Auschwitz-Birkenau

Z Wikipedii

Konzentrationslager Auschwitz, KL Auschwitz (Stammlager), KL Birkenau (Auschwitz II) – niemiecki zespół obozów koncentracyjnych i obozów zagłady na terenie Oświęcimia i pobliskich miejscowości istniejący w latach 1940-1945. Symbol całego systemu koncentracyjnego i machiny zagłady. Nazwy Auschwitz i Birkenau są niemieckimi odpowiednikami polskich nazw Oświęcim i Brzezinka, stosowanymi podczas okupacji Polski 1939-1945 (oraz podczas przynależności tych miejscowości do monarchii Habsburgów). Jest to jedyny obóz koncentracyjny znajdujący się na liście światowego dziedzictwa UNESCO, figuruje tam pod oficjalną nazwą Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940-45)^[1][2].

Obozami głównymi zespołu były:

• Auschwitz I (Oświęcim I), pierwszy obóz, głównie pracy przymusowej, pełniący również funkcję centrum zarządzającego dla całego kompleksu
• Auschwitz II – Birkenau (Brzezinka), początkowo obóz koncentracyjny, potem także obóz śmierci wyposażony w komory gazowe i krematoria
• Auschwitz III – Monowitz (Monowice), obóz pracy przymusowej w fabryce Buna-Werke koncernu IG Farben

Od 1940 r. w tym wcielonym do III Rzeszy rejonie Polski nazistowskie Niemcy utworzyły obóz przeznaczony początkowo do osadzania Polaków, a przekształcony stopniowo w główne miejsce masowej eksterminacji (Holocaustu) około miliona Żydów z całej Europy, a także wielu Polaków, Romów, jeńców radzieckich oraz obywateli innych narodowości (zob. niżej).

[edytuj] Obozy zespołu

[edytuj] Auschwitz I

Pierwszy, potem główny obóz zespołu i jego centrum zarządcze, znany też jako Stammlager (obóz macierzysty), istniał na terenie opuszczonych austriackich, następnie polskich koszar artyleryjskich, w dwudziestu jeden dwu- i jednopiętrowych ceglanych budynkach, powiększonych o siedem dalszych bloków zbudowanych siłami więźniów, otoczonych dużym łańcuchem straży oraz wyludnionym tzw. obszarem interesów obozu (40 km²). Rozkaz założenia obozu wydał Heinrich Himmler 27 kwietnia 1940 r. Dwa dni później inspektor obozów koncentracyjnych SS-Oberführer Glücks powierzył Rudolfowi Hössowi obowiązki komendanta przyszłego obozu. Rudolf Höss przybył do Oświęcimia 30 kwietnia, a 4 maja został oficjalnie mianowany na komendanta obozu. 20 maja przywieziono do obozu 30 więźniów przestępców kryminalnych narodowości niemieckiej, wybranych na żądanie Hössa z obozu w Sachsenhausen. Oznaczono ich numerami od 1 do 30.

Komendantami byli kolejno:

• SS-Obersturmbannführer Rudolf Höss – 1940-1943
• SS-Obersturmbannführer Arthur Liebehenschel – 1943-1944
• SS-Sturmbannführer Richard Baer – 1944-1945

Obóz początkowo był przeznaczony do przetrzymywania polskich inteligentów oraz Polaków czynnie walczących z okupantem. Jego założenie było związane z narastającym polskim ruchem oporu, który był zwalczany przez nazistów bezwzględnym terrorem, co szybko doprowadziło do przepełnienia istniejących więzień. Osadzono w nim wielu młodych ludzi, którzy próbowali przyłączyć się do ruchu oporu lub nielegalnie przekroczyć granicę w celu przyłączenia się do polskiej armii. Następnie kierowano tu także radzieckich jeńców wojennych, Żydów, pospolitych niemieckich przestępców kryminalnych, tzw. elementy antyspołeczne oraz homoseksualistów. Liczba uwięzionych wahała się od 13 do 16 tysięcy, w 1942 r. osiągnęła 20 tysięcy. Pierwsza grupa 30 więźniów niemieckich stanowiła zaczątek funkcyjnej kadry obozowej (kapo, blokowi). 14 czerwca 1940 r. do obozu przywieziono z więzienia w Tarnowie wagonami kolejowymi drugiej klasy pierwszy transport 728 więźniów politycznych - byli to Polacy oraz kilku polskich Żydów - w przeważającej liczbie ludzie bardzo młodzi. Otrzymali oni numery od 31 (przypadł Stanisławowi Ryniakowi) do 758. Wojnę przeżyło 239 z nich, w tym Stanisław Ryniak, który zmarł w 2004 r. we Wrocławiu. Obóz stworzono na terenie opuszczonych polskich koszar artyleryjskich, w piętrowych i parterowych ceglanych budynkach – było ich 21. Z czasem kolejnych siedem bloków dobudowano siłami więźniów, a do bloków parterowych dobudowano piętro. Wokół obozu utworzono mały i duży łańcuch straży oraz wyludniony tzw. obszar interesów obozu (40 km²). W marcu 1941 r. po raz pierwszy obóz wizytował Himmler – zdecydował wtedy o jego rozbudowie, tak aby mógł pomieścić 30 tysięcy więźniów (wcześniej obóz planowano na ok. 10 tysięcy), a także wydał rozkazy co do rozpoczęcia budowy obozu Auschwitz II w odległej o trzy kilometry od Auschwitz wsi Brzezinka. Początkowo miał być to obóz dla jeńców (przygotowywano miejsce dla tysięcy jeńców radzieckich), jednak potem plany te zostały zmienione. Jeńców radzieckich do Auschwitz przywieziono nieco ponad 12 tysięcy.

