Esperanto
Z Wikipedii
| Esperanto | |
| Obszar | (cały świat) |
| Liczba mówiących | duże rozbieżności, patrz niżej |
| Ranking | ? |
| Klasyfikacja genetyczna | Języki sztuczne *Esperanto |
| Pismo | zmodyfikowane łacińskie |
| Status oficjalny | |
| Regulowany przez | Akademio de Esperanto |
| Kody języka | |
| ISO 639-1 | eo |
| ISO 639-2 | epo |
| SIL | ESP |
| W Wikipedii | |
| Zobacz też: język, języki świata | |
Esperanto - międzynarodowy język pomocniczy, stworzony przez Ludwika Zamenhofa w 1887. Twórca języka początkowo nazwał je po prostu lingvo internacia. Esperanto (dosł. mający nadzieję) było początkowo pseudonimem Ludwika Zamenhofa.
Znakiem esperanta jest zielona gwiazdka pięcioramienna (zieleń – kolor nadziei), która znajduje się także na fladze esperanckiej.
Spis treści |
[edytuj] Cechy esperanta
Esperanto, choć jest językiem sztucznym, ma wiele cech wspólnych z naturalnymi językami indoeuropejskimi. Sprawa sztuczności esperanta jest dziś sporna. Język ten nie spełnia żadnego kryterium sztuczności Chomsky'ego i wielu językoznawców, interlingwistów i znawców esperanta uważa je za zwykły system wykorzystywania naturalnych członów indoeuropejskich, więc jego właściwa historia liczy wiele tysięcy lat. Poza tym za naturalnością esperanta przemawia jego 120 letnia historia, która była błyskawiczną ewolucją tego języka. Jednak zaplanowane wykreowanie systemu gramatycznego i słowotwórczego esperanta pozwala określić je jako język sztucznie wytworzony i zaplanowany.
Nie tylko słownictwo jest prawie w całości indoeuropejskie, a fonetyka podobna do fonetyki współczesnych języków europejskich, ale też gramatyka ma dużo cech wspólnych z gramatyką wielu języków indoeuropejskich (romańskich, germańskich i słowiańskich). Są to np.
- morfologia języka esperanto oparta jest w znacznym stopniu na morfologii języków indoeuropejskich
- wyraźne trzy przypadki: mianownik (nominativo) – pełniący funkcję podmiotu, biernik (akuzativo) – pełniący funkcję dopełnienia oraz przypadek przyimkowy (prepozitivo) – pełniący funkcję dopełnienia, okolicznika lub przydawki
- każda fraza rzeczownikowa ma liczbę – pojedynczą lub mnogą
- rzeczowniki po liczebnikach (oznaczających liczby większe od 1) występują w liczbie mnogiej (a nie w pojedynczej, jak np. w nieindoeuropejskim języku węgierskim)
- wyraźnie wydzielone są kategorie przymiotnika i przysłówka, choć w niektórych językach indoeuropejskich (np. w niemieckim) prawie nie ma tego podziału
- odmienne są końcówki wyrazów, nie zaś początki wyrazów czy samogłoski (jak w nieindoeuropejskich językach semickich)
- przyimki (np. en = "w") występują zawsze przed rzeczownikiem, choć w niektórych językach indoeuropejskich (np. w niemieckim) niektóre przyimki mogą występować również po rzeczowniku
- liczebniki oparte o 10, 100 i 1000 tworzą przejrzysty system, jak w większości języków europejskich. W języku japońskim są one oparte na 10 i 10000. (Np. sto tysięcy w języku esperanto to "100 x 1000", zaś w japońskim "10 x 10000".) W niektórych bardziej egzotycznych językach system liczenia oparty jest na 5 lub 20, ale i np. w języku francuskim występują dość skomplikowane twory (będące pozostałością po celtyckim systemie dwudziestkowym). (Np. 98 w języku esperanto to "9 x 10 + 8", natomiast po francusku "4 x 20 + 18").
