Język rosyjski

Z Wikipedii

Русский
Obszar	Rosja, Europa Wschodnia, Azja Środkowa, Izrael
Liczba mówiących	145 milionów (jako język ojczysty) 250 milionów (ogółem)
Ranking	7.
Klasyfikacja genetyczna	Języki indoeuropejskie *Języki słowiańskie **Języki wschodniosłowiańskie ***Język rosyjski
Pismo	cyrylica
Status oficjalny
Język urzędowy	Rosja, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan; Naddniestrze, Gagauzja (regiony autonomiczne Mołdawii); jeden z urzędowych w ONZ
Regulowany przez	Rosyjska Akademia Nauk
Kody języka
ISO 639-1	ru
ISO 639-2	rus
ISO/FDIS 639-3	rus
SIL	RUS
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Rosyjska wersja językowa Wikipedii W Wikisłowniku: [[wikt:Kategoria:{{{język}}} (indeks)|Słownik języka rosyjskiego]]

Język rosyjski (русский язык) - język należący do grupy języków wschodniosłowiańskich, posługuje się nim jako pierwszym językiem około 145 mln ludzi, ogółem (wg różnych źródeł) 250-300 mln. Jest językiem urzędowym w Rosji, Kazachstanie, Kirgistanie i na Białorusi oraz jednym z pięciu języków oficjalnych a jednocześnie jednym z sześciu języków konferencyjnych Organizacji Narodów Zjednoczonych. Posługuje się pismem zwanym grażdanką, opartym na cyrylicy wprowadzonym przez Piotra Wielkiego. Język literacki powstał w XVI wieku i ukształtował się ostatecznie na przełomie wieku XVIII i XIX. Polski wpływ na język rosyjski został wywarty w XVII wieku, kiedy język polski był głównym źródłem wyrazów europejskich i kiedy znała go cała rosyjska inteligencja. (Poprzez język rosyjski polskie wyrazy weszły również i do języka bułgarskiego). Przykładem jest wyraz Венгрия, od polskiego Węgry.

Wyróżnia się 3 grupy dialektów:

• północne (okająca i wymawiająca g jako g, np. nogá),
• południowe (akająca i wymawiająca g jako h, np. nahá),
• przejściowe (akająca i wymawiająca g jako g, np. nagá - oficjalna).

W czasach ZSRR język rosyjski był nauczany obowiązkowo we wszystkich krajach Układu Warszawskiego. Współcześnie stracił tam nieco na znaczeniu ze względu na wyparcie ze szkół przez języki Europy Zachodniej (takie jak angielski czy niemiecki), utratę znaczenia obszarów rosyjskojęzycznych pod względem gospodarczym, kulturowym, naukowym i militarnym, a w krajach bałtyckich również przez rządowe akcje skierowane przeciw używaniu języka rosyjskiego.

Spis treści 1 Alfabet 1.1 Transkrypcja 1.2 Wymowa 2 Klasyfikacja 3 Powstanie i rozwój 4 Zobacz też 5 Przypisy 6 Linki zewnętrzne

[edytuj] Alfabet

Język rosyjski zapisywany jest cyrylicą, która obecnie składa się z 33 liter (jednak patrz niżej co do litery ё).

Litery drukowane	Nazwa litery	Polski odpowiednik	Wymowa (wg polskiej fonetyki)
А а	а	a	a
Б б	бэ	b	be
В в	вэ	w	we
Г г	гэ	g	ge
Д д	дэ	d	de
Е е	йэ	je, -ie	je
Ё ё	йо	jo, -io	jo
Ж ж	жэ	ż	że
З з	зэ	z	ze
И и	и	i	i
Й й	й	j	j
К к	ка	k	ka
Л л	эл	ł/l	el/eł
М м	эм	m	em
Н н	эн	n	en
О о	о	o	o
П п	пэ	p	pe
Р р	эр	r	er
С с	эс	s	es/se
Т т	тэ	t	te
У у	у	u	u
Ф ф	эф	f	ef
Х х	ха	ch(h)	cha(ha) *
Ц ц	цэ	c	ce
Ч ч	чe	ć	cie
Ш ш	ша	sz	sza
Щ щ	ща	ść, śś	ścia
Ъ ъ	твёрдый знак	-	twiordyj znak **
Ы ы	ы	y	y
Ь ь	мя́гкий знак	-	miagkij znak **
Э э	э	e	e
Ю ю	йу	ju, -iu	ju
Я я	йа	ja, -ia	ja

Litery э i я zostały wprowadzone w 1710, й w 1735, a ё w 1797. Oficjalny kształt liter został zatwierdzony w 1708. Modyfikacje alfabetu objęły też wykreślenie niektórych liter. Były to: i, iżyca, fita, omega, zieło, ksi, psi, dwa jusy i jać.
Litera ё jest używana rzadko, z reguły w słownikach, książkach dla dzieci, podręcznikach dla uczących się rosyjskiego oraz niekiedy w nazwach towarowych, albo kiedy trzeba rozróżnić sens: все - всё (wszyscy - wszystko), небо - нёбо (niebo - podniebienie). Zazwyczaj zapisywana jest jako е (np. Алла Пугачёва jest zapisywana jako Алла Пугачева).

