Ludwig Wittgenstein
Z Wikipedii
 |
Ten artykuł wymaga uzupełnienia źródeł podanych informacji. Aby uczynić go weryfikowalnym, należy podać przypisy do materiałów opublikowanych w wiarygodnych źródłach. |
| Ludwig Wittgenstein | |
 Ludwig Wittgenstein w 1910 r. |
|
| Urodzony | 26 kwietnia 1889 Wiedeń |
| Zmarł | 29 kwietnia 1951 Cambridge |
| Narodowość | Austriak |
| Zawód | filozof |
 Galeria w Wikimedia Commons |
|
 Kolekcja cytatów w Wikicytatach |
|
Ludwig Josef Johann Wittgenstein (1889-1951) – filozof zajmujący się przede wszystkim kwestiami języka i logiki, poruszał także kwestie kluczowe dla filozofii umysłu i matematyki. Jego wczesne prace uczyniły z niego "ojca chrzestnego" neopozytywizmu, późniejsze natomiast stanowiły kluczowy wkład w badaniach nad pragmatyką.
Spis treści |
[edytuj] Biografia
Wittgensteinowie byli jedną z najbogatszych rodzin Austrii. Ojciec Ludwiga, Karl Wittgenstein, był austriackim magnatem stalowym. Ludwig, jako najmłodszy spośród ośmiorga dzieci Karla, urodził się w rodzinnym pałacu przy Alleegasse 16(obecnie Argentinierstrasse) w Wiedniu. Karl Wittgenstein prowadził salon muzyczny, w którym bywali min. Brahms, Gustaw Mahler, Carla Schumann, Ryszard Strauss, Bruno Walter. Uczył się w gimnazjum w Linzu (do którego uczęszczał również Adolf Hitler), w 1906 roku pojechał do Berlina, by studiować mechanikę, z nadzieją na powrót do Austrii, by kontynuować naukę u Ludwiga Boltzmanna, ale stanęła temu na przeszkodzie śmierć Boltzmanna. W 1908 Wittgenstein wyjechał do Manchesteru na studia aeronautyczne. Zainteresowania matematyką skłoniły go do wyjazdu do Jeny, gdzie spotkał się z Gottlobem Fregem, który polecił mu udać się do Cambridge, gdzie miał rozpocząć pracę z Bertrandem Russellem (co też się stało w roku 1911).
Spotkanie było owocne: Russell potrafił przedstawić Wittgensteinowi frapujące problemy filozofii, podczas gdy ten ostatni poddał poglądy profesora krytyce, która nie pozostała bez odzewu. Russell uważał bowiem Wittgensteina za geniusza w dziedzinie logiki i filozofii języka. Stąd, gdy Wittgenstein w latach trzydziestych zaczął zajmować się problematyką „zwykłości”, Russell był bardzo zawiedziony; z biegiem czasu stosunki między nimi stały się co najmniej chłodne.
