo Piastów

Pod koniec X wieku, Małopolskę Polanie wcielili do swego państwa. Utworzono wtedy dwie prowincje: krakowską oraz sandomierską. Co najmniej od 1000 roku w Krakowie znajdowała się siedziba biskupstwa, która obejmowała znaczną część regionu, natomiast za panowania Kazimierza Odnowiciela miasto stało się główną siedzibą książęcą. W 1040 roku Kraków staje się stolicą Polski - Małopolska staje się główną dzielnicą Polski. W 1177 w Małopolsce wybuchł bunt możnowładztwa przeciwko Mieszkowi III Staremu. Mieszko Stary wygnany z kraju. W okresie rozbicia dzielnicowego Kraków był siedzibą księcia seniora, z czasem jednak książęta krakowscy stracili faktyczne zwierzchnictwo nad innymi władcami piastowskimi. W 1241 region został zniszczony podczas najazdu tatarskiego. Powołanie na tron krakowski Kazimierza II Sprawiedliwego, najmłodszego syna Bolesława III Krzywoustego, który łamiąc postanowienia senioratu zalegalizował swe rządy na zjeździe w Łęczycy. 25 maja 1243 roku Małopolanie pobili pod Suchodołem upominającego się o Kraków Konrada mazowieckiego. Władzę nad Małopolską objął syn Leszka Białego, Bolesław Wstydliwy. 1259 Drugi najazd tatarski, pod wodzą chana Burondy, na Polskę. Książę Bolesław V Wstydliwy schronił się na Węgrzech przed najeźdźcami. Walki trwają do 1260 roku. W 1474 roku z województwa sandomierskiego zostaje wydzielone województwo lubelskie.

[edytuj] I Rzeczpospolita

Prowincja Małopolska to w okresie Rzeczypospolitej Obojga Narodów jednostka administracyjna, która obejmowała również Podlasie, Ruś Czerwoną, Podole, Wołyń, Ukrainę.

[edytuj] II Rzeczpospolita

W okresie od 1918-1944 obejmowała obszarowo województwo krakowskie, województwo lubelskie, województwo kieleckie oraz województwo lwowskie, województwo tarnopolskie, województwo stanisławowskie jako tzw. Małopolska Wschodnia.

(Zobacz też: Pierwsza repatriacja 1944-1946)

[edytuj] Nazwa

Nazwa Małopolska (łac. Polonia Minor – Młodsza Polska) powstała w [XIII] wieku jako nie tyle mniejsza, co młodsza część państwa, w przeciwienstwie do Wielkopolski. Powstała jako zlepek dawnego państwa Wiślan, z ziemi krakowskiej i sandomierskiej.

[edytuj] Architektura

[edytuj] Turystyka

Zamek książąt Sułkowskich w Bielsku-Białej

Zamek "Ogrodzieniec"

Małopolska to region o z licznymi zabytkami, muzeami i starymi obiektami. Znajdują się tu m.in. najstarsze miasta Polski:

Kraków - dawna stolica Polski, stolica Małopolski o ponad tysiącletniej historii, wysokich walorach kulturowych i architektonicznych
Wiślica - obecnie wieś, dawniej stolica Wiślan z licznymi zabytkami: Bazyliką NNMP, domem Długosza oraz grodziskiem
Biecz - jedno z najstarszych i najbardziej atrakcyjnych turystycznie miast w Polsce
Sandomierz - w XI wieku miasto było siedzibą księcia, położenie na trasie wiślanej dało osadzie siłę napędową

Najważniejsze atrakcje turystyczne Małopolski:

Tematyczne szlaki turystyczne:

Szlak architektury drewnianej
Szlak Renesansu w Małopolsce (trwa jego tworzenie)