- bardzo prosty system zaimków pierwszej i drugiej osoby
- system rodzajów oparty jest na kontraście ożywione-nieożywione, a wewnątrz grupy ożywionej na kontraście męskie-żeńskie (rodzaj naturalny), z domyślną formą męską (np. patro – ojciec) lub (choć rzadziej) żeńską (np. damo – dama). W językach nieindoeuropejskich można często spotkać systemy o znacznie bogatszej strukturze rodzajów, szczególnie zaś o zróżnicowanej grupie nieożywionej. Również w wielu językach indoeuropejskich (np. polskim, niemieckim, francuskim) rzeczowniki nieożywione mogą mieć różny rodzaj gramatyczny. Co warte zauważenia, rodzaj gramatyczny rzeczownika nie wpływa na formę innych części mowy, z którymi łączy się go w zdaniu.
Często osoby analizujące gramatykę esperanta (pomijając językoznawców esperantologów), opisują ją z punktu widzenia gramatyki swojego języka ojczystego. Umyka im wtedy możliwość rozpoznania, że w istocie pod względem strukturalnym język esperanto zbliżony jest raczej do języków aglutynacyjnych, a nawet izolujących, mimo że Ludwik Zamenhof takich języków nie znał, a większość języków europejskich należy do języków fleksyjnych (por. Klasyfikacja języków). Analizę języka esperanto z tego punktu widzenia przeprowadził Ryszard Rokicki w pracy: Esperanto: Ĉu eŭropa aŭ azia lingvo?.
[edytuj] Ewolucja esperanta
Choć powstało jako język sztuczny, nieustannie podlega od tej pory ewolucji językowej i jest w tym względzie bardziej podobne do języków naturalnych niż do większości języków sztucznych. Można by je określić językiem półsztucznym, półnaturalnym lub naturalizowanym. Żeby przedstawić skalę tych zmian, należy wymienić choćby:
- zmiany fonetyczne – zastępowanie głoski ĥ (hx) przez k, ubezdźwięcznienie głoski h
- zmiany morfologiczne – powstawanie nowych morfemów, zastępowanie sufiksu -uj- przez -i- w znaczeniu kraju
- zastąpienie przyrostka -ujo przyrostkiem -io w nazwach państw pochodzących od narodowości (dawniejsze Francujo i Germanujo zmieniło się odpowiednio we Francio i Germanio);
- zastępowanie formy przyimkowej (en komenco = na początku) przez przysłówkową (komence) w wielu zwrotach, a także rozpowszechnienie się formy miejsca docelowego (hejmen = do domu)
- użycie morfemów nie mających pierwotnie roli czasownikowej w miejsce czasowników
- zmiany gramatyczne – powstanie ściągniętych czasów złożonych: końcówki -antas itd.
- ogromna rozbudowa słownictwa – zapożyczenia na szeroką skalę, szczególnie wyrazów naukowo-technicznych, zastępowanie form złożonych przez zapożyczone (np. ĉipa = tani zamiast malmultekosta) lub (rzadziej) zapożyczonych przez złożone
- znaczne ograniczenie znaczenia podziału na morfemy gramatyczne i znaczeniowe, wiele morfemów gramatycznych (m.in. -et-, -eg-, -em-) występuje w funkcji znaczeniowej (eta = malutki, ega = olbrzymi, ema = skłonny), wiele morfemów znaczeniowych w gramatycznej (m.in. vir- jako prefiks rodzaju męskiego)
Żadna z tych zmian nie może jednak naruszyć podstawowej zasady: Fundamento de Esperanto na zawsze ma pozostać nienaruszalne. Żadna osoba ani żadne stowarzyszenie nie ma prawa samowolnego wprowadzenia do Fundamento nawet najmniejszej zmiany. Do badania, czy rozwój języka dokonuje się w zgodzie z tą podstawową zasadą, powołano międzynarodową akademię ekspertów (Akademio de Esperanto).
Język esperanto jest jak na razie najbardziej udanym projektem języka międzynarodowego, używanym przez setki tysięcy osób. Względem liczby użytkowników esperanta istnieje znaczna rozbieżność szacunków. Szacunku na poziomie 1,5 miliona dokonał w latach osiemdziesiątych XX wieku prof. Sidney Culbert z uniwersytetu w Waszyngtonie w swoim opracowaniu dotyczącym najczęściej używanych języków. Jest jednak bardziej prawdopodobne, że językiem tym płynnie posługuje się kilka razy mniej osób, tj. około 0,4-1 mln (na całym świecie członkami organizacji esperanckich jest ok. 20 tys. osób).