Brama wejściowa do obozu nosiła szyderczy napis Arbeit macht frei (pol. Praca czyni wolnym). Jedna z liter na bramie ("b" w słowie Arbeit) ułożona jest do góry nogami. Według niektórych relacji więźniów zostało to wykonane specjalnie jako drobny akt oporu. Według innych relacji była to po prostu pomyłka. Kolumny więźniów (zestawionych w komanda) wyprowadzanych do pracy i powracających do obozu przekraczały tę bramę często przy dźwiękach obozowej orkiestry symfonicznej. Nieprawdziwe są liczne kadry filmów fabularnych obrazujące kolumny Żydów przechodzących przez tę bramę – zdecydowana większość z nich trafiała do obozu Auschwitz II.

Niektóre bloki i budynki obozowe pełniły specjalne funkcje:

• Dziewięć bloków (1, 2, 3, 12, 13, 14, 22, 23, 24) od października 1941 r. do marca 1942 r. stanowiły odgrodzony obóz dla radzieckich jeńców wojennych (Russisches Kriegsgefangen Arbeitslager). Stopniowo umieszczono w nim około 10.000 osób, z których do likwidacji dotrwało mniej niż tysiąc – przeniesiono ich do rozbudowanego obozu w Brzezince.

• Blok 10 stanowił miejsce zbrodniczych medycznych eksperymentów in vivo. Przeprowadzał je dr Carl Clauberg, który poszukiwał szybkiej i taniej metody sterylizacji kobiet.

• Bloki od 1 do 10 w okresie od marca do sierpnia 1942 stanowiły pierwszy obóz kobiecy, który potem został przeniesiony do obozu w Brzezince (najpierw na odcinek BIa, potem na BIa i BIb).

• Blok 11 był wewnętrznym więzieniem przeznaczonym do odbywania kar za naruszenia prawa obozowego – dotyczyło to zarówno załogi jak i więźniów. Tylko ci ostatni podlegali egzekucjom przez rozstrzelanie, powieszenie lub zagłodzenie. Znajdowały się tu m.in. tzw. cele stojące tak małe, że zamknięci w nich po cztery osoby skazani musieli pozostawać w pozycji stojącej przez całą noc, niekiedy wiele nocy z rzędu (powierzchnia celi to niecały metr kwadratowy). Na dziedzińcu bloku 11 oraz na jego piętrze stosowano tzw. karę słupka. Polegała ona na wieszaniu więźniów za wygięte do tyłu ręce. Na parterze bloku mieściły się cele, w których więźniowie czekali na rozstrzelanie pod Ścianą Śmierci, która znajdowała się na dziedzińcu między blokami 11 i 10. Na piętrze bloku 11 znajdowały się pokoje przesłuchań, w których pracowali funkcjonariusze obozowego Gestapo (tzw. Wydziału (Oddziału) Politycznego - niem. Politische Abteilung ). We wrześniu 1941 roku przeprowadzono tu pierwszą próbę zagazowania ludzi (ok. 600 jeńców radzieckich i 250 Polaków ze szpitala obozowego) gazem cyklon B, używanym wcześniej do dezynsekcji. Ponieważ piwnice bloku nie nadawały się na komorę gazową, hitlerowcy przebudowali kostnicę obozową (znajdującą się obok obozowego krematorium) na pierwszą stałą komorę gazową – używano jej od 1941 do 1942 roku, potem przekształcono w schron lotniczy.

• Blok 24 mieścił od lata 1943 r., na rozkaz Himmlera, obozowy dom publiczny. Usługi seksualne dla nagrodzonych uprzywilejowanych więźniów świadczyły tu specjalnie wyselekcjonowane kobiety, a także ochotniczki spośród więźniarek. W piwnicach bloku 24 swoją salę prób miała orkiestra obozowa.

Między blokami, wzdłuż osi środkowej, znajdował się plac apelowy. Przy obozie funkcjonowały budynki administracji obozowej oraz komendantura. Tuż za drutami stał dom komendanta wraz z ogrodem – mieszkał w nim razem z rodziną.

[edytuj] Auschwitz II (Birkenau)

Drugi główny obóz zespołu był przede wszystkim obozem śmierci – największym nazistowskim obozem zagłady. To w nim zginęła przeważająca liczba ofiar KL Auschwitz – ponad milion osób, tu były specjalnie zaprojektowane i wzniesione zespoły komór gazowych z krematoriami (z numerami od II do V).

Komendantami byli tu – w czasie autonomii obozu (listopad 1943-listopad 1944):

• SS-Sturmbanführer Friedrich Hartjenstein – od listopada 1943 r. do 8 maja 1944 r.
• SS-Hauptsturmführer Josef Kramer – od 8 maja 1944 r. do 25 listopada 1944 r.

Obóz został ulokowany na terenie wsi Brzezinka, około 3 km od obozu głównego. Jego budowę rozpoczęto w październiku 1941 r., siłami więźniów i jeńców radzieckich osadzonych w Auschwitz, realizując rozkaz Himmlera z czasu jego pierwszej wizytacji obozu Auschwitz I w marcu tego roku. W dokumentach nazistowskich Auschwitz II nosił aż do wiosny 1944 roku nazwę obozu jenieckiego (Kriegsgefangenenlager) i choć funkcji tej nigdy nie pełnił, to plany zakładały wystawienie w nim 174 baraków murowanych dla pomieszczenia 100.000 jeńców radzieckich. Obóz zajmował obszar prostokąta o powierzchni ok. 140 ha, ogrodzonego z zewnątrz drutem kolczastym pod napięciem; tak samo ogrodzone były wewnętrzne sektory (odcinki), na które podzielono obóz. Na tym terenie powstało około 300 różnych budynków - baraków, latryn, wartowni, komór gazowych itp. – tworzyły one kilka większych części:

