Królestwo Kongresowe

Z Wikipedii

царство Польское
Królestwo Polskie

1815-1916


Flaga Królestwa Kongresowego	Godło Królestwa Kongresowego

Konstytucja

Konstytucja Królestwa Polskiego

Państwo

Imperium Rosyjskie

Język urzędowy

polski i rosyjski; od 1867 tylko rosyjski.

Język używany

autonomiczna monarchia konstytucyjna, część Imperium Rosyjskiego

Ostatnia głowa państwa

Car Polski (Царь Польский) (ostatni)
car Mikołaj II

W jego imieniu

Namiestnik, od 1874 generał-gubernator warszawski (ostatni) Gieorgij Skałon

Ostatni szef rządu

premier Rosji Aleksander Trepow

Powierzchnia
• całkowita

127 000¹ km²

Liczba ludności (1815)
• całkowita
• gęstość zaludnienia

2 700 000
21,3 osób/km²

Utworzenie i Upadek

Utworzenie – kongres wiedeński, 16 czerwca 1815. Koniec istnienia – 1832 – likwidacja autonomii, włączenie Królestwa Polskiego do Rosji. 25 grudnia 1916 roku car Mikołaj II ostatecznie zrzeka się prawa do tronu Polski.

Strefa czasowa

UTC +1

Mapa fizyczna i administracyjna Królestwa Polskiego, 1815-1830

Królestwo Polskie
i zachodnie gubernie Rosji w 1902

Sztandar wojsk polskich Królestwa Kongresowego

Królestwo Polskie (pot. Królestwo Kongresowe) (ros. царство Польское) – nazwa istniejącego w latach 1815-1916 państwa na terytorium polskim o ograniczonej autonomii pozostającego w unii personalnej z Imperium Rosyjskim, z własną konstytucją, sejmem, wojskiem, monetą i polskim językiem urzędowym oraz cesarzem rosyjskim jako koronowanym królem Polski^[1] i ustanowionym przez niego namiestnikiem.

Utworzone formalnie na mocy traktatu rosyjsko-austriacko-pruskiego z 3 maja 1815, w którym mocarstwa dokonały podziału ziem Księstwa Warszawskiego. Artykuł V tego traktatu głosił, że ziemie Księstwa Warszawskiego pozostające pod kontrolą rosyjską zostają połączone z Rosją nieodzownie przez swoją konstytucję i oddane na wieczne czasy w ręce Najjaśniejszego Cesarza Wszechrosji. Traktat podziałowy wszedł później do aktu końcowego postanowień kongresu wiedeńskiego z 9 czerwca 1815.

To skłania historiografię współczesną do uznania jego postanowień za faktyczną cesję terytorium okupowanego Księstwa Warszawskiego, co wybitni polscy historycy Stefan Kieniewicz, Władysław Zajewski i Mieczysław Żywczyński nazywają IV rozbiorem Polski^[2]^[3]^[4]. Współczesny historyk brytyjski uważa, że tyranię napoleońską po prostu zastąpiono tyranią rosyjską, austriacką czy pruską. Kongres faktycznie ratyfikował nowy podział Polski^[5].

Nastąpiło później stopniowe ograniczanie autonomii Królestwa Kongresowego po stłumieniu powstania listopadowego w 1831 i powstania styczniowego w 1865 aż do formalnego zniesienia odrębności tego terytorium w 1867.

Królestwo Polskie zostało utworzone na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego z 1815 na części terytorium Księstwa Warszawskiego.

[edytuj] Terytorium i ludność

Królestwo Polskie powstało z ziem dotychczasowego Księstwa Warszawskiego, lecz bez zachodniej części Wielkopolski (Poznańskie), Bydgoszczy i Torunia, z których to utworzone zostało Wielkie Księstwo Poznańskie, zwrócone Prusom. Ponadto z lewobrzeżnych okolic Krakowa utworzono Wolne Miasto Kraków, nad którym kontrolę sprawować mieli wszyscy trzej zaborcy. Dotychczasowy monarcha Księstwa Warszawskiego Fryderyk August I został zmuszony do zrzeczenia się wszelkich praw do Księstwa i zwolnienia wojska ze złożonej przysięgi.

Królestwo Polskie objęło terytorium 127 tys. km² z 2,7 mln ludności (1816), a Rzeczpospolita Krakowska liczyła 100 tys. mieszkańców.

