Języki indoeuropejskie
Z Wikipedii
 
Kraje z urzędowym językiem indoeuropejskim używanym przez większość obywateli Kraje z urzędowym językiem indoeuropejskim używanym przez mniejszość obywateli |
Języki indoeuropejskie - jedna z największych i najwcześniej odkrytych rodzin języków. Zalicza się do niej kilkaset[1] spokrewnionych ze sobą języków współczesnych, używanych od kilku tysięcy lat w Europie, Indiach (stąd przymiotnik indoeuropejski) i południowo-zachodniej Azji. W czasach nowożytnych języki indoeuropejskie rozprzestrzeniły się na wszystkie kontynenty, głównie za sprawą angielskiego, hiszpańskiego i portugalskiego. Obecnie jako językami ojczystymi posługuje się nimi ok. 3 miliardy osób na całym świecie (co stanowi ok. 45% ziemskiej populacji).
Wśród 20 najczęściej używanych języków świata, 10 z nich należy do języków indoeuropejskich: angielski, hindi, hiszpański, francuski, rosyjski, portugalski, bengalski, niemiecki, urdu i perski.
Do języków indoeuropejskich należą między innymi prawie wszystkie języki nowożytnej Europy, w tym polski, oraz wiele języków dawnych, udokumentowanych w różnym stopniu: niektóre, jak sanskryt, greka klasyczna lub łacina, znane z tysięcy obszernych tekstów, inne tylko z pojedynczych inskrypcji, imion, nazw miejscowych lub cytatów w tekstach autorów starożytnych.
Najdawniej zaświadczonym językiem indoeuropejskim (od XVIII w. p.n.e.) jest hetycki. Z połowy II tysiąclecia p.n.e. pochodzą najstarsze teksty greckie (mykeńskie); zapewne z tego samego okresu pochodzą najstarsze religijne teksty staroindyjskie (Rygweda) i być może staroirańskie (Awesta), spisane jednak wiele stuleci później na podstawie wielowiekowej tradycji ustnej.
Spis treści |
[edytuj] Klasyfikacja języków indoeuropejskich
Zobacz więcej w osobnym artykule: Klasyfikacja języków indoeuropejskich.
|
Do indoeuropejskiej rodziny językowej zaliczają się następujące grupy języków:
- Anatolijska - wymarła, najstarsza i najbardziej odrębna grupa językowa
- Indoirańska, dzieląca się na 3 grupy:
- Indyjska
- Irańska
- Nuristańska - pośrednia grupa między językami indyjskimi a irańskimi
- Niektórzy językoznawcy jako odrębną grupę klasyfikują języki dardyjskie, przez pozostałych umieszczane jako podgrupa języków indyjskich.
- Helleńska - z zachowanym do dnia dzisiejszego jedynie językiem greckim
- Italoceltycka, dzielące się na 2 grupy:
- Italska, wraz z językami romańskimi pochodzącymi bezpośrednio z łaciny
- Celtycka
- Pokrewieństwo między powyższymi dwiema grupami jest kwestionowane przez niektórych językoznawców.
- Kwestionowana przez niektórych językoznawców, tradycyjnie do grupy tej zalicza się istniejący do dziś język ormiański oraz wymarłe języki trackie, dackie i frygijski.
- Tocharska - dwa wymarłe języki z pogranicza współczesnych Chin.
- Bałtosłowiańska, dzielące się na 2 grupy:
- Iliryjska - z zachowanym do dzisiaj albańskim i (prawdopodobnie) wymarłym wenetyjskim.
Do języków indoeuropejskich zaliczają się też dokładniej niesklasyfikowane:
- Język mesapijski
- Język gecki - według niektórych językoznawców spokrewniony z językami tracko-ormiańskimi.
- Język pajoński
Ponadto do języków indoeuropejskich można zaliczyć niektóre języki sztuczne:
[edytuj] Największe języki indoeuropejskie
Lista zawiera 10 największych języków indoeuropejskich[2].
