Przysucha

Miasto leży 40 km na zachód od Radomia. Przepływa przez nie rzeka Radomka Przez miasto przebiega droga krajowa nr 12 Radom-Piotrków Trybunalski (projektowana droga ekspresowa S12), a poza tym drogi do Klwowa, Szydłowca i Końskich. W miejscowości Skrzyńsko znajduje się stacja kolejowa Przysucha na linii z Radomia do Łodzi.

[edytuj] Etymologia nazwy

Przysucha wymieniana była jako osada nad rzeką Radomką powstała w bagnistej kotlinie, która często musiała być osuszana by móc stanowić miejsce zamieszkania. Przedrostek przy- formował nazwy miejscowości, więc Przysucha to tereny przy suchym, bezleśnym miejscu.

[edytuj] Historia

Po raz pierwszy nazwa miejscowości (jako Przesucha) została wymieniona w 1415 r. Kolejna wzmianka to opis transakcji handlowej przysuszanina, Pawła Męciny. W XVI wieku Przysucha posiada już 84 ha gruntów uprawnych, a w roku 1569 kuźnię z kołem wodnym.

11 grudnia 1710 r. przywilej królewski, wydany dla Antoniego Czermińskiego herbu Wieniawa przez Augusta II Mocnego, zezwala na osadzanie się rzemieślników, także zagranicznych, i odbywanie targów. Żona Czermińskiego, Zofia, była wdową pod Jakubie Gabbonim, dzierżawcy zakładów samsonowskich przejętych w 1718 przez biskupów krakowskich i miała w Przysusze powstać manufaktura konkurującą z zakładami w Samsonowie. Spiętrzono wody Bielczanki i utworzono 9 stawów, z których woda napędzała maszyny kuźnic, papierni, młynów do mielenia rud, szabelni, a także tartaku i olejarni.

W 1714 r. król zezwolił na powstawanie cechów rzemieślniczych i odbywanie się targów dwa razy w tygodniu (soboty i niedziele). Wkrótce po tym napływający rzemieślnicy niemieccy (głównie z Saksonii i Śląska) założyli miasto zwane Czermnem. Osada posiadała własny rynek, znajdujący się dziś na placu Kard. Wyszyńskego.

W 1723 w Przysusze zlokalizowano żydowskie miasto o charakterze handlowo-usługowym. Dopiero w roku 1745 na tereny dzisiejszej Przysuchy zaczęła sprowadzać się ludność katolicka. Nowym właścicielem został Jan Dembiński Od tego momentu rozwój miasta zaczął nabierać tempa. W latach siedemdziesiątych XVIII w. osada posiadała wielkie piece hutnicze, rurarnię, tartak, młyny i papiernię. Na rok 1777 w Przysusze istniało 39 domów niemieckich, 85 żydowskich i 29 polskich. Dzielnica polska, zwana Urszulinem na cześć Urszuli Dembińskiej, posiadała podobnie jak dzielnica niemiecka i żydowska oddzielne prawa miejskie.

[edytuj] Okres zaborów

Upadek Rzeczypospolitej był także upadkiem Przysuchy. Pomimo przynależności do Księstwa Warszawskiego, a od 1815 r. do Królestwa Polskiego, Przysucha traciła znaczenie, głównie przez zależność miasta od dworu, odebranie wielu praw mieszczanom a częściowo przez przemarsze wojsk austriackich podczas powstania kościuszkowskiego. Wydobycie i wytop niskoprocentowej rudy żelaza (16%-18%), występującej w okolicy miasta przestawał się opłacać.

[edytuj] Dwudziestolecie międzywojenne

Lekkie ożywienie przemysłu poprawiło trochę sytuację w regionie. Duży rozwój nastąpił jednak w dziedzinie kultury i edukacji za sprawą otwarcia Szkoły Spółdzielczej i Podstawowej. Ludność miasta w roku 1939 wynosiła 4850 mieszkańców z czego żydzi stanowili 2980 osób.

Pomnik ku czci poległych żołnierzy

[edytuj] II wojna światowa

6 września 1939 na Przysuchę spadły bomby i zniszczyły ponad 70 domów i budynki folwarku. W czasie wojny Niemcy założyli getto, w którym umieszczono ponad 5000 żydów - większość wywieziono do obozu w Treblince.

Lasy Przysuskie były areną bardzo zaciekłych walk partyzanckich. Stacjonowały tam oddziały mjr. Hubala, Inspektoratu Piotrkowskiego i 72 pp Ziemi Radomskiej. Wielokrotne akcje partyzanckie zadawały Niemcom ogromne straty, np. podczas walk w Stefanowie, 6 września 1944, Niemcy stracili 140 żołnierzy a 230 odniosło rany.

[edytuj] Rozwój w PRL

17 stycznia 1945 wojska radzieckie przybyły do Przysuchy. W pierwszych miesiącach oszacowano liczbę ludności na poziomie 1500 osób - głównie rzemieślników, handlarzy i rolników. W roku 1956 Przysucha stała się powiatem. Prawa miejskie odzyskała w 1958 r. W okresie istnienia powiatu wybudowano kopalnie gliny, zakład ceramiczny, zakład przetwórstwa owocowo-warzywnego, odlewnię żeliwa i zakład krawiecki.

Typowa zabudowa Przysuchy

[edytuj] Po 1989 r.

Po prywatyzacji większości zakładów na terenie miasta, zaczęły się przekształcenia. Masowe zwolnienia z zakładów pracy i wysokie bezrobocie czyniły Przysuchę mało atrakcyjną. Członkostwo w UE było impulsem do wolnego rozwoju.