W rosyjskim spisie powszechnym z 1897r. ziemie obecnie polskie (czyli Królestwo Polskie z okregiem Białostockim ale bez cześci guberni suwalskiej) należace do Cesarstwa Rosyjskiego zamieszkiwali:

**Narodowości**
Grupa etniczna	Liczba	Procent
Polacy	6 962 100	75,2%
Żydzi	1 310 300	14,2%
Niemcy	392 100	4,2%
Ukraińcy	360 300	3,9%
Rosjanie	112 200	1,2%
Białorusini	45 200	0,5%
Litwini	9 300	0,1%
inni	61 800	0,7%
Razem	9 253 300	100,0%

[1]

Natomiast same ziemie Królestwa Polskiego zamieszkiwali:

**Narodowości**
Grupa etniczna	Liczba	Procent
Polacy	6 755 503	72,0%
Żydzi	1 267 194	13,5%
Niemcy	407 274	4,3%
Ukraińcy	335 337	3,5%
Litwini	305 567	3,2%
Rosjanie	267 160	2,8%
Białorusini	29 347	0,3%
inni	34 871	0,4%
Razem	9 402 253	100,0%

[2]

Wzrost zaludnienia Królestwa Polskiego

**Ludność**
Rok	Liczba w tys. ludności
1820	3 520
1830	3 958
1840	4 488
1850	4 811
1860	4 840
1870	6 079
1880	7 105
1890	8 258
1900	10 000
1910	12 129

[edytuj] Konstytucja

27 listopada 1815 Królestwu została nadana przez cesarza Rosji oktrojowana konstytucja, opracowana przez zespół z księciem Adamem Czartoryskim na czele, która była kompilacją konstytucji Księstwa Warszawskiego i Konstytucji 3-Maja. Utrzymywała uprzywilejowaną pozycję szlachty zarówno we władzach (sejm, urzędy, sądownictwo), jak i w gospodarce. Gwarantowała prywatną własność oraz wolność słowa i druku, wolność osobistą, wyznania i wiary. Na mocy konstytucji Królestwo Polskie miało zagwarantowane: własne terytorium, władze, system monetarny i oświatowy. Konstytucja uznawana jest za najbardziej liberalną w tamtych czasach, jej zasady były jednak z czasem lekceważone przez Rosjan.

Warstwy arystokratyczne i większość społeczeństwa polskiego z entuzjazmem poparły powstanie Królestwa Kongresowego w 1815 roku i potraktowały ten moment jako przywrócenie niepodległości. Jednak wobec łamania zasad konstytucji przez władze cesarzy Rosji, narastało niezadowolenie, które doprowadziło do wybuchu powstania listopadowego. Powstanie formalnie miało na celu obronę Konstytucji Królestwa Polskiego. Po klęsce władze rosyjskie zawiesiły prawomocność Konstytucji. W historii lata 1815-1830 nazywane są okresem "złudzeń przedlistopadowych".

[edytuj] Ustrój

Królestwo Polskie miało być monarchią konstytucyjną.

Był to początek "wiecznej" unii personalnej z Rosją (na wzór wcześniejszych unii: polsko-litewskiej i polsko-saskiej – każdy kolejny cesarz Rosji miał być królem polskim na mocy wiążącej go konstytucji. Do rozległych kompetencji monarchy należały: polityka zagraniczna, zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, mianowanie wyższych urzędników, prawo weta wobec uchwał Sejmu itp. W jego imieniu działał obecny stale w Królestwie namiestnik. Pierwszym był w 1815 gen. Wasyl Łanskoj. Po śmierci jego następcy gen. Józefa Zajączka w 1826, car zrezygnował z mianowania następnego i przekazał jego kompetencje Radzie Administracyjnej (rząd). Jednak już po stłumieniu powstania listopadowego nowym namiestnikiem został generał Iwan Paskiewicz.

Zobacz więcej w osobnym artykule: Namiestnicy Królestwa Polskiego.

Zobacz też: Najwyższa Izba Obrachunkowa.