• obóz kobiecy (sektory BIa i b) – sektor BIa został oddany do użytku jako pierwsza część obozu w czerwcu 1942 r., umieszczono tu ok. 1000 jeńców radzieckich przeniesionych z Auschwitz, potem była to część męska, a ostatecznie kobieca; sektor BIb utworzono w sierpniu 1942 r.
• rejestracja i kwarantanna (BIIa) – oddany do użytku w sierpniu 1943 r.
• obóz rodzinny (BIIb) dla Żydów z Theresienstadt (Familienlager Theresienstadt) – oddany do użytku we wrześniu 1943 r.
• obóz męski (BIIc i d) – odcinek BIId był gotowy w lipcu 1942 r.
• obóz cygański (BIIe) – pierwsza część sektora BII powstała w lutym 1943 r., przeznaczona dla rodzin romskich (Zigeunerlager) i zlikwidowana w sierpniu 1944 r.
• odcinek szpitalny (BIIf) – oddany do użytku w lipcu 1943 r.
• Kanada (BIIg) – odcinek oddany do użytku w grudniu 1943 r. stanowiły baraki obok krematorium IV, służące do gromadzenia zrabowanych ofiarom rzeczy, tu też znajdowała się tzw. nowa sauna, gdzie przyjmowano do obozu nowe transporty
• Meksyk (BIII) – obszar rozbudowy obozu poza pierwotny teren utworzony w czerwcu 1944 r. – bez wody, światła, kanalizacji ani żadnego wyposażenia, w czasie przyjmowania transportów z Węgier umieszczano tu Żydówki, których nie zdążono poddać selekcjom
• Czerwony Domek (Bunkier I) i Biały Domek (bunkier II) - prowizoryczne komory gazowe w zaadaptowanych domach wysiedlonych mieszkańców Brzezinki
• krematoria II, III, IV i V (zespół komór gazowych i pieców do spalania zwłok).

Latem 1941 Himmler wskazał Auschwitz jako miejsce "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej" Endlösung. Wykonywanie tego zbrodniczego planu rozpoczęło się w tym obozie na wiosnę 1942 roku. Masowa akcja uśmiercania gazem rozpoczęła się najpierw w pierwszej komorze gazowej w obozie macierzystym. Potem, ze względu na łatwość odizolowania, akcję zagłady przeniesiono do dwóch prowizorycznych komór gazowych, które umieszczono w przebudowanych wiejskich chałupach (czerwony domek – od marca, i biały domek – od września - nazwy pochodziły od koloru cegieł i tynku). Ciała najpierw grzebano, później palono w specjalnych dołach spaleniskowych. Po drugiej wizytacji obozów przez Himmlera w połowie lipca 1942 roku i ocenieniu wydajności tych prowizorycznych komór jako niewystarczającej, opracowano plan stworzenia urządzeń unicestwienia na skalę dotychczas niespotykaną. Latem 1942 roku niemiecka firma Hoch und Tiefbau AG z Katowic rozpoczęła budowę czterech potężnych zespołów krematoriów (II, III, IV i V). Krematoria II i III miały podziemne rozbieralnie i komory gazowe. Krematoria IV i V były w całości budynkami naziemnymi. Piece krematoryjne wykonała firma J.A. Topf und Soehne z Erfurtu. Obiekty te oddano do użytku między marcem a czerwcem 1943 roku. Ginęli tu ludzie w niewyobrażalnych mękach, w bólu, poniżeniu, spotęgowanych widokiem umierających w udręczeniu bliskich: rodziców, małżonków, rodzeństwa, dzieci.

Skazani na zagładę byli dowożeni transportami kolejowymi, w wagonach towarowych, zazwyczaj w straszliwych warunkach. Niektóre transporty przywożone z Europy Zachodniej przyjeżdżały do obozu w normalnych wagonach pasażerskich. Do połowy 1944 roku końcowym przystankiem transportów była tak zwana Judenrampe umiejscowiona wzdłuż głównej linii kolejowej pomiędzy Auschwitz I a II. W 1944 roku tory doprowadzono do obozu, aby przyspieszyć akcję zagłady, spodziewano się bowiem ogromnych transportów z Węgier. Większość transportów była kierowana w całości do komór gazowych, w zależności od potrzeb stosowano tzw. selekcję i wydzielano więźniów do pracy przymusowej (m.in. w Sonderkommando oraz w samym obozie) lub do zbrodniczych eksperymentów medycznych (m.in. na dzieciach bliźniętach i karłowatych), co na jakiś czas pozwalało im zachować życie. Natomiast pozostali - starcy, chorzy oraz dzieci byli uśmiercani gazem bez wyjątku. Selekcji podlegali tylko więźniowie żydowscy. Więźniowie nie-Żydzi byli włączani do stanu liczbowego obozu.

Wszyscy – wyselekcjonowani oraz kierowani do komór gazowych – byli pozbawiani rzeczy osobistych, przekazywanych do specjalnego sektora zwanego Kanada. Rzeczy te były tam segregowane i przechodziły na własność III Rzeszy. Potem specjalnymi transportami wywożono je do Niemiec, gdzie były przekazywane armii, rodzinom ofiar bombardowań, pomocy społecznej itp.