[edytuj] Kalendarium

1490 - pierwsze wzmianki o miejscowości

1710 - prawa miejskie

1713 - powstał ośrodek górniczo-hutniczy eksploatujący okoliczne złoża rud żelaza

1795 - miasto pod zaborem austriackim

1809 - miasto w Księstwie Warszawskim

1815 - w Królestwie Polskim

1870 - utrata praw miejskich

1956 - Przysucha została siedzibą powiatu

1958 - ponowne nadanie praw miejskich

[edytuj] Historia Żydów w Przysusze

Pierwsi Żydzi osiedlili się w Przysusze już w 1713, a więc zaraz po nadaniu praw miejskich. Powstała osobna dzielnica żydowska z własnym Rynkiem Żydowskim. Wówczas też zbudowano synagogę i kirkut. Rozkwit kahału nastąpił w I połowie XIX wieku (75% Żydów w miasteczku). Na przełomie XVIII i XIX wieku stała się Przysucha głównym ośrodkiem chasydyzmu na zachód od Wisły, za sprawą dwóch cadyków: Jakowa Icchaka Rabinowicza (Świętego Żyda) i od 1813 jego następcy, Symcha Bunina Buncharda. Święty Żyd, był sławny na całą Rzeczpospolitą, a legenda otoczyła go już za życia. Miał wielu sławnych uczniów, stworzył centrum myśli chasydzkiej, które następnie przeniosło się do Aleksandrowa, Kocka i Góry Kalwarii. W jego ohelu składano niezliczone kwitłech z prośbami, a rabin Szejn (ur. 1870) z Kalisza błogosławił pielgrzymów w imieniu Świętego Żyda. W roku 1939 mieszkało w Przysusze około 2500 Żydów. 15 sierpnia 1942 roku Niemcy utworzyli tu getto. Uwięzili w nim około 5 tys. osób z Przysuchy, a także z Przytyka i Płocka. W dniach 27-31 października wszystkich wywieźli do obozu zagłady w Treblince.

[edytuj] Urodzeni w Przysusze

Oskar Kolberg, polski etnograf, folklorysta i kompozytor.

[edytuj] Zabytki

klasycystyczny kościół parafialny św. Jana Nepomucena i św. Ignacego Loyoli z lat 1780-1786
synagoga klasycystyczna z końca XVIII wieku,
zabudowa miejska z XIX i XX wieku,
dwór Dembińskich z XIX wieku,
Muzeum im. Oskara Kolberga
Pierwsza szkoła spółdzielcza w Polsce
Zabytkowy pomnik upamiętniający żołnierzy polskich na placu im. Oskara Kolberga
Cmentarz żydowski

[edytuj] Gospodarka

Przysucha – stolica powiatu jest zarazem jedynym ośrodkiem miejskim w powiecie. Na poziomie ponadlokalnym pełni ona funkcje obsługi ludności w zakresie szkolnictwa średniego i zawodowego, specjalistycznej opieki zdrowotnej, kultury, otoczenia biznesu (banki) i administracji (m.in. instytucje i służby podległe Starostwu Powiatowemu). Miasto posiada w skali lokalnej znaczący potencjał gospodarczy. Czynniki decydujące o atrakcyjności lokalizacyjnej miasta dla różnych funkcji są zróżnicowane:

lokalizacja przy drodze krajowej Nr 12 Lublin – Piotrków Trybunalski, potencjał ludnościowy, zasoby gruntów i obiektów do wykorzystania na cele inwestycyjne, istniejąca infrastruktura techniczna oraz otoczenie biznesu, zasoby naturalne – predysponują ośrodek do lokalizacji na jego obszarze funkcji produkcyjnych i usługowych;
lokalizacja w rejonie lasów przysusko-szydłowieckich, walory środowiska kulturowego, istniejące instytucje kultury oraz infrastruktura turystyki i rekreacji, dobra dostępność komunikacyjna – stanowią podstawę do rozwoju funkcji turystyki i wypoczynku;
funkcje administracyjne, dobre powiązanie komunikacyjne z obszarem powiatu, znikoma konkurencja innych ośrodków miejskich o znaczeniu lokalnym, wzrastające wymagania w zakresie dostępu ludności do usług – predysponują miasto do rozwoju funkcji obsługi ludności.

[edytuj] Oświata i edukacja

W Przysusze funkcjonują:

przedszkola:

Samorządowe Przedszkole Nr 1 w Przysusze przy ulicy Partyzantów 6

szkoły podstawowe:

Publiczna Szkoła Podstawowa Nr 1 w Przysusze przy ulicy Krakowskiej 76
Zespół Placówek Oświatowych w Przysusze przy ulicy Skowyry 41

gimnazja:

Publiczne Gimnazjum w Przysusze przy ulicy Warszawskiej 45

szkoły ponadgimnazjalne:

Zespół szkół ponadgimnazjalnych Nr 1 w Przysusze przy alei Jana Pawła II 13
Zespół szkół ponadgimnazjalnych Nr 2 w Przysusze przy ulicy Warszawskiej 28

Kluby sportowe:

MKS Oskar

[edytuj] Ciekawostki

W okresie międzywojennym, przez około 30 miesięcy, mieszkała tu Loda Halama, żona hrabiego Andrzeja Dembińskiego, która po śmierci drugiego męża zrobiła karierę w Szwajcarii, Wielkiej Brytanii i Hollywood.
Z przysuskiej gminy żydowskiej wywodził się Gaspar Weinberger - były sekretarz stanu ds. obrony w rządzie USA.