[edytuj] Rozwój gospodarczy i społeczny

Królestwo Polskie, zwane też potocznie Królestwem Kongresowym, istniało w początkowym kształcie przez 15 lat. W tym okresie miał miejsce znaczny rozwój gospodarczy, dotyczył zwłaszcza tworzących się przemysłów metalurgicznego, górniczego i włókienniczego. Przemysł metalurgiczny to głównie hutnictwo żelaza i cynku, które rozwijało się w rejonie Dąbrowy Górniczej i Starachowic. Wydobycie węgla, cynku i miedzi koncentrowało się w Zagłębiu Dąbrowskim. Przemysł włókienniczy obejmował manufaktury sukiennicze i bawełniane w Łodzi oraz setki warsztatów sukienniczych, zlokalizowanych w Kaliszu, Sieradzu i Warszawie (kalisko-mazowiecki okręg przemysłowy). Rozwój tej dziedziny produkcji był możliwy głównie dzięki eksportowi na rynki rosyjskie, czemu sprzyjały niskie, preferencyjne cła na granicy z Rosją. Eksport zagraniczny zwiększył się w Królestwie trzykrotnie, a niektóre polskie wyroby zdobyły uznanie na rynkach światowych. Ojcem owej industrializacji Królestwa Polskiego był minister skarbu Rady Administracyjnej, książę Franciszek K. Drucki-Lubecki.

Rozbudowały się miasta, w Warszawie zburzono średniowieczne mury obronne, by uzyskać przestrzeń pod zabudowę. Powstawały nowe miasta, związane z rozwijającym się przemysłem w okolicach Łodzi. Znacznie rozwinęły się w Królestwie inwestycje komunikacyjne, obejmujące budowę sieci bitych dróg, uspławnienie rzek, rozpoczęto budowę Kanału Augustowskiego. Gorzej przedstawiał się rozwój produkcji rolniczej, a to głównie na skutek utrzymywania feudalnych struktur pańszczyźnianych na wsi. Rządząca szlachta ani myślała o uwłaszczeniu chłopów, jakie dokonano już na zachodzie Europy z korzyścią dla koniunktury rolnej.

Znacznie rozbudowane zostało szkolnictwo elementarne i zawodowe, w 1816 r. utworzony został Uniwersytet Warszawski, a w 1820 r. Instytut Politechniczny w Warszawie. Rozkwitały (poza granicami Królestwa, ale we współpracy z jego ośrodkami naukowymi) Uniwersytet w Wilnie i Liceum Krzemienieckie, dzięki działalności Kuratora Okręgu Wileńskiego, którym był książę Adam Czartoryski. W literaturze i sztuce nurty oświeceniowe i klasycystyczne wypierane były przez nowe idee romantyzmu, krzewiące bunt przeciwko cywilizacji feudalno-mieszczańskiej i sławiące kult ducha i wolność jednostki. W konkretnych realiach Królestwa Polskiego romantyzm sprzyjał i pobudzał do działań rewolucyjnych i niepodległościowych.

[edytuj] Historia Królestwa Polskiego

[edytuj] Lata początkowe

Na początku XIX wieku w Królestwie Polskim, a także w Galicji i w Poznańskiem, uformowała się nowa, wyłoniona przez szlachtę, formacja społeczna: inteligencja. Stała się ona wnet elitą kulturalną społeczeństwa i przejęła nad nim moralną kontrolę.

Powstawały tajne związki młodzieżowe, zwłaszcza studenckie w miastach uniwersyteckich. W Wilnie m.in. zawiązane zostało Towarzystwo Filomatów z udziałem Adama Mickiewicza i Tomasza Zana. Wyłoniły się z niego później towarzystwo Promienistych i Związek Filaretów, o znacznie szerszym zasięgu, które jednakże zostały przez rosyjską tajną policję rozbite, a organizatorzy aresztowani i częściowo zesłani w głąb Rosji, między innymi Adam Mickiewicz. Również elity władzy odczuwały nieznośnie obcy protektorat w postaci króla, którym był car rosyjski, w latach 1815-1825 Aleksander I, od 1829 r. Mikołaj I Romanow, zaś wojsku doskwierał głównodowodzący wielki książę Konstanty, młodszy brat Aleksandra I. Wprawdzie Konstanty spolonizował się w znacznym stopniu, zwłaszcza po zaślubieniu Polki Joanny Grudzińskiej, lecz znienawidzony był za ostrą pruską dyscyplinę, jaką zaprowadził w wojsku polskim. Przeciwko niemu zawiąże się w 1828 sprzysiężenie Wysockiego w Szkole Podchorążych Piechoty.

Główną przyczyną wybuchu powstania listopadowego było nieprzestrzeganie przez cesarzy rosyjskich postanowień konstytucji 1815 roku. Józef Zajączek 15 czerwca 1819 zniósł wolność prasy i wprowadził cenzurę prewencyjną. 10 maja 1820 zawieszono wolność zgromadzeń i zakazano działalności masonerii. W 1822 skazano Waleriana Łukasińskiego, przywódcę Wolnomularstwa Narodowego. W 1823 Rosjanie rozbili sieć tajnych stowarzyszeń w prowincjach zabranych. Nikołaj Nowosilcow rozpoczął prześladowanie członków towarzystw filomatów i filaretów. 13 lutego 1825 car wprowadzając poprawkę do konstytucji zlikwidował jawność obrad sejmowych.