By móc pracować, ale również by oddalić się od „pozbawionych głębi” dyskusji filozoficznych w Cambridge, Wittgenstein wyjechał do Skjolden w Norwegii (przez jakiś czas towarzyszył mu tam G. E. Moore), dokąd później wracał wielokrotnie. Tuż przed wybuchem I wojny światowej rozdał wielką fortunę odziedziczoną po ojcu. W 1914 znacząco wspierał finansowo poetę Rainera Marię Rilkego, którego poezję cenił bardziej niż własne prace. W tym też roku zgłosił się jako ochotnik do wojska i udał się do Wiednia, skąd wyruszył na wojnę (zob. też: I wojna światowa). W latach 1914 - 1915 przebywał w Krakowie pełniąc służbę w 2. regimencie artylerii fortecznej. Wśród obdarowanych przez Wittgensteina stypendystów był także młody poeta, Georg Trakl. Los sprawił, że obu ich przydzielono do twierdzy Kraków. Trakl wyjechał tam pierwszy. Wkrótce w jego ślady podążył Wittgenstein, przydzielony jako kanonier do patrolowego okrętu "Goplana", który pływał po Wiśle między Sandomierzem a Zatorem. W Krakowie Wittgenstein dowiedział się, że poeta próbował popełnić samobójstwo i jest w szpitalu, przełożył więc spotkanie, na które umówili się jeszcze w Wiedniu. Rozpoczął zwykłą żołnierską służbę. Dnie upływały mu na rajdach zwiadowczych w stronę granicy i dyżurach w kancelarii (nb. na miejscu koszar na Zabłociu, w których kwaterował stoi dziś Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego). W dzienniku, który zaczął prowadzić dniu przyjazdu do Krakowa, tj. 8. sierpnia 1914., zapisywał swoje przemyślenia i banalne wydarzenia dnia codziennego. Utrzymywał też rozległą korespondencję, a nawet za pośrednictwem prof. Dziwulskiego dostawał przemycane zza linii frontu listy od Bertranda Russella. Dzięki dziennikowi i listom możemy prześledzić codzienne życie Wittgensteina podczas jego pobytu w twierdzy Kraków. Służba na "Goplanie" i obawy przed Rosjanami przeplatają się tam z filozoficzną refleksją i problemami logicznymi. Powoli w Wittgensteinie dojrzewało to, co później znajdzie pełny wyraz na kartach słynnego " Traktatu logiczno-filozoficznego". Po kilku miesiącach przebywania w Krakowie Wittgenstein otrzymał przepustkę i na pewien okres wyjechał do Wiednia załatwić sprawy rodzinne. W tym czasie w krakowskim szpitalu garnizonowym po przedawkowaniu narkotyków zmarł G. Trakl, co bardzo filozofem wstrząsnęło, gdyż wysoko cenił jego twórczość. Po powrocie do Krakowa Wittgenstein został przeniesiony do zakładów remontujących sprzęt zmechanizowany artylerii dzięki pomocy pewnego oficera, który znał jego przedwojenne prace z logiki. Mógł się wreszcie wykazać swoimi umiejętnościami i wiedzą zdobytą na studiach mechanicznych w Berlinie i Manchesterze. Szybko też awansowano go na szefa kuźni w Sokalu. W listopadzie 1915 roku opuścił Kraków, udając się na tę placówkę.
Wkrótce potem, trafił do włoskiej niewoli. Przebywając w należącym do zaboru rosyjskiego w Tarnowie zdobył w jednej z tarnowskich księgarni egzemplarz komentarza Ewangelii Lwa Tołstoja w języku niemieckim – lektura ta staje się na krótko inspiracją dla okresu mistycznego w jego filozofii, jak też ma wpływ na wyważony stosunek filozofa do religii jako takiej.
Uwolniony w 1919, przeszedł przez szkolenie pedagogiczne, umożliwiające podjęcie pracy nauczyciela w szkole podstawowej (uczył następnie w kilku wsiach austriackich, m.in. w Trattenbach). Jednocześnie pracował nad redakcją Traktatu logiczno-filozoficznego pisanego w wojennych okopach, który miał rozwiązać wszelkie problemy filozoficzne i ostatecznie zakończyć Wittgensteinowską przygodę z filozofią. Po wydaniu Tractatus logico-philosophicus w 1921, Wittgenstein pracował nadal jako nauczyciel (wydał Wōrterbuch für Volksschulen w 1926), później jako ogrodnik przyklasztorny, by ostatecznie wrócić do Cambridge. W 1929 Wittgenstein złożył Traktat jako rozprawę doktorską, a po otrzymaniu tytułu doktora pozostał w Cambridge.
Do końca życia nie udało mu się napisać niczego, z czego byłby całkowicie zadowolony. Większość jego książek, które opublikowano po jego śmierci (zwłaszcza Niebieski i Brązowy Zeszyt), to nieuporządkowane notatki z lat 30. i 40. Rzecz ma się jednak inaczej z Dociekaniami filozoficznymi oraz z pracą O pewności, które zaliczyć można do całkiem reprezentatywnych dla dojrzałej filozofii Wittgensteina.