- Język angielski z grupy germańskiej - 1,15 miliarda mówiących, w tym 340 milionów jako język ojczysty
- Język hindi z grupy indyjskiej - 905 milionów mówiących, w tym 365 jako język ojczysty
- Język hiszpański z grupy romańskiej - 450 milionów mówiących, w tym 320 milionów jako język ojczysty
- Język francuski z grupy romańskiej - 290 milionów mówiących, w tym 80 milionów jako język ojczysty
- Język rosyjski z grupy słowiańskiej - 265 milionów mówiących, w tym 165 milionów jako język ojczysty
- Język portugalski z grupy romańskiej - 205 milionów mówiących, w tym 180 milionów jako język ojczysty
- Język bengalski z grupy indyjskiej - 190 milionów mówiących, prawie wyłącznie jako język ojczysty
- Język niemiecki z grupy germańskiej - 120 milionów mówiących, w tym 100 milionów jako język ojczysty
- Język urdu z grupy indyjskiej - 115 milionów mówiących, w tym 60 milionów jako język ojczysty
- Język perski z grupy irańskiej - 75 milionów mówiących, w tym 40 milionów jako język ojczysty
[edytuj] Język praindoeuropejski
Zobacz więcej w osobnych artykułach: Język praindoeuropejski, Ekspansja języków indoeuropejskich.Wspólnym przodkiem języków indoeuropejskich, nie zaświadczonym bezpośrednio, ale zrekonstruowanym częściowo za pomocą metody porównawczej był język praindoeuropejski, istniejący w okresie neolitu. Termin "indoeuropejski" oznacza tylko tyle, że języki te znane są z wielkiego obszaru geograficznego obejmującego Europę i Indie. Do rodziny indoeuropejskiej nie należą bynajmniej wszystkie języki Europy ani Indii; nazwa nie przesądza także kwestii lokalizacji prajęzyka całej rodziny (nie rozstrzygniętej dotąd ostatecznie przez językoznawców).
Większość rdzeni praindoeuropejskich składała się z dwu spółgłosek (lub grup spółgłosek), między którymi pojawiała się samogłoska lub dyftong. Charakterystyczną cechą gramatyki indoeuropejskiej jest wymiana samogłosek (ablaut) w morfemach słowotwórczych (rdzeniach i przyrostkach). W zależności od budowy wyrazu i jego formy gramatycznej ten sam rdzeń lub przyrostek mógł zawierać *e, *o - tzw. stopień pełny (czasem także ich długie odpowiedniki *e: lub *o: - stopień wzdłużony) lub tracić samogłoskę - stopień zaniku.
Praindoeuropejski był językiem fleksyjnym, podobnie jak język polski. Deklinacja uwzględniała osiem przypadków (siedem jak w polskim oraz ablativus, odpowiadający na pytania "skąd? od kogo/czego?") oraz trzy liczby (pojedyncza, podwójna i mnoga). Trzy rodzaje gramatyczne (męski, żeński i nijaki) rozwinęły się prawdopodobnie tylko w części rodziny indoeuropejskiej (poza językami anatolijskimi), teoria ta (kwestionowana przez niektórych indoeuropeistów) zakłada, że dawniejszy system zawierał dwie klasy gramatyczne rzeczowników (ożywione i nieożywione).
Badania porównawcze języków indoeuropejskich (pochodzących od prajęzyka indoeuropejskiego) wskazują na stopniowe wyodrębnianie się poszczególnych współczesnych indoeuropejskich rodzin językowych (co część ekspertów z pewną dozą ostrożności łączy z wyodrębnianiem się poszczególnych kultur indoeuropejskich). Wyniki tych badań lingwistycznych sugerują wyodrębnienie się w pierwszej kolejności języków, z których wywodzą się późniejsze bądź dzisiejsze ormiański, hetycki, grecki, indoirańskie i tracki, w dalszej kolejności m.in. romańskie, celtycki, germańskie, bałtyckie i słowiańskie.
[edytuj] Pochodzenie języków indoeuropejskich
Wśród językoznawców nie ma zgodności, gdzie znajdowała się pierwotna ojczyzna (Urheimat) języka praindoeuropejskiego. Obecnie dominują 2 hipotezy: pontycko-kaspijska, umieszczająca ojczyznę rodziny indoeuropejskiej pomiędzy Morzem Czarnym a Morzem Kaspijskim oraz anatolijska, według której języki indoeuropejskie wywodzą się z Anatolii na terenach dzisiejszej Turcji.