[edytuj] Muzea

muzea biograficzne
- Kąśna Dolna – Ignacy Paderewski
- Łopuszna – ks. Józef Tischner
- Poręba Wielka – Władysław Orkan
- Wierzchosławice – Wincenty Witos
- Nowy Wiśnicz – Jan Matejko
- Tarnów – Józef Bem
- Wadowice - Jan Paweł II
- Zakopane – Kornel Makuszyński, Jan Kasprowicz, Karol Szymanowski
- Żarnowiec - Muzeum Marii Konopnickiej,
- Przysucha - Oskar Kolberg
- Częstochowa - Halina Poświatowska

muzea i skanseny etnograficzne
- Muzeum Etnograficzne w Krakowie
- Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu
- Sądecki Park Etnograficzny w Nowym Sączu
- Muzeum Wsi Góralskiej w Chochołowie
- Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, skansen w Sanoku
- Szlak naftowy historyczny transgraniczny szlak pól naftowych
- skansen w Zawoi
- skansen w Szczawnicy
- park etnograficzny w Babicach-Wygiełzowie
- Muzeum Zakopiańskie Stanisława Witkiewicza w Zakopanem
- Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie
- Skansen Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej, Zyndranowa
- Ośrodek Budownictwa Ludowego w Szymbarku
- Muzeum Wsi Kieleckiej w Tokarni
- Muzeum Wsi Radomskiej

pozostałe muzea
- Muzeum Okręgowe w Bielsku-Białej
- Muzeum Techniki i Włókiennictwa w Bielsku-Białej
- Muzeum - Dom Tkacza w Bielsku-Białej
- Muzeum Literatury im. W. Reymonta w Bielsku-Białej
- Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu
- Muzeum Miejskie w Żywcu

[edytuj] Zabytki architektury

Ratusz w Bielsku-Białej

zamki i fortyfikacje
- Zamek Królewski na Wawelu w Krakowie
- Jasna Góra w Częstochowie
- Barbakan w Krakowie
- Zamek Książąt Sułkowskich w Bielsku-Białej
- Zamek Stanisława Krasickiego w Krasiczynie
- Zamek w Dębnie
- Zamek w Łańcucie
- Zamek z Kaplicą Zamkową w Lublinie
- Zamek w Będzinie
- Zamek Ogrodzieniec
- Zamek Królewski w Nowym Sączu
- Zamek Kmitów i Lubomirskich w Nowym Wiśniczu (Nowy Wiśnicz)
- Zamek Królewski w Niepołomicach (Niepołomice)
- Zamek w Pieskowej Skale
- Zamek Królewski w Radomiu
- Zamek Królewski w Sanoku
- Zamek Kmitów w Lesku
- Zamek w Oświęcimiu
- Zamek w Baranowie Sandomierskim
- Zamek w Szydłowcu
- Zamek biskupi w Iłży
- Zamek w Chęcinach
- Zamek Tęczyn w Rudnie
- Zamek w Rzeszowie
- Zamek w Sandomierzu (Sandomierz)
- Krzyżtopór w Ujeździe
- Stary Zamek w Żywcu
- Zamek w Suchej Beskidzkiej

pałace
- Pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach
- Pałac Chlewickich w Chlewiskach
- Pałac Czartoryskich w Puławach
- Pałac Małachowskich w Końskich
- Pałac Potockich w Krzeszowicach
- Pałac Habsburgów w Żywcu

ratusze

[edytuj] Przyroda

Małopolska jest najbardziej chronionym obszarem na terenie Polski, znajdują się tu liczne parki narodowe oraz krajobrazowe. Mieszczą się tu dwa Światowe Rezerwaty Biosfery UNESCO (Babiogórski oraz Tatrzański), liczne rezerwaty florystyczne, leśne, krajobrazowe oraz przyrody nieożywionej.

Parki narodowe:
- Babiogórski Park Narodowy pow. 3485 ha
- Bieszczadzki Park Narodowy pow. 28452 ha
- Gorczański Park Narodowy pow. 7556 ha
- Magurski Park Narodowy pow. 19558 ha
- Ojcowski Park Narodowy pow. 2146 ha
- Pieniński Park Narodowy pow. 2467 ha
- Roztoczański Park Narodowy pow. 8483 ha
- Tatrzański Park Narodowy pow. 21416 ha
- Świętokrzyski Park Narodowy pow. 7626 ha
- (Turnicki Park Narodowy - projektowany)
- (Jurajski Park Narodowy - projektowany)

Parki krajobrazowe:

[edytuj] Zobacz też

[edytuj] Linki zewnętrzne

Przypisy

↑ Bielsko jest częścią Śląska, a Biała historycznie była częścią Małopolski. W 1951 obie miejscowości połączyły się w jedno miasto.

Kategorie: Artykuły wymagające dopracowania • Małopolska