Wyselekcjonowani więźniowie byli odprowadzani do obozu, gdzie trafiali do ewidencji w budynku sauny. Sauna była według relacji ocalałych miejscem kluczowym w procesie łamania ludzi. Oderwani od rodzin, małżonków, dzieci, poniżani obnażaniem, pełnym strzyżeniem i tatuowaniem, byli w końcu umieszczani w barakach obozowych na kwarantannę. Po jej zakończeniu pracowali przymusowo na miejscu lub byli przenoszeni do podobozów. Sauna była miejscem, w którym nowo przybyły więzień otrzymywał numer obozowy, który od tej pory zastępował jego nazwisko. Auschwitz-Birkenau był jedynym obozem hitlerowskim, który wprowadził tatuowanie numerów obozowych.

Skazani na unicestwienie przeżywali ostatnie momenty życia, beznamiętnie i precyzyjnie opisywane później przez Rudolfa Hössa tak: Żydów przeznaczonych na zagładę prowadzono możliwie spokojnie do krematoriów – osobno mężczyzn, osobno kobiety. W rozbieralni więźniowie zatrudnieni w Sonderkommando mówili Żydom w ich języku ojczystym, że przyszli oni tylko do kąpieli i odwszenia (…). Po rozebraniu się Żydzi szli do komory gazowej zaopatrzonej w natryski i rury wodociągowe, co sprawiało całkowite wrażenie łaźni. Najpierw wchodziły kobiety z dziećmi, później mężczyźni. (…). Potem drzwi szybko zaśrubowywano, a czekający już dezynfektorzy natychmiast wrzucali przez otwory w suficie cyklon, który specjalnymi przewodami opadał aż do podłogi. To powodowało natychmiastowe rozchodzenie się gazu. Przez wziernik w drzwiach można było widzieć, jak osoby stojące najbliżej przewodów wrzutowych natychmiast padały martwe. Blisko jedna trzecia ofiar umierała od razu. Inni zaczynali się tłoczyć, krzyczeć i chwytać powietrze. Wkrótce krzyk obracał się w rzężenie, a po paru minutach wszyscy leżeli. Najdłużej po upływie 20 minut nikt się nie poruszał. (…) Krzyczący, starsi, chorzy, słabi i dzieci padali prędzej niż zdrowi i młodzi. Pół godziny po wrzuceniu gazu otwierano drzwi i włączano wentylację. Natychmiast przystępowano do wyciągania zwłok. (…) Następnie zwłoki przewożono specjalnymi windami na poziom krematorium. Tam więźniowie Sonderkommando wyjmowali zwłokom złote zęby, kobietom obcinano włosy, a otwory ciał przeszukiwano w celu znalezienia ukrytych kosztowności. Potem zwłoki spalano w rozpalonych piecach. Należy dodać, że bywały przypadki, gdy krematoria były tak obciążone, że zwłoki palono w otwartych dołach. W czasie akcji węgierskiej dołów używano non-stop.

Ostatni raz użyto komory gazowej i krematorium 28 listopada 1944 r., już w trakcie likwidacji obozu.

[edytuj] Auschwitz III (Monowitz)

Założony w październiku 1942 roku jako podobóz Auschwitz I, w okresie od listopada 1943 do listopada 1944 był obozem niezależnym, skupiającym dotychczasowe podobozy Auschwitz I o charakterze przemysłowym.

Komendantem obozu był:

• SS-Hauptsturmführer Heinrich Schwarz – od listopada 1943 r. do stycznia 1945 r.

Obóz był założony na potrzeby koncernu IG Farbenindustrie (zakłady Buna-Werke) i miał od założenia do likwidacji charakter zwykłego obozu pracy. Więźniowie byli wynajmowani przez niemieckie firmy i wyniszczani przy morderczej pracy.

[edytuj] Podobozy

Pierwsze podobozy powstały w związku z zapotrzebowaniem obozu głównego na produkty rolne i hodowlane. Jednak gdy wokół Auschwitz rozlokowały się liczne firmy niemieckie, które korzystały z taniego wynajmu więźniarskiej siły roboczej, okazało się, że komanda pracujące na zewnątrz obozu miałyby zbyt długą drogę do wielu z tych firm. Hitlerowcy utworzyli więc wielką sieć podobozów, których większość obsługiwała okoliczne fabryki i zakłady pracy. Większość z podobozów Auschwitz tworzono na Śląsku, w pobliżu hut, kopalń i fabryk. Więźniowie pracowali tu m.in. przy wydobyciu węgla, produkcji broni i środków chemicznych, budowie i rozbudowie obiektów przemysłowych, na rzecz fabryk, kopalń i hut wielkich koncernów niemieckich, jak IG Farbenindustrie, Berghuette, Siemens-Schuckert, Hermann Goering-Werke, czy dla niemieckich kolei państwowych. Z początku wszystkie podobozy podlegały Auschwitz I, lecz gdy rozdzielono administracyjnie w listopadzie 1943 roku trzy główne obozy, podobozy rolno-hodowlane przypadły Birkenau, a przemysłowe – Monowitz. Ogółem podobozów rolno-hodowlanych było sześć, podobozów przemysłowych - 28, a 10 innych podobozów pełniło różne funkcje - od pracy w lesie po budowę koszar.

[edytuj] Likwidacja obozów

Ze względu na sytuację strategiczną na froncie wschodnim naziści już w sierpniu 1944 r. rozpoczęli przygotowania do likwidacji obozów. Systematycznie likwidowali członków Sonderkommand – tylko we wrześniu tego roku zamordowali około 200 z nich. Wywołało to słynny bunt Sonderkommanda w krematorium IV. W sierpniu 1944 r. rozpoczęła się w obozie sukcesywna ewakuacja więźniów w głąb Rzeszy, z końcem roku wstrzymano rozbudowę Auschwitz oraz Birkenau i zaczęto palenie dokumentów oraz zacieranie świadectw zbrodni: zasypywano doły z ludzkimi prochami, rozebrano do fundamentów krematorium IV, przygotowano do wysadzenia pozostałe trzy budynki krematoryjne.