[edytuj] Transkrypcja

Odpowiedniki liter przy transkrypcji są podane w powyższej tabelce. Litery, przy których istnieją dodatkowe reguły są oznaczone gwiazdką.

Literę е oddaje się

• przez je na początku wyrazów, po samogłoskach oraz ъ i ь, np. есть - jest´;
• przez e po л, ж, ч, ш, щ, ц, np. чего - czego (i w nazwiskach obcego pochodzenia, np. Эренбург - Erenburg);
• przez ie po innych spółgłoskach, np. семь - siem´.

Literę ë oddaje się (również, gdy pisze się е)

• przez jo na początku wyrazów, po samogłoskach oraz ъ i ь, np. её - jejo;
• przez o po л, ж, ч, ш, щ (po ц w zasadzie nie występuje), np. лёд - lod;
• przez io po innych spółgłoskach, np. орёл - orioł.

Literę и oddaje się

• przez ji po ь(po ъ w zasadzie nie występuje), np. лисьи - lisji;
• przez y po ж, ш, ц, np. жир - żyr;
• przez i w innych sytuacjach, np. свои - swoi.

Literę л oddaje się

• przez l przed ь, и, е, я, ё, ю, np. Ленин - Lenin;
• przez ł w innych sytuacjach, np. лампа - łampa.

Literę ъ w transkrypcji pomija się, np. объём - objom.

Literę ь

• pomija się po л, ж, ч, ш, щ, ц (po ц w zasadzie nie występuje), np. мышь - mysz;
• oddaje się przez znak zmiękczenia ( ´, nie apostrof ' ) w innych sytuacjach, np. тень - tień, будьте - bud´tie.

Litery ю, я oddaje się

• przez ju, ja na początku wyrazów, po samogłoskach oraz ъ i ь, np. моя - moja;
• przez u, a po л (po ц, ж, ч, ш, щ w zasadzie nie występują), np. люблю - lublu;
• przez iu, ia po innych spółgłoskach, np. сюда - siuda.

Litery dawnej pisowni: Ѣ traktuje się jak е, a і oraz ι (?) oddaje się zawsze przez i.

[edytuj] Wymowa

Pewne cechy rosyjskiej wymowy nie są uwzględnione w transkrypcji.

• О przed akcentem wymawia się jak /a/, a po akcencie о i а wymawia się jak /ə/ (szwa, zobacz akanie), np. вода́ (woda) - /wa|da/, коро́ва (korowa) - /ka|rowə, пу́сто (pusto) - /|pustə/.
• Nieakcentowane е i я (oraz а po ч, щ) wymawia się pośrednio między /e/ i /i/ (/ɪ/), np. весна́ (wiesna) - /wi|sna/, пятно́ (piatno) - /pi|tno/, часы́ (czasy) - /czisy/.
• Rosyjskie miękkie s´, z´ są mniej miękkie od polskich ś, ż, brzmią trochę jak sj, zj w jednej głosce. Połączenia си, зи należy więc wymawiać możliwie twardo, jak w sinus, rozindyczyć.
• Ч, щ są zawsze miękkie. (Ж, ш, ц są zawsze twarde.) Brzmią pośrednio między polskimi cz, szcz a ć, ść. Щ można też wymawiać jako podwójne miękkie sz.
• Rosyjskie l jest zawsze miękkie. Brzmi pośrednio między l i j. Przy jego wymowie należy przybliżyć całą przednią i środkową część języka do podniebienia. Rosyjskie ли wymawiamy jak polskie li.
• Natomiast rosyjskie ł odpowiada polskiemu ł scenicznemu (Czyli jest bardziej podobne do l od polskiego potocznego ł, tzn. u niezgłoskotwórczego.) Przy jego wymowie należy trzymać prawie cały język nisko i tylko jego czubkiem dotykać do zębów. Zmiękczanie л jest więc w zasadzie regularne.
• W rosyjskim в pod bezdźwięcznych wymawiamy jak polskie w (a nie f). Твой należy więc wymawiać wyraźnie /twoj/.
• Połączenia -тся, -ться w zakończeniach czasowników zwrotnych wymawia się jak /-cca/.
• Г w końcówkach dopełniacza -ого, -его wymawia się jak polskie w, np. до́брого (dobrogo) - /|dobrəwə/, дре́внего (driewniego) - /|dr´ewniwə/
• Wyrazy что, что́бы (czto, cztóby) wymawia się jak /szto/, /|sztoby/.