W Cambridge pozostał, z przerwami, do 1947, utrzymując bardzo bliski kontakt z częścią swych uczniów (wśród nich, m.in. Elizabeth Anscombe, Peterem Geachem i Rushem Rheesem). Po przejściu na emeryturę wyjechał do Irlandii, gdzie mieszkał w zupełnie odizolowanym wiejskim domku. Zmarł w Cambridge na raka prostaty, w domu swego lekarza.
[edytuj] Traktat logiczno-filozoficzny – Tractatus logico-philosophicus
[edytuj] Początki filozofowania
Powszechnie rozróżnia się wczesną i późną filozofię Wittgensteina. Wczesna została przedstawiona w Traktacie logiczno-filozoficznym i nawiązuje do atomizmu logicznego Bertranda Russella, jak też wywarła ogromny wpływ na Koło Wiedeńskie.
Wittgenstein zainteresował się filozofią po studiach nad logiką u boku Bertranda Russella, pod niemałym wpływem idei Gottloba Frege. Jego pierwsza praca (jedyna książka opublikowana za życia filozofa), Traktat logiczno-filozoficzny uznawana jest za najważniejsze dzieło filozofa - jest to praca złożona z licznych ponumerowanych dziesiętnie aforyzmów. Traktat napisany został z wielką troską o jasność i ścisłość wypowiedzi – miał być nota bene zarówno początkiem, jak też końcem jego pracy filozoficznej.
[edytuj] Zmiana perspektywy - filozofia zwykłości
Jednak, po blisko dziesięciu latach przerwy, Wittgenstein wrócił na Uniwersytet Cambridge. Owocem jego późniejszej filozofii są m.in. Niebieski zeszyt, Brązowy zeszyt, Dociekania filozoficzne i O pewności. Nie można, mimo wielu sugestii ze strony komentatorów (np. P. Hacker), mówić jednak o drastycznej zmianie w całości przedsięwzięcia filozoficznego Wittgensteina – on sam się przyznaje do kilku błędów w pierwszym dziele – słuszniej jest nazwać tę ewolucję dojrzewaniem (vide nowe interpretacje J. Conanta i C. Diamond) – znaczna część pierwotnych poglądów filozofa została radykalnie zmodyfikowana. Odrzucił on wtedy atomizm logiczny, którego wady ujawniły się m. in. przy okazji analizy wypowiedzi o barwach, które mogłyby się wydawać idealnymi kandydatami na logiczne niedziałki. Wittgenstein zauważa, że wypowiedź "ten przedmiot jest czerwony" nie jest niezależnym atomem logicznym. Wynikają z niego np. zdania w rodzaju "Ten przedmiot nie jest brązowy, niebieski itd." Wiązało się z tym odrzucenie izomorfizmu między strukturą zdania a strukturą świata: zdanie-obraz (Bild-Satz) straciło pozycję paradygmatyczną w języku.
W okresie tym Wittgenstein nie publikował, zaś jego późniejsze dzieła, relacjonujące twórczość drugiego okresu, dostępne są przede wszystkim jako nieuporządkowane zapiski, których wydanie i układ zawdzięczamy jego spadkobiercom (R. Rheesowi, G.E.M. Anscombe i G. H. von Wrightowi); wydano też jego listy oraz notatki z wykładów spisane przez uczniów. Najbardziej wpływowym dziełem tego okresu są Dociekania filozoficzne, DF, napisane jako zbiór paragrafów, nielinearnie; filozof nie cenił sobie klasycznej formy dysertacyjnej w rozprawach tego rodzaju.
Aforyzm rozumiany jako hasło reasumujące filozofię Wittgensteina – "Nie pytaj o znaczenie, pytaj o użycie" – stał się, w wyniku rozpowszechnienia jego późniejszych idei, programem filozoficznym dla wielu przedstawicieli filozofii analitycznej na całym świecie (vide J. O. Urmson, Philosophical Analysis, Oxford, Clarendon Press, 1956). Zdanie to nie znajduje się jako takie u Wittgensteina; w § 340 DF czytamy jednak, że aby poznać funkcjonowanie danego słowa, należy przyjrzeć się temu, jak ono jest używane.