17 stycznia 1945 r. odbył się w KL Auschwitz ostatni generalny apel 67 012 więźniarek i więźniów. Bezpośrednio po nim na rozkaz wyższego dowódcy SS i policji we Wrocławiu, Obergruppenfuehrera SS Schmausera, rozpoczęto ostateczną ewakuację więźniów. Rozpoczęły się Marsze Śmierci do obozów w głębi Rzeszy. Główny marsz odbywał się na trasie Oświęcim - Wodzisław Śląski (63km). 22 stycznia transport dotarł do stacji kolejowej Wodzisław (niemiecka nazwa miasta Loslau), gdzie w pobliżu dworca rozstrzelano kilku więźniów odpoczywających po marszu. Pozostałych załadowano do otwartych węglowych wagonów kolejowych i w warunkach mrozu na zewnątrz i ścisku wewnątrz skierowano dalej. Trasa transportów kolejowych z Wodzisławia prowadziła min. przez Ostrawę w kierunku Austrii i Niemiec.

W obozie zostało ponad 9 tysięcy więźniów, w tym około 500 dzieci – wszyscy mieli zostać zgładzeni. Od 18 do 27 stycznia masowo palono obozowe akta, 20 stycznia wysadzono krematoria II i III, a 26 stycznia – krematorium V. 23 stycznia podpalono tak zwaną Kanadę II, czyli kompleks magazynów z mieniem zagrabionym ofiarom. Obóz, w części opuszczony przez esesmanów, 27 stycznia wyzwolili żołnierze 60 Armii I Frontu Ukraińskiego, a bezpośrednio 100 Lwowska Dywizja Piechoty, którą dowodził generał-major Fiodor Krasawin. W Auschwitz, Birkenau, Monowitz i podobozach wyzwolenia doczekało łącznie około 7,5 tysiąca więźniów. Część byłych więźniów tuż po wyzwoleniu odeszła do swych domów. Pozostali zostali umieszczeni w prowizorycznych szpitalach zorganizowanych na terenie obozu. Większość z nich umarła z wycieńczenia.

[edytuj] Więźniowie i ofiary

[edytuj] Więźniowie

Więźniowie obozowi byli numerowani, w początkowej fazie fotografowani, następnie tatuowani (w końcu 1941 r. numery wytatuowano na piersiach jeńcom radzieckim, od lutego 1942 r. po ucieczce Zofii Biedawy z komanda nr 117 pracującego w Budach tatuaże umieszczano na przedramionach pozostałym więźniom). Auschwitz był jedynym hitlerowskim obozem koncentracyjnym, w którym wprowadzono tatuaż jako metodę oznaczania więźniów (w innych obozach - oprócz naszywanego na ubiór numeru - stosowano bransoletki z numerem noszone na nadgarstkach). Każdy więzień przynależał do jednej z oznaczonych kategorii (polityczni, Świadkowie Jehowy i duchowni, emigranci, aspołeczni, przestępcy pospolici, homoseksualiści, Żydzi, Polacy itp.). Dostawali jako jedyne ubrania cienkie pasiaki. Po przejściu kwarantanny więźniowie byli kierowani do baraków i do komand pracy przymusowej. Jej wycieńczający charakter wraz z bezkarnością dozorujących i ostrym systemem kar i tortur doprowadzał do masowego uśmiercania więźniów. Jak w każdym hitlerowskim obozie koncentracyjnym, również w Auschwitz praca służyła zagładzie - stąd hasło: "Vernichtung durch Arbeit" (Zagłada przez pracę). Racje żywnościowe nie stanowiły nawet połowy normy niezbędnej dla narzuconych obozowych warunków egzystencji. Hitlerowcy obliczali, że na pożywieniu obozowym można było przeżyć około trzech miesięcy. Zła jakość i niewielka ilość pożywienia powodowały zapadanie na choroby, często kończące się szybką śmiercią, naturalną lub gwałtowną w wyniku mordowania gazem bądź dosercowymi zastrzykami fenolu. Szybko umierali więźniowie pracujący w komandach fizycznych na zewnątrz. Pierwszej zimy zmarła prawie połowa osadzonych wówczas więźniów. Jednocześnie nawet na tle tak wyniszczających warunków najgorszy był los jeńców radzieckich oraz Żydów.

Od roku 1943 zapotrzebowanie na pracowników przymusowych zmieniło nastawienie władz obozowych, m.in. przestano karać śmiercią za ucieczki, oficjalnie zabroniono bicia na otwartym terenie, a liczbę więźniów uzupełniano podczas selekcji transportów żydowskich, przekazywano nowych więźniów z wiecznie przepełnionych więzień hitlerowskich, także kierowano do obozu pojmanych podczas łapanek urządzanych na ulicach miast.

[edytuj] Eksperymenty pseudomedyczne

W obozach Auschwitz grupa niemieckich lekarzy rozpoczęła na szeroką skalę przeprowadzanie nieetycznych i niehumanitarnych eksperymentów medycznych na więźniach. Traktując ich jako łatwy i tani materiał doświadczalny, prowadzili eksperymenty z różnych zakresów medycyny, patologii, genetyki. Badania te były w mocnym stopniu uwarunkowane ideowo nazistowską teorią rasizmu oraz sprzeniewierzały się zupełnie zasadom etyki lekarskiej zawartym w przysiędze Hipokratesa.