Jednocześnie wzmogły się prześladowania polskich organizacji niepodległościowych. W 1827 nastąpiły aresztowania członków Towarzystwa Patriotycznego. Sąd sejmowy, wydając łagodne wyroki na podejrzanych i oczyszczając ich z zarzutu zdrady stanu, pośrednio potwierdził, że występowali oni w dobrej wierze przywrócenia przestrzegania zapisów konstytucji 1815 roku.

Polska opinia publiczna straciła też wtedy ostatecznie złudzenia co do prawdziwych zamierzeń cara Mikołaja I. Dotychczas łudzono się jeszcze, że Rosja wypełni zobowiązanie zawarte w akcie końcowym kongresu wiedeńskiego, gdzie car zobowiązywał się do przeprowadzenia tzw. rozszerzenia wewnętrznego (chodziło o przyłączenie do Królestwa prowincji zabranych w granicach z 1772). W lipcu i sierpniu 1830 wybuchły zwycięskie rewolucje we Francji i w Belgii, które doprowadziły do podważenia systemu Świętego Przymierza. 24 listopada Kongres Narodowy w Brukseli zdetronizował króla Niderlandów i ogłosił faktyczną niepodległość Belgii. 29 listopada 1830 wybuchło powstanie w Warszawie.

[edytuj] Powstanie listopadowe

Zobacz więcej w osobnym artykule: Powstanie listopadowe.

Sejm Polski w czasie trwania powstania listopadowego, zdetronizował króla Mikołaja I Romanowa 25 stycznia 1831 r. Oczekiwano elekcji nowego króla. Napoleon zwany Orlątkiem jechał już nawet do Polski, by stawać do elekcji. W 1831 nastąpiła zbrojna interwencja wojsk rosyjskich pod wodzą feldmarszałka Iwana Dybicza. Wojska polskie przeprowadziły kilka udanych kampanii. Jednak wobec niemożliwości rozbicia rosyjskich sił głównych, zepchnięte zostały do głębokiej defensywy. Powstanie zaczęło wygasać po zdobyciu Warszawy w dniu 8 września 1831 przez feldmarszałka Iwana Paskiewicza. 21 października skapitulował ostatni punkt oporu powstańców -twierdza w Zamościu. Po upadku powstania listopadowego (po detronizacji) Romanowowie uzurpowali sobie tytuł Króla Polskiego. Praw do tronu polskiego zrzekł się dopiero car Mikołaj II 25 grudnia 1916 uznając tym samym niezależność Królestwa Polskiego.

[edytuj] Ograniczenie autonomii

Po powstaniu listopadowym autonomia Królestwa Polskiego została znacznie ograniczona. W 1832 wprowadzony został tzw. Statut Organiczny dla Królestwa Polskiego, który na czas stanu wojennego miał zastępować zawieszoną konstytucję. Zniesiono unię Królestwa z Rosją, włączając je bezpośrednio do cesarstwa rosyjskiego. Zniesiono Sejm i Wojsko Polskie.

Namiestnikiem Królestwa został Iwan Paskiewicz, otrzymał on także tytuł księcia Warszawy. Skazano zaocznie na śmierć uczestników powstania, którzy wyemigrowali. Masowo przeprowadzano także konfiskaty majątków, wcielano do wojska na 25 lat, zarządzano przesiedlenia. Mnożyły się kolejne wyroki zesłania i katorgi. Okres ten nazywa się "nocą paskiewiczowską".

Ziemie Królestwa okupowane były przez 100 000 armię rosyjską, w 1833 wprowadzono na wiele lat stan wojenny, który zniesiono dopiero po klęsce Rosji pod Sewastopolem w czasie wojny krymskiej. Ponadto Kongresówka musiała uiścić kontrybucję w wysokości 22 milionów rubli (budżet Królestwa nie przekraczał 10 mln). W 1834 wprowadzono granicę celną pomiędzy Królestwem a cesarstwem rosyjskim. Ponieważ głównym rynkiem zbytu polskich towarów była Rosja, spowodowało to zachwianie gospodarki Królestwa Kongresowego i wycofanie znacznych kapitałów i przeniesienie nierentownej w tych warunkach produkcji do Rosji. W 1837 zniesiono podział Królestwa Polskiego na województwa, wprowadzając w ich miejsce gubernie, wprowadzono rosyjski kodeks karny oraz zlikwidowano polskie szkolnictwo wyższe. Ustanowiono także granice celną między Kongresówką a Rosją. Wzmożono rusyfikację.