Dla pewnej grupy ludzi, szacowanej na kilkaset do kilku tysięcy osób, jest on językiem rodzimym. Społeczność tę Interlingwiści dzielą na podgrupy i typy by zbadać przemiany znaczeniowo-fonetyczne wśród poszczególnych grup i ludzi. Wśród niektórych dzieci poznających esperanto jako pierwszy język, które przez długi czas nie poznają innego języka zauważa się innowacje znaczeniowe - potwierdzenie sprachspiele Wittgensteina. Objawia się to tworzeniem wieloczłonowych słów i zniekształceń członów najczęściej będących skrótami, co prowadzi do naturalnego wytwarzania się skomplikowanej znaczeniowo mowy esperanckiej. Ze względu na giętkość esperanta język taki chciał już utworzyć wybitny esperancki poeta Kalman Kalocsay wprowadzając człony łacińskie, a także eksperymentował esperantem Julian Tuwim. Skomplikowanie mowy dzieci mówiących esperantem jako pierwszym swoim językiem przekraczało jednak wyobrażenia znawców esperanta, a pozostawienie takich dzieci dla dalszego rozwijania się ich języka może grozić ich niekomunikatywnością.
[edytuj] Gramatyka
[edytuj] Fonetyka i pisownia
Wyrazy należy wymawiać tak, jak się je pisze. Polacy zwykle sądzą, że istnieje całkowita dowolność, jeśli chodzi o upodobnienie spółgłosek pod względem dźwięczności i wymawiają "ogdek" (okdek), "kfin" (kvin), "apsolute" (absolute), "egzemple" (ekzemple). Taka wymowa nie jest poprawna, lecz tolerowana w praktyce, o ile nie jest źródłem nieporozumień. Natomiast ubezdźwięcznienia na końcu wyrazu, typowe dla języka polskiego (apud → "aput", sed → "set", hund' → "hunt", naz' → "nas"), w języku esperanto nie są akceptowane i należy ich unikać.
Akcent pada zawsze na przedostatnią sylabę, z wyjątkiem przypadków elizji końcówki występujących np. w poezji.
Do zapisu języka esperanto używa się 28 liter:
| Litera (w nawiasie zapis x-systemem) | Wymowa – polski odpowiednik | IPA |
|---|---|---|
| a | a | a, ɑ |
| b | b | b |
| c | c | ʦ |
| ĉ (cx) | cz | ʧ |
| d | d | d |
| e | e | ɛ, e |
| f | f | f |
| g | g | g |
| ĝ (gx) | dż | ʤ |
| h | h krtaniowe/przydechowe (jak w angielskim "hand" i niemieckim "Hand") | h |
| ĥ (hx) | h tylnojęzykowe (jak polskie "h" i "ch") | x |
| i | i (zawsze sylabotwórcze) | i |
| j | j | j |
| ĵ (jx) | ż | ʒ |
| k | k | k |
| l | l | l |
| m | m | m |
| n | n | n |
| o | o | o, ɔ |
| p | p | p |
| r | r | ɾ, r |
| s | s | s |
| ŝ (sx) | sz | ʃ |
| t | t | t |
| u | u (zawsze sylabotwórcze) | u |
| ŭ (ux) | półsamogłoska zbliżona do ł | ʋ, w |
| v | w | v |
| z | z | z |
Aczkolwiek wszystkie głoski obecne w języku esperanto występują także w języku polskim, należy zwrócić uwagę na złożenia takie jak ŝi, ĉi, ĵi, ĝi, si, ci i zi (np. kuŝi – por. kusić), a także ni (np. oni), w których nie dochodzi do palatalizacji. (Dla Polaka naturalniejsze jest wymawianie śi, ći, źi, dźi, ńi).
Od samego początku istnieje tendencja do eliminowania z pisowni i wymowy głoski ĥ, oznaczającej h tylnojęzykowe, i zastępowania jej w wyrazach przez k, rzadziej ĉ lub h, gdyż większość mówiących (w tym również Polacy) nie czyni różnicy w wymowie ĥ (tylnojęzykowe) i h (krtaniowe).