W szczególności barbarzyńskie eksperymenty nad sterylizacją prowadzono na kobietach. Swoją pracownie badawczą miał tutaj dr Carl Clauberg i dr Horst Schumann (który używał do sterylizacji mężczyzn i kobiet promieni Röntgena). Analizowano skutki skrajnego głodu na najbardziej wyczerpanych więźniach, testowano leki, sztucznie zarażano więźniów chorobami (głównie tyfusem plamistym i durem brzusznym), wykonywano niepotrzebne zabiegi operacyjne. Dr Josef Mengele poddawał doświadczeniom dzieci romskie i specjalnie selekcjonowane pary dzieci-bliźniąt.

[edytuj] Ruch oporu i ucieczki

Ruch oporu rodził się z niezbędnej do przeżycia samopomocy więźniarskiej. Wielu więźniów trafiało do Auschwitz ze środowisk partyzanckich przygotowanych do działalności konspiracyjnej. Celami działań oporu były:

• organizowanie samopomocy więźniarskiej, w tym przygotowanie ucieczek,
• dokumentowanie zbrodni hitlerowskich i podejmowanie próby przerzucania materiałów do partyzantki poza terenem obozu,
• przygotowywanie ewentualnego powstania zbrojnego.

Wielką trudnością w tworzeniu jednego ruchu były podziały wewnątrz obozu, różnice narodowościowe i językowe, odległości między podobozami. Jednak dochodziło do jednoczenia sił, głównie wśród polskich więźniów. Jedynym wybuchem zbrojnym, do jakiego doszło w Auschwitz, był bunt Sonderkommando. Zobacz więcej na temat ruchu oporu w Auschwitz.

W czasie istnienia obozów około 700 więźniów podjęło próbę ucieczki, z czego około 300 – udanej. Spośród wielu spektakularnych ucieczek, jak na przykład wyjechanie kilku więźniów w oficerskich mundurach SS wozem komendanta przez podniesiony szlaban, istotne znaczenie dla przekazania wiarygodnej informacji o obozach miała ucieczka rotm. Witolda Pileckiego.

Próby ucieczek karano indywidualnie przez skazanie ujętych uciekinierów na śmierć głodową w bunkrach, a także metodami odpowiedzialności zbiorowej – masowymi rozstrzeliwaniami pozostałych więźniów. Niekiedy naziści wtrącali do obozu członków rodziny niepojmanych uciekinierów. W początkowym okresie funkcjonowania obozu, jak relacjonuje w swoim raporcie rotm. Witold Pilecki, wyjątkowo nieludzko obchodzono się z pojmanymi - podaje przypadki przebijania takich osób ostro zakończoną deską z tyłu przez nerki do żołądka, a następnie wleczenia tak okaleczonych do obozu na pokazową egzekucję, czyli de facto dobijanie. M.in. z tych powodów oraz z uwagi na zasadę odpowiedzialności zbiorowej obozowy ruch oporu był kategorycznie przeciwny ucieczkom.

[edytuj] Ofiary zagłady i ich liczba

Zdecydowana większość – do 80% ludzi trafiających do Auschwitz-Birkenau nie doczekała się statusu więźniów. Byli to Żydzi zwożeni przez nazistów z gett i obozów przejściowych całej okupowanej Europy. Po selekcji i odseparowaniu od swoich najbliższych przebywali ostatnią drogę z rampy kolejowej do rozbieralni, skąd byli wprowadzani do komór gazowych i w ciągu około 20 minut pozbawiani życia. Przed spopieleniem ich zwłokom obcinano włosy i wyrywano złote zęby. Przeszukiwano też ciała w poszukiwaniu kosztowności. Nie ma natomiast dowodów na spotykane informacje o produkcji z tkanek podskórnych ofiar mydła^[3].

Trudno określić, ile osób rzeczywiście zginęło ze względu na sprzeczności w zeznaniach świadków, m.in. więźniów z Sonderkommando, oraz niewielką liczbę dokumentów ocalałych po celowym ich niszczeniu przez nazistów. Ponadto zdecydowana większość deportowanych zginęła w Birkenau, gdzie nie byli rejestrowani i nie były im nadawane numery.

Obecnie historycy, za wyczerpującymi badaniami Franciszka Pipera, oceniają, że ogółem do obozu trafiło co najmniej 1,3 miliona osób, w tym:

• 1,1 mln Żydów
• do 150 tysięcy Polaków
• 23 tysiące Romów
• i ponad 30 tysięcy osób innych narodowości.

Liczba zabitych sięgnęła prawie 1,1 mln osób, w tym:

• 960 tysięcy Żydów, czyli prawie 90% – w tym:
  • 438 tysięcy z Węgier
  • około 300 tysięcy z Polski
  • prawie 70 tysięcy z Francji
  • 60 tysięcy z Holandii
  • 55 tysięcy z Grecji
• do 75 tysięcy Polaków
• 21 tysięcy Romów
• 15 tysięcy jeńców radzieckich różnych narodowości
• oraz do 15 tysięcy ludzi innych narodowości.

Rudolf Höss w czasie przesłuchania przez Najwyższy Trybunał Narodowy w Warszawie podał – cytując zaEichmannem - że zginęło ok. 2,5 mln. ludzi, jednocześnie twierdząc, że realne możliwości techniczne obozu były mniejsze. Wielkość ta jednak dość szybko została zastąpiona przez inną. W 1945 r. w obozie pracowała komisja radziecka, która podjęła proste ustalenia – pomnożono teoretyczne techniczne możliwości krematoriów przez liczbę dni ich pracy. Otrzymano w ten sposób liczbę prawie 5 milionów ofiar. Informacja ta była przez długi czas kolportowana oficjalnie, w podręcznikach i encyklopediach. Tak samo fałszowano narodowość unicestwionych – mieli to być praktycznie wyłącznie Polacy. Sprawa ta stała się głośna w 1968 r., gdy ukazały się kolejne tomy nowego wydania Wielkiej Encyklopedii PWN. Podawano w niej zweryfikowane dane, w szczególności to, że zagładzie w obozach Auschwitz ulegali w większości Żydzi. Reakcja ówczesnych władz była histeryczna, komitet redakcyjny encyklopedii oskarżono o fałszowanie historii, a nowa, zmieniona redakcja hasła została dołączona jako wkładka do następnych tomów encyklopedii, wraz z przeprosinami.