Podstawowe allofony samogłosek

litery	morfonemy	fonemy	Pod akcentem		w nagłosie słowa bez akcentu	W pierwszej sylabie przed akcentem			W pozostałych nieakcentowanych sylabach
			po twardej spółgłosce	po miękkiej spółgłosce		po podwójnych twardych spółgłoskach i /ц/	po /ж/, /ш/	po miękkich spółgłoskach	po twardych spółgłoskach	po miękkich spółgłoskach
и, ы	|i|	/i/, /ɨ/	[ɨ]	[i]	[ɪ], [ɨ̞]	[ɨ̞]	[ɨ̞]	[ɪ] ([ие])	[ɨ̞]	[ɪ] ([ь])
е, э	|e|	/e/, /i/, /ɨ/, /a/	[ɛ]	[e]	[ɨ̞]	[ɨ̞] ~ [ɘ]	[ɨ̞]	[ɪ] ([ие])	[ə]	[ɪ] ([ь])
а, я	|a|	/a/, /i/	[a]	[æ]	[ɐ]	[ɐ]	[ɐ]	[ɪ] ([ие])	[ə]	[ɪ], [ə]
о, ё	|o|	/a/, /i/, /ɨ/	[o]	[ɵ]	[ɐ]	[ɐ]	[ɨ̞]	[ɪ] ([ие])	[ə]	[ɪ] ([ь])
у, ю	|u|	/u/	[u]	[ʉ]	[u]	[ʊ]	[ʊ]	[ʉ̞]	[ʊ]	[ʉ̞]

[ᵻ] można też zapisywać [ɨ̞]
[ᵿ] można też zapisywać [ʉ̞]

[edytuj] Klasyfikacja

Rosyjski jest językiem słowiańskim należącym do rodziny indoeuropejskich.

Jeśli wziąć pod uwagę język mówiony, najbliższymi językami pokrewnymi są białoruski i ukraiński, również należące do grupy języków wschodniosłowiańskich.

Na podstawowe słownictwo, zasady słowotwórstwa oraz - do pewnego stopnia - odmiany i styl literacki rosyjskiego miał wpływ język cerkiewnosłowiański. Ten ostatni stanowił rozwinięcie i częściowo pokrywał się z językiem staro-cerkiewno-słowiańskim używanym w rosyjskiej cerkwi ortodoksyjnej. Wiele słów współczesnego rosyjskiego jest bliższych w formie współczesnemu bułgarskiemu niż ukraińskiemu czy białoruskiemu. Jednak w niektórych dialektach zachowały się formy wschodniosłowiańskie. W pewnych przypadkach stosowane są obydwie formy - wschodniosłowiańska i cerkiewnosłowiańska - z niewielkimi różnicami znaczeniowymi. Przykład: глава, głowa - szef; голова, głowa - część ciała. Również końcówki imiesłowów przymiotnikowych czasu teraźniejszego typu -ущий (-uszczij - polskie -ący) jest śladem wpływów cerkiewnosłowiańskich. Gwarowa końcówka -учий (-uczij) jest wynikiem zwykłego dla języków wschodniosłowiańskich rozwoju grupy tj.

W języku rosyjskim nazwy sportów zaczerpnięte są z angielskiego, np. баскетбол (baskietboł) - piłka koszykowa. Piłka po rosyjsku to z kolei мяч (miacz) (porównaj czeskie míč). Nazwy miesięcy pochodzą wprost z łaciny, np. январь (janwar´) - styczeń.

[edytuj] Powstanie i rozwój

Język rosyjski powstał z języka prasłowiańskiego. Poniżej przedstawiono historię języka rosyjskiego w porównaniu z historią języka polskiego (zastosowano transkrypcję):

Język rosyjski należy do grupy wschodniej, z czym wiążą się już pewne różnice:

• grupy typu TorT^[1] przeszły w ToroT, a nie w TroT

korva > korova > корова (korowa - pol. krowa < krova)

melko > moloko > молоко (mołoko - pol. mleko < mleko)

• • grupy typu orT- rozwinęły sie jak w grupie zachodniej

olketь > loketь > локоть (łokot´ - pol. łokieć)

ordlo > ralo > рало (rało - pol. radło < radlo)

• druga palatalizacja dotyczyła też grup typu kvě, gvě które dały grupy typu c´vě(цве - cwie), z´vě (зве - zwie)

květъ > c´větъ > цвет (cwiet - pol. kwiat)

gvězda > z´vězda > звезда (zwiezda - pol. gwiazda)

• połączenia tj, dj dały č, ž (ч, ж - cz, ż) zamiast c, dz

vidją > vižą > вижу (wiżu - pol. widzę < vidz´ą)