Przykłady: ĥemio = kemio, ĥirurgo = kirurgo, ĥaoso = kaoso, meĥaniko = mekaniko, teĥniko = tekniko.
Każdy wyraz, w którym głoska ĥ następuje po r (co dla użytkowników wielu języków jest niezwykle trudne do wymówienia) posiada alternatywną formę z k: arĥeologio = arkeologio, arĥitekto = arkitekto, monarĥo = monarko.
W sytuacji, gdy zastąpienie ĥ przez k powodowało powstanie formy identycznej z wyrazem o innym znaczeniu już istniejącym w języku esperanto, zastępowano literę ĥ np. literą ĉ lub zmieniano wyraz inaczej.
Przykłady: Ĥino = Ĉino (kino ma inne znaczenie), ĥilo = ĉilo (kilo ma inne znaczenie), ĥolero = kolerao (kolero ma inne znaczenie), ĥoro = koruso (koro ma inne znaczenie).
Przyjmuje się, że oba wyrazy są pełnoprawne, zarówno starsza forma, zawierająca ĥ, jak i nowsza, bez tej litery. Wybór zależy od gustu konkretnego użytkownika języka esperanto. Jedynie w kilku przypadkach forma zawierająca ĥ zanikła całkowicie (np. Ĥino) i używana jest jedynie jako środek stylistyczny – archaizm.
Próby stworzenia alternatywy bez ĥ takich wyrazów, jak np. eĥo czy Ĉeĥo dotychczas nie zyskały powszechnej aprobaty.
Do zapisu tekstów w języku esperanto w sieci używa się jednej z metod:
- Unikod (unikodo)
- Latin 3
- x system (x-sistemo)
- h system (h-sistemo)
- ĉapeloj – daszek po literze, w dwóch odmianach, postĉapeloj (c^ipa) i antaŭĉapeloj (^cipa)
[edytuj] Gramatyka
Zobacz więcej w osobnym artykule: Gramatyka języka esperanto.[edytuj] Słownictwo
Słownictwo języka esperanto pochodzi w większości z istniejących języków europejskich. Są to głównie słowa o pochodzeniu romańskim oraz wyrazy międzynarodowe (typu radio), w mniejszym stopniu słowa o pochodzeniu germańskim (np. hundo – pies) oraz pochodzące z innych języków.
Słownictwo powinno być w znacznej mierze zrozumiałe dla każdego, kto zna dowolny język romański, zwł. francuski.
Istnieją tu także neologizmy. Przykładem może być polski neologizm Litvo wprowadzony przez Antoniego Grabowskiego i Zamenhofa w przekładzie "Pana Tadeusza". Wyraz ten nie oznacza Litwy (w esperanto Litovio) – obszaru dzisiejszej Litwy wytworzonej kulturowo podczas Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Innym przykładem może być czasownik kabei pochodzący od pseudonimu Kazimierza Beina (pseudonim: Kabe). Oznacza "kabeować" – intensywnie, ofiarnie pracować dla ruchu esperanckiego i nagle się z niego wycofać. Istnieją również neologizmy potoczne, na przykład krokodili – rozmawiać w swoim narodowym języku (zamiast po esperancku) podczas międzynarodowej imprezy esperanckiej, a nawet slangowe, na przykład maltrinki – eufemizm oznaczający oddawanie moczu, malino – "facet" czy sal – skrót od saluton ("cześć") i jednocześnie od salam' (z języka arabskiego "pokój"). Słowotwórstwo i giętkość języka wprowadza słowa reprezentujące znaczenia, które w językach narodowych nie mogłyby być oddane inaczej jak poprzez neologizacje, dlatego esperanto uważane jest za najbardziej twórczy także wśród języków sztucznych.
Wiele słów to dawne morfemy gramatyczne, które wyszły poza swoją pierwotną funkcję, np.:
| ete | troszeczkę |
| ega | ogromny |
| ema | skłonny do |
[edytuj] Słowotwórstwo
Esperanto jest językiem aglutynacyjnym z bardzo bogatym i regularnym słowotwórstwem.