Istnieją jednak nadal poglądy podtrzymujące ocenę liczby ofiar w wysokości 4 lub więcej milionów osób. Wielkości te wyprowadzane są estymacją pewnych danych cząstkowych według zasad, którymi posłużyła się wspomniana komisja radziecka. Nie znajduje to uznania u większości współczesnych badaczy.

[edytuj] Świat wobec ofiar

Informacje o obozach Auschwitz zbierane przez więźniów były przekazywane na zewnątrz obozów i już w 1942 roku kurierzy Polski podziemnej przekazywali na bieżąco informacje do Rządu Polskiego w Londynie, który alarmował aliantów, głównie Brytyjczyków i Amerykanów. Alianci posiadali dokładne zdjęcia lotnicze wszystkich obozów od 31 maja 1944 r. Z kolei dwaj uciekinierzy z obozów, Rudolf Vrba i Alfred Wetzler opracowali mapy z dokładną legendą i przekazali je aliantom latem tego roku. 13 września 1944 r. miał miejsce ciężki nalot amerykańskich bombowców na zakłady Buna Werke, położone obok obozu Monowitz – zakłady zostały częściowo zniszczone. Innym znanym faktem było upublicznienie w radiu alianckim w 1944 r. danych personalnych znacznej grupy załogi obozu – według relacji ocalałych więźniów nieznacznie zmniejszyło to bestialskie zachowanie się wartowników i nadzorców. Niemniej jednak kraje zachodnie są krytykowane za niepodjęcie innych działań, jak na przykład zbombardowanie obozu, i szczególnie komór gazowych. Oprócz bardzo poważnych zastrzeżeń wobec bezpieczeństwa takiej akcji (musiałaby pociągnąć za sobą ciężkie straty wśród więźniów) wydaje się, że generalnie informacje przekazywane aliantom były przyjmowane z niedowierzaniem. W identyczny sposób traktowano dane o zagładzie Żydów w innych miejscach, obozach, w powstaniu w getcie warszawskim.

[edytuj] Dzieje powojenne

Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940-1945) Auschwitz Birkenau German Nazi Concentration and Extermination Camp (1940-1945)a Lista światowego dziedzictwa UNESCO
Kraj	Polska
Typ	kulturowe
Spełniane kryterium	VI
Charakterystyka	#31
Regionb	Europa i Ameryka Północna
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę:	1979 na 3 sesji
a Oficjalna nazwa wpisana na liście UNESCO b Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

[edytuj] Osądzenie oprawców

Pomimo procesu norymberskiego, olbrzymia większość oprawców nie została doprowadzona przed trybunały. Szacuje się, że w całym kompleksie nazistowskich obozów pracowało z wolnej stopy około 70 000 osób (głównie SS i gestapo). Po wojnie osądzono około 1700 osób, czyli 2,5% z nich. Z załogi obozu Auschwitz liczącej około 6500 esesmanów do jakiejkolwiek odpowiedzialności pociągnięto nie więcej niż 750 osób, z czego 673 sądzonych było w Polsce.

16 kwietnia 1947 roku, po procesie, odbyła się na terenie Auschwitz I pokazowa, publiczna egzekucja byłego pierwszego komendanta obozu, Rudolfa Hössa – został on powieszony na szubienicy wybudowanej obok pierwszej komory gazowej. Szubienicę zachowano następnie pro memoria.

[edytuj] Tereny obozowe i muzeum

Po wojnie część obozu wykorzystywana była przez NKWD a następnie przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego aż do kwietnia 1947 r. Następnie rząd polski, na wniosek byłych więźniów, zdecydował otoczyć opieką Auschwitz I i II oraz przekształcić je w Państwowe Muzeum. Dla tego celu odbudowano niewielką część infrastruktury obozowej.

Na terenie obozu w 1979 r. w obecności 500 000 wiernych odprawił mszę papież Jan Paweł II. Ogłosił wtedy beatyfikację Edyty Stein, zamordowanej w Auschwitz w bunkrze nr 2.

W 1979 roku tereny byłego obozu w granicach objętych muzeum zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Komitet podjął wówczas decyzję, iż będzie to jedyne miejsce tego typu wpisane na listę, poniekąd w imieniu wszystkich innych miejsc ludobójstwa. Przyjęto wówczas nieczęste kryterium wpisu (kryterium kulturowe VI) wskazujące na ponadczasowe i uniwersalne znaczenie miejsca.

W 1984 r. niedaleko od obozu I został otwarty klasztor karmelitanek. Wywołało to protesty środowisk żydowskich, co doprowadziło do przeniesienia karmelitanek w roku 1993. W międzyczasie powstał i trwał do 1999 r. konflikt o krzyże na oświęcimskim żwirowisku. Ostatecznie pozostał tam tylko jeden krzyż, tzw. papieski, z mszy w 1979 r. 28 maja 2006 roku kolejny papież Benedykt XVI, Niemiec, w ramach pielgrzymki do Polski odwiedził teren obozu i modlił się w intencji ofiar Holokaustu. Ze względu na narodowość papieża było to zdarzenie symboliczne.