[edytuj] Teoria pontycko-kaspijska
Teoria pontycko-kaspijska (teoria kurhanowa) została przedstawiona przez Mariję Gimbutas w roku 1956 na podstawie porównania wyników badań archeologicznych i językoznawczych. Gimbutas umieściła indoeuropejską ojczyznę na Wielkim Stepie, nadając swojej teorii nazwę kurhanowej, od kurhanów - kopcowatych mogił neolitycznych występujących na tym obszarze.
Według tej teorii, konni wojownicy pomiędzy 4400 a 2800 r. p.n.e. podbili większość obszarów Europy oraz środkowo-zachodniej Azji wypierając miejscową ludność i narzucając jej swój język.
[edytuj] Teoria anatolijska
W roku 1987 Colin Renfrew zasugerował związki pomiędzy rozprzestrzenianiem się języków indoeuropejskich a rewolucją neolityczną. Według jego teorii, ojczyzna indoeuropejczyków znajdowała się na terenie Anatolii pomiędzy 6500 a 5000 lat p.n.e. W przeciwieństwie do teorii kurhanowej, teoria anatolijska zakłada pokojowe rozprzestrzenianie się języka i kultury indoeuropejskiej.
Według Renfrewa, językiem praindoeuropejskim posługiwali się anatolijscy rolnicy ok. 7 tysięcy lat temu. Następnie wskutek rolniczych migracji został on rozprzestrzeniony 500 lat później ne tereny dzisiejszej Grecji, a następnie wzdłuż Dunaju do Europy Środkowej. Podczas jego rozpowszechniania powstawały różne dialekty, które dały podstawy poszczególnym Indoeuropejskim grupom językowym.
W 2003 r. biolodzy ewolucyjni Russel Gray i Quentin Atkinson na podstawie glottochronologicznych badań 87 języków indoeuropejskich ustalili, że języki anatolijskie są najstarszą grupą indoeuropejską i jednocześnie najbardziej zbliżoną do języka praindoeuropejskiego. Jego wiek został określony w przedziale od 7800 do 9800 lat (5800 - 7800 lat p.n.e.)
[edytuj] Inne hipotezy
Na temat pochodzenia języków indoeuropejskich wysuwano też wiele innych hipotez, jednak nie zyskały one większego uznania. Do ciekawszych należą:
- Teoria armeńska Tamaza Gamkrelidzego i Wiaczesława Wsiewołodowicza Iwanowa, wskazująca jako ojczyznę Jezioro Urmia na Wyżynie Armeńskiej
- Teoria indyjska, głównie indyjskich językoznawców, łącząca praindoeuropejczyków z Cywilizacją Doliny Indusu
- Teoria północnoeuropejska, pochodząca z przełomu XIX i XX wieku, utożsamiająca ludy germańskie z Aryjczykami, dająca podstawy rasistowskim teoriom nazizmu.
[edytuj] Pokrewieństwo rodziny indoeuropejskiej z innymi
Pokrewieństwo indoeuropejskiej rodziny językowej z innymi rodzinami nie jest bliżej znane, jednak niektórzy językoznawcy (na podstawie prac Władisława Illicza-Switycza i Aarona Dołgopolskiego) sugerują istnienie hipotetycznej makrorodziny języków nostratycznych. Miałyby do niej należeć, obok języków indoeuropejskich, takie języki jak uralskie, ałtajskie, drawidyjskie i inne. Inni łączą jezyki indoeuropejskie w takie makrorodziny jak eurazjatycka (Joseph Greenberg) czy pontyjska.
Według przeciwników tych hipotez, główne ich słabości polegają na tym, że są one zbudowane na podstawie podobieństw słownikowych, bez uwzględnienia zbieżności gramatycznych, które są o wiele trwalsze niż słownictwo. Ponadto krytycy wskazują na fakt, że rdzenie wielu słów są tylko rekonstrukcjami, które nie zostały zaobserwowane w żadnym zachowanym języku. Oznacza to rekonstrukcję prajęzyka na podstawie rekonstrukcji słów, co nie może być do końca wiarygodne i uznawane za fakt.