Słowa można tworzyć przez sklejanie morfemów. Dla potrzeb brzmienia można dodać między morfemy łącznik -o-. Jest też bogata grupa morfemów prefiksowych i sufiksowych zmieniająca znaczenie słów.
We współczesnym esperanto nie ma ostrego podziału na morfemy znaczeniowe i gramatyczne. Morfemy znaczeniowe w funkcji morfemów gramatycznych występują zazwyczaj na pozycji prefiksowej.
[edytuj] Morfemy słowotwórcze (używane jako prefiksy)
| Cząstka | Znaczenie | Przykłady |
|---|---|---|
| bo- | pokrewieństwo przez małżeństwo | patro = ojciec – bopatro = teść, frato = brat – bofrato = szwagier |
| dis- | rozdzielenie | doni = dawać, disdoni = rozdawać |
| duon- | połowicznie | horo = godzina, duonhoro = pół godziny, patro = ojciec, duonpatro = ojczym |
| ek- | początek lub krótkotrwałość czynności | dormi = spać, ekdormi = zasnąć, usnąć |
| eks- | były | eksministro = eksminister, były minister |
| fi- | moralne potępienie | libro = książka, filibro = zła książka |
| ge- | rodzaj nijaki, obojga płci | patro = ojciec, patrino = matka, gepatroj = rodzice, ojciec i matka, ojcowie i matki, gesinjoroj państwo |
| mal- | przeciwieństwo | bono = dobro, malbono = zło |
| mis- | błędnie | aŭdi = słyszeć, misaŭdi = przesłyszeć się |
| pra- | dawny | avo = dziadek, praavo = pradziadek |
| re- | powtórzenie lub powrót | skribi = pisać, reskribi = przepisać |
| retro- | wstecz, z powrotem | iri = iść, retroiri = cofać się, iść do tyłu |
| vir- | rodzaj męski | virbovo = byk, virkoko = kogut |
[edytuj] Morfemy słowotwórcze (pozostałe)
| Cząstka | Znaczenie | Przykłady |
|---|---|---|
| -aĉ- | obrzydzenie, zła jakość | domo = dom, domaĉo = rudera |
| -ad- | długotrwałość lub powtarzalność czynności | parolo = mowa, parolado = przemówienie |
| -aĵ- | przedmiot mający daną cechę, produkt danej czynności, potrawa | ovo = jajko, ovaĵo = jajecznica |
| -an- | członek, mieszkaniec, wyznawca | Varsovio = Warszawa, varsoviano = warszawiak |
| -ar- | liczba zbiorowa | arbo = drzewo, arbaro = las |
| -ebl- | nadawanie się do | legi = czytać, legebla = czytelny |
| -ec- | cecha | alta = wysoki, alteco = wysokość |
| -eg- | duże natężenie | manĝi = jeść, manĝegi = obżerać się |
| -ej- | miejsce | lerni = uczyć się, lernejo = szkoła |
| -em- | skłonność | manĝi = jeść, manĝema = łakomy |
| -end- | do zrobienia | pagi – płacić, pagenda – konieczny do zapłacenia |
| -er- | część czegoś | ĉeno = łańcuch, ĉenero = ogniwo |
| -estr- | zarządca | urbo = miasto, urbestro = burmistrz |
| -et- | małe natężenie, zdrobnienie | plori = płakać, ploreti = popłakiwać, pordo = drzwi, pordeto = drzwiczki |
| -id- | młody osobnik, dziecko | hundo = pies, hundido = szczeniak |
| -ig- | zmieniać cechę czegoś | akra = ostry, akrigi = ostrzyć |
| -iĝ- | stawać się | ruĝa = czerwony, ruĝiĝi = czerwienić się |
| -il- | narzędzie | haki = rąbać, siekać, hakilo = siekiera |
| -in- | rodzaj żeński | frato = brat, fratino = siostra |
| -ind- | wart czegoś | kredi = wierzyć, kredinda = wiarygodny |
| -ing- | nasada, pochwa | kandelo = świeca, kandelingo = świecznik |
| -ism- | podobne do polskiego -izm | komuna = wspólny, komunismo = komunizm |
| -ist- | zawód, hobby | scienco = nauka, sciencisto = naukowiec |
| -obl- | krotność | duobla = dwukrotny |