[edytuj] Powstanie styczniowe

Zobacz więcej w osobnym artykule: powstanie styczniowe.

Podział administracyjny Królestwa Polskiego w 1907

[edytuj] Zniesienie autonomii

Po powstaniu styczniowym zniesiono Radę Administracyjną, zastępując ją Komitetem Urządzającym dla Królestwa Polskiego. W 1874 r. dotychczasowego namiestnika Królestwa zastąpił generał-gubernator warszawski, a samo Królestwo zaczęto określać mianem Kraju Przywiślańskiego (ros. Привислинский Край, Privislinskij Kraj). W 1866 10 guberni Królestwa Polskiego włączono bezpośrednio do cesarstwa rosyjskiego, w 1867 zakazano używania języka polskiego w administracji i szkolnictwie. Miastom, które czynnie poparły powstanie w ramach represji odebrano prawa miejskie, powodując ich upadek. W 1912 okrojono Kongresówkę, przyłączając bezpośrednio do Rosji nowo utworzoną gubernię chełmską. Pomimo urządzenia administracji na wzór obowiązujący w pozostałej części imperium (w 1915 r. jedyną pozostałością odrębności Królestwa był urząd Prokuratorii Generalnej) Królestwo Polskie nigdy nie zostało przez Rosjan zniesione (nie miało to jednak większego znaczenia). Po krwawym stłumieniu manifestacji w czasie rewolucji 1905 roku, generał-gubernator warszawski Gieorgij Skałon wprowadził 10 listopada 1905 stan wojenny.

[edytuj] Utworzenie Królestwa Polskiego w 1916

Wydarzeniem, które po raz pierwszy postawiło na arenie międzynarodowej sprawę odtworzenia zjednoczonego państwa polskiego w granicach przedrozbiorowych, był akt 5 listopada 1916 wydany przez cesarzy Austro-Węgier i Niemiec o uznaniu Królestwa Polskiego niepodległego od Rosji i niezwiązanego unią personalną z dynastią Romanowowów.

6 grudnia 1916 władzę w Królestwie Polskim przejęła Tymczasowa Rada Stanu z Władysławem Niemojowskim na czele, a następnie 15 września 1917 roku Rada Regencyjna, która miała sprawować władzę do czasu powołania króla Polski. Jej członkami zostali – arcybiskup warszawski Aleksander Kakowski, książę Zdzisław Lubomirski i ziemianin Józef Ostrowski. Kancelarię Rady stanowił Gabinet Cywilny. Kierował nim sekretarz Rady ks. prałat Zygmunt Chełmicki oraz polski rząd pod prezesurą Jana Kucharzewskiego, który przejął od Komisji Przejściowej Tymczasowej Rady Stanu, przekazane działy administracji. Funkcję Parlamentu pełniła Rada Stanu wybrana 9 kwietnia 1918 roku.

Za koniec istnienia Królestwa Polskiego należy uznać dzień 22 listopada 1918 roku kiedy to Józef Piłsudski, po przejęciu 14 listopada władzy od Rady Regencyjnej (a więc formalnie jako regent), zmienił ustrój Polski z monarchistycznego na republikański.

Przypisy

↑ De facto Królestwo Kongresowe było integralną częścią Imperium Rosyjskiego, a cesarze rosyjscy nosili formalnie tytuł "króla Polski" (ros. "car" - Царь Польский), co miało dodatkowo jeszcze podkreślać niesamodzielny byt Królestwa Polskiego.
↑ Trzy powstania narodowe Stefan Kieniewicz , Andrzej Zahorski, Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe 2006, ISBN: 83-05-13443-1
↑ Władysław Zajewski Kongres wiedeński i Święte Przymierze, w: Europa i świat w epoce restauracji, romantyzmu i rewolucji, 1815-1849 1991 ISBN 83-214-0658-0
↑ Mieczysław Żywczyński Historia Powszechna 1789-1870 ISBN 83-01-11992-6
↑ W. O. Henderson Castlreagh et l` Europe, w: Le Congrès de Vienne et l` Europe, Bruksela-Paryż 1964, s. 60.