[edytuj] Języki kentum i satem
Zobacz więcej w osobnych artykułach: Języki kentum, Języki satem.Pierwotnie językoznawcy dzielili języki indoeuropejskie na 2 grupy: kentum i satem. W językach satemowych w procesie palatalizacji indoeuropejskiej szeregi głosek k i kw zlały się w k, podczas gdy miękkie k' zmieniło się w zwarto-szczelinową spółgłoskę typu ć/cz, a następnie w ś, sz lub s. W językach kentumowych z kolei upodobniły się do siebie szeregi głosek k' i k przechodząc w jednolite k, natomiast labialna głoska kw zachowała swoją odrębność.
Pod względem geograficznym do grupy satemowej należy większość języków "wschodnich" (z wyjątkiem tocharskich i anatolijskich. Języki "zachodnie" należą do grupy kentumowej. Izoglosa kentum-satem biegnie poprzez grupę języków tracko-ormiańskich, pewne minimalne własności języków satemowych wykazuje też język grecki (zasadniczo kentumowy).
Języki kentumowe nie są ze sobą spokrewnione monofiletycznie (nie pochodzą od wspólnego języka proto-kentumowego). W przypadku języków satemowych część językoznawców uważa, że mogą być one w ten sposób spokrewnione (tworząc hipotetyczną grupę języków proto-satemowych, "indo-słowiańskich"), czego dowodem ma być przedstawiona powyżej wspólna innowacja głosek.
[edytuj] Badania nad językami indoeuropejskimi
Jako pierwszy pokrewieństwo między językami indoeuropejskimi zauważył holenderski językoznawca Marcus Zuerius van Boxhorn w roku 1647. Połączył ze sobą języki: niderlandzki, grecki, łacinę, perski, niemiecki przypisując im istnienie wspólnego językowego przodka, którego nazwał językiem scytyjskim. Do wymienionej grupy dodał w późniejszym czasie języki słowiańskie, celtyckie i bałtyckie. Jego hipoteza nie doczekała się jednak szerszego rozgłosu wśród ówczesnych językoznawców.
Powszechnie odkrycie pokrewieństwa języków indoeuropejskich przypisuje się sir Williamowi Jonesowi, sędziemu i orientaliście brytyjskiemu, który w wykładzie wygłoszonym w 1786 roku w Kalkucie zwrócił uwagę na uderzające zbieżności w zakresie słownictwa i struktury gramatycznej pomiędzy sanskrytem a językami europejskimi. Ogromny postęp w dziedzinie językoznawstwa indoeuropejskiego dokonał się w ciągu XIX w., a także w następstwie odkrycia i odczytania (już w XX w.) tekstów anatolijskich i tocharskich.
W roku 1959 Austriak Julius Pokorny opublikował Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, słownik etymologiczny wyrazów indoeuropejskich. Jest on do dziś największym źródłem zrekonstruowanych rdzeni praindoeuropejskich, jednak nie uwzględnia najnowszych trendów w morfologii i fonologii (pomija m.in. najnowsze dane z badań nad językami anatolijskimi i tocharskimi). W roku 1997 słownik Pokorny'ego został zmodernizowany i dostosowany do współczesnego stanu indoeuropeistyki przez niemieckiego językoznawcę Helmuta Rixa.
[edytuj] Przypisy
- ↑ 449 według spisu SIL International z 2005 roku, 180 według klasyfikacji Merritta Ruhlena. Liczba ta jest różna według odmiennych klasyfikacji, czego główną przyczyną jest niejasna granica rozróżnienia pomiędzy językami a dialektami.
- ↑ Dane według encyklopedii Encarta oraz serwisu Ethnologue
[edytuj] Bibliografia
- J.P. Mallory, In Search of the Indo-Europeans, wyd. Thames and Hudson, 1989, ISBN 0-500-27616-1.
- Tadeusz Milewski, Językoznawstwo, wyd. PWN, 2004, ISBN 83-01-14244-8
- Colin Renfrew, Archeologia i język, wyd. PWN, 2001, ISBN 83-01-13644-8
- August Schleicher, A Compendium of the Comparative Grammar of the Indo-European Languages (1861/62).
- Calvert Watkins, The American Heritage Dictionary of Indo-European Roots, wyd. Houghton Mifflin, 2000, ISBN 0-618-08250-6.
Źródła internetowe
[edytuj] Zobacz też
- Język praindoeuropejski
- Ekspansja języków indoeuropejskich
- Języki kentum i Języki satem
- Rodzina językowa
- Języki świata
- Językoznawstwo historyczne
[edytuj] Linki zewnętrzne