| -on- | ułamek | duono = połowa |
| -op- | liczebnik zbiorowy | duope = w dwójkę |
| -uj- | pojemnik na coś, drzewo o danych owocach | mono = pieniądze, monujo = portfel |
| -ul- | osobnik mający daną cechę | riĉa = bogaty, riĉulo = bogacz |
| -um- | tzw. sufiks uniwersalny, stosowany kiedy żaden inny nie pasuje | kolo = szyja, kolumo = kołnierz; plena = pełny, plenumi = spełniać |
[edytuj] Sufiksy
| Sufiks | Znaczenie | Przykłady |
|---|---|---|
| -o | rzeczownik | dom/o dom |
| -j | liczba mnoga | domo/j domy |
| -n | biernik | domo/n, domo/j/n (widzę) dom(y) |
| -a | przymiotnik | dom/a domowe |
| -e | przysłówek | dom/e w domu |
| -i | bezokolicznik | instru/i uczyć |
| -as | czas teraźniejszy | mi instru/as uczę |
| -is | czas przeszły | mi instru/is uczył(e/a)m |
| -os | czas przyszły | mi instru/os bedę nauczył(a) |
| -u | tryb rozkazujący | instru/u Ucz! |
| -us | tryb przypuszczający | mi instru/us uczył(a)bym |
[edytuj] Zobacz też
- Unua Libro
- kultura esperanto
- esperanto a interlingua
- Novial a Esperanto
- Akademio de Esperanto
- Antoni Grabowski
- Europa Demokracja Esperanto
- posłuchaj "Ojcze nasz" po esperancku *
[edytuj] Linki zewnętrzne
Słowniki esperanckie można znaleźć m.in. pod adresami:
- http://www.uni-leipzig.de/esperanto/voko/revo/
- http://perso.orange.fr/la-vortaro/index.html
- http://www.babylon.com/
- http://www.krokodilo.de/vortaro/index.php
- http://pl.lernu.net/
- http://wwwtios.cs.utwente.nl/traduk/
- http://www.helsinki.fi/~jslindst/hejmvort.html
- http://bertilow.com/roko/index.html
Słownik / Tłumaczenie maszynowe:
- Esperantilo – program dla redagowania tekstów ze specjalnymi esperanckimi funkcjami, ortograficzną oraz gramatyczną korekturą i maszynowym tłumaczeniem na język polski, niemiecki oraz angielski
- Traduku – maszynowe tłumaczenie Esperanto-angielski/angielski-Esperanto
Najważniejsze polskie strony poświęcone językowi esperanto:
- http://www.esperanto.pl/ – polski portal poświęcony językowi i kulturze esperanto (zawiera m.in. obszerną bibliotekę polskiej literatury w esperanto zarówno tłumaczonej jak i oryginalnej)
- http://www.pej.pl/ – oficjalny portal Polskiej Młodzieży Esperanckiej (Pola Esperanto Junularo)
- http://www.hejme.com.pl/ – polski miesięcznik Pola Esperantisto
Inne:
- http://www.esperanto.mv.ru/Ek/index.html – program pod Windows pozwalający pisać esperanckie znaki w systemie Unicode
- http://gxangalo.com – Ĝangalo, centrum bieżącej informacji
- Diskutgrupo "Ni parolas Esperante"
- Esperanto a masoneria
- Esperanto a myśl wolna
Międzynarodowe języki pomocnicze
Basic English • esperanto • europanto • folkspraak • glagolica • glosa • idiom neutral • ido • interlingua • latina sine flexione • Lingua Franca Nova • meżduslavianski jezik • migowy • novial • occidental • proslava • romanica • románico • ruslavsk • signuno • slovio • solresol • volapük
Języki logiczne i filozoficzne
láadan • loglan • lojban • ro • toki pona
Języki fikcyjnych światów i ludów
języki Śródziemia • języki północnosłowiańskie
aurebesh • brithenig • enochiański • klingoński • nadsat • simlisz • Starsza Mowa • wenedyk
Zabawy językowe
loxian • louchébem • świńska łacina • verlan
Inne
damin • nowomowa • wysokoislandzki