W roku 1990 powołano Międzynarodową Radę Oświęcimską dla opiniowania różnych zagadnień związanych z pracami Muzeum, jak zatwierdzanie kierunków prac muzeum czy przyjmowanie okresowych sprawozdań dyrekcji. Podczas obchodów 60. rocznicy wyzwolenia powołano w ramach muzeum Międzynarodowe Centrum Edukacji o Auschwitz i Holokauście. W końcu XX wieku Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau (nazwa obowiązująca od 1999 roku) odwiedzało około 600 000 osób rocznie, mniej więcej połowa spoza Polski. W roku 2005 liczba ta wzrosła do miliona osób. Odbywają się co roku Marsze Żywych i inne wydarzenia upamiętniające. Muzeum prowadzi m.in. działalność badawczą i edukacyjną.

[edytuj] Prawda o Auschwitz

Począwszy od końca lat siedemdziesiątych XX w. różne osoby – na ogół powiązane ze skrajną prawicą – negowały liczbę ofiar Auschwitz, masowe uśmiercanie gazem oraz cały proceder zagłady. Teorie te nosiły miano rewizjonizmu bądź negacjonizmu. W wielu krajach – m.in. w Polsce i Niemczech – twierdzenia takie są zakazane i jako tzw. kłamstwo oświęcimskie – penalizowane.

[edytuj] Problem tzw. polskich obozów

Osobnym zagadnieniem było funkcjonowanie na świecie skrótu myślowego tzw. "polskich obozów", pochodzącego od geograficznego położenia tych hitlerowskich konstrukcji. Słaba znajomość historii obcej i geografii w krajach zachodnich powodowała dość częste występowanie, zwykle w prasie codziennej, stwierdzeń o polskich obozach śmierci czy koncentracyjnych, jak też o polskich nazistach. Sugerowało to, że to Polacy, a nie niemieccy naziści byli sprawcami Holocaustu. Autorzy takich stwierdzeń dowodzili, że stwierdzenie polski jest wyłącznie skrótem myślowym i nie ma na celu wprowadzenia w błąd i oczerniania Polski i Polaków. Zdarzenia takie miały miejsce w Anglii, Francji, dość często w USA, również w Niemczech, w Bułgarii, w Rosji, w Kanadzie, a nawet wśród polskich publikacji.

Na przełomie roku 2004 i 2005, w okresie przygotowań do 60. rocznicy wyzwolenia Auschwitz, rozpoczęto w Polsce społeczno-rządową akcję przeciwko fałszowaniu historii o sprawcach zbrodni w nazistowskich obozach, a wiosną 2006 roku - kampanię na rzecz zmiany przez UNESCO oficjalnej nazwy obozu na "Były Niemiecki Nazistowski Obóz Koncentracyjny Auschwitz-Birkenau".

27 czerwca 2007 r Komitet Światowego Dziedzictwa UNESCO obradujący w Nowej Zelandii podjął decyzję o zmianie nazwy byłego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau we wpisie na listę Światowego Dziedzictwa. Zgodnie z propozycją przedstawioną wspólnie przez Polskę i Izrael, od 27 czerwca 2007 r. oficjalna nazwa wpisanego na listę miejsca to: Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940-1945).

[edytuj] 60. rocznica wyzwolenia obozu

27 stycznia 2005 na terenie nazistowskiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau odbyła się międzynarodowa uroczystość upamiętniająca 60. rocznicę wyzwolenia go przez Armię Czerwoną. Blisko 40 państw reprezentowanych była przez królów, prezydentów i premierów w tym prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego, prezydenta Mosze Kacawa (Izrael), prezydenta Władimira Putina (Rosja), prezydenta Jacques'a Chiraca (Francja), prezydenta Horsta Koehlera (RFN), wiceprezydenta Dicka Cheneya (USA), prezydenta Wiktora Juszczenkę (Ukraina), królową Beatrycze (Holandia). Papieża Jana Pawła II reprezentował arcybiskup Paryża kardynał Jean-Marie Lustiger. Było to największe zgromadzenie głów państw i szefów rządów w historii Polski.

[edytuj] Przypisy

1. ↑ "Obóz Auschwitz z nową nazwą"
2. ↑ " World Heritage Committee approves Auschwitz name change"
3. ↑ Spotykane informacje odnoszą się do Gdańska, gdzie prawdopodobnie prowadzono eksperymenty idące w tym kierunku.

[edytuj] Bibliografia

Główne pięciotomowe opracowanie:

• Auschwitz 1940-1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu, t. I-V, Redakcja naukowa: Wacław Długoborski, Franciszek Piper, Oświęcim Brzezinka 1995 [wydano również tłumaczenia angielskie, niemieckie - francuskie jest w przygotowaniu].

Pełny wykaz bibliografii dla serii artykułów o niemieckich obozach w latach 1933-1945 został umieszczony na osobnej stronie.

[edytuj] Zobacz też

• Judenrampe - Wykaz podobozów Auschwitz – Ruch oporu w Auschwitz – Eksperymenty medyczne i pseudomedyczne w Auschwitz
• Obozy niemieckie 1933-1945 – Obóz koncentracyjny – Holocaust – Sonderkommando – komando
• Pierwszy Proces Oświęcimski
• Marsze śmierci
• Zbrodnia w Przyszowicach
• Fabryka śmierci

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau
• Yad Vashem - Auschwitz Album
• Strona poświęcona polskim więźniom Auschwitz
• Komory gazowe w Auschwitz (ang.)
• Fotogaleria muzeum
• Zdjęcia satelitarne Auschwitz i Birkenau z serwera maps.google.com - dla tej okolicy aktualnie w słabej rozdzielczości

Współrzędne: 50°02'09" N 19°10'42" E50.0358333 19.1783333 (Auschwitz-Birkenau)