• grupy tl, dl uprościły się do l (ł)

mydlo > mylo > мыло (myło - pol. mydło)

Ponadto:

• ždž > zż

vyjěždžatь > выезжать (wyjezżat´ - pol. wyjeżdżać - ždž < zdj)

moždžьčьkъ > мозжечок (mozżeczok - pol. móżdżek ("móżdżeczek") - ždž < zg´)

• Brak prelabializacji ą. Np.:

ąglь > уголь (ugol - pol. węgiel < vąglь)

• Zmiękczenie spółgłosek przed samogłoskami szeregu przedniego: i, ь, e, ę, ě zaszło konsekwentnie, jak w polskim. Np.:

sę > ся (sia - pol. się)

• Przegłos lechicki oczywiście nie zaszedł. Za to akcentowane ´e przeszło zwykle w ´o (nie dotyczy jaci) Np.:

nesą > несу́ (nie|su - pol. niosę)

nesešь > несёш (nie|siosz - pol. niesiesz)

pьsъ > рёс (pios - pol. pies)

čr´nъjь > чёрный (|czornyj - pol. czarny)

ale

bělъjь > бе́лый (|biełyj - pol. biały)

vr´ba > ве́рба (|wierba - pol. wierzba)

• Zanik jerów słabych i przemiana mocnych (twardy w o, mocny w e). Np.:

dьnь > день (dień - pol. dzień)

sъnъ > сон (son - pol. sen)

• • Nie pojawiło się e po twardej, więc э to rzadka litera. Nawet w najnowszych zapożyczeniach e zmiękcza. Np.:

веб сайт (wieb sajt - ang web site /^ueb sajt/ - strona WWW)

• Nie ma sladów długich samogłosek:

bogъ > бог (bog - pol. bóg)

• • Grupy typu ojo ulegały ściąganiu jakby rzadziej, niż w polskim:

dobraja > добрая (dobraja - pol. dobra)

• • • W szczególności grupy typu oje dały o, a nie e:

starajego > старого (starogo - pol. starego)

• Zanik nosowości (denazalizacja): ą > u, ę > ä > a

dąbъ > дуб (dub - pol. dąb)

tęžьkъjь > тяжкий (tiażkij - pol. ciężki)

• Rozwój sonantów był raczej prosty.
  • r > or

trgъ > торг (torg - pol. targ)

• • r´ > ´er

zr´no > зерно (zierno - pol. ziarno)

• • l, l´ > oł

dl´gъjь > долгий (dołgij - pol. długi)

plkъ > полк (połk - pol. pułk)

vl´kъ > волк (wołk - pol. wilk)

• • • Grupy ir przetrwały

vytirati > вытирать (wytirat´ - pol. wycierać)

• Proces analogiczny do czwartej palatalizacji ky, gy, xy > ki, gi, chi. Np.:

muxy > мухи (muchi - pol. muchy)

maky > маки (maki - pol. maki)

• • W deklinacji druga palatalizacja jakby się cofnęła.

mus´ě > мухе (muchie - pol. (o) musze)

mac´ě > маке (makie - pol. (o) maku)

ale c´ělъjь > целый (cełyj - pol. cały)

• Wzmocnienie i przejście miękkości nie zaszło

gostь > гость (gost´ - pol. gość)

• Zanik miękkości
  • š, ž, c´, (d)z´ straciły miekkość (proces nieuwzględniony w pisowni, ale w transkrypcji już tak, nie dotyczy č)

šiti > шить (szyt´ - pol. szyć)

• • inne tylko czasem przed spółgłoskami

goląbь > голубь (gołub´ - pol. gołąb)

pьsa > пса (psa - pol. psa)

• ji > i (przynajmniej w pisowni i wymowie starannej)

dojiti > доить (doit´ - pol. doić)

jixъ > их (ich - pol. ich)

• l > ł (przedniojęzykowo-zębowe - w zasadzie wymowa prasłowiańskiego twardego l, brak wałczenia)

lodъka > лодка (łodka - pol. łódka /^uutka/)

Zachował się akcent ruchomy.

[edytuj] Zobacz też

Język rosyjski na Ukrainie

Przypisy

[edytuj] Linki zewnętrzne

Słowniki

• Słownik rosyjsko-polski i polsko-rosyjski
• Słownik rosyjsko-polski

Translatory

• Translator on-line polsko-rosyjski, rosyjsko-polski Translatica pwn.pl (tłumaczy zdania i całe strony)

Różne narzędzia

• Alfabet rosyjski - transliteracja, transkrypcja, wymowa
• Transliteracja on-line języka rosyjskiego
• Program "Klawa" - po zainstalowaniu programu i przełączeniu na język rosyjski, w miejscu liter alfabetu łacińskiego pojawią się litery alfabetu rosyjskiego (np. a-а, b-б, c-ц).