W ten i inne sposoby, Wittgenstein demaskował pozorność problemów filozoficznych, które traktował jak choroby, z których należy się wyleczyć:
- "Filozof zajmuje się problemem tak, jakby zajmował się chorobą" (Der Philosoph behandelt eine Frage; wie eine Krankheit), L.Wittgenstein, Dociekania filozoficzne, § 255.
Twierdził, że nie ma tajemniczego bytu zwanego "znaczeniem" w sensie filozoficznym, język jest bowiem techniką, która daje nam możliwość komunikacji; by wiedzieć, co znaczą słowa, trzeba być w posiadaniu tejże techniki oraz patrzeć na kontekst, w jakim są one przekazane. Wittgenstein nie przywiązywał wagi do problemów klasycznych w filozofii, ponieważ większość z nich znika, gdy próbujemy je precyzyjnie wyrazić.
Badanie języka codziennego uświadamia, wg Wittgensteina, jak wiele problemów wynika jedynie z niewłaściwego użycia pewnych pojęć, z pomyłek w "grach językowych". Co może znaczyć zdanie takie jak "uczucia są prywatne"? Nadajemy tu jakieś wyjątkowe znaczenie słowu "prywatne", ignorując, że słowo "uczucie" zawiera w sobie pewną prywatność, a fakt, że mówimy o uczuciach, znaczy, że widocznie mamy o czym mówić, i że owa "prywatność" nie oznacza żadnej tajemniczej własności tychże. Problem prywatności, którą widzi jako twór po części mityczny, wynikający z ignorancji roli wspólnoty w kształtowaniu się języka u każdego z nas, jego "argument języka prywatnego", uznany jest za rodzaj obalenia kartezjańskiej wizji pewności zbudowanej na introspekcji. "Nie ma nic ukrytego", mówi jeden z najsławniejszych cytatów z Wittgensteina (Es ist ja nichts versteckt, DF, § 435).
[edytuj] Inne wątki filozoficzne
[edytuj] Etyka
Wittgenstein już w Traktacie wyraził swój podstawowy pogląd dotyczący etyki i estetyki – są one według niego tożsame i transcendentalne, tzn. nie orzekają niczego o zewnętrznej rzeczywistości. Wartości, wg Traktatu, leżą poza światem, do niego mogą się przedostać tylko za pośrednictwem podmiotu. Nie są przy tym wyrazem jego emocji, gdyż emocje są częścią podmiotu pojętego empirycznie, czyli na sposób psychologii. Ich źródło a zatem i żródło etyki transcenduje język, nie ma zatem sensu pytanie o ich pochodzenie. Zdaniem Ziemińskiego[potrzebne źródło], aby świat nabrał sensu i pojawiły się w nim wartości niezależne oczywiście od faktów, podmiot musi przyjąć postawe transcendentalną, która objawić się może w życiu poza czasowym wyzutym z woli empirycznej czyli woli związanej z tym czego ja (psychologicznym rozumieniu) chce. Jest to pewna wersja lingwistycznego idealizmu. Temat specyfiki etyki i estetyki, jako wyrażających się poprzez język, ale nie bezpośrednio w języku, był omawiany w wykładzie wygłoszonym przez filozofa prawdopodobnie w latach 1929-1930 (zob. "A Lecture on Ethics", Philosophical Rewiev, vol. LXXIV, styczeń 1965; Wykłady o religii i etyce, Wydawnictwo Znak, Kraków 1995), gdzie krytykuje on po części Principia Ethica G. E. Moore’a, wskazując na to, jak niebezpiecznie jest szafować ogólnymi formułami, jak wielkim problemem jest w ogóle rozważanie problemów etyki. Wittgenstein zaprasza do uważnego przyglądania się słowom, konkretnym sytuacjom, nie proponując przy tym żadnych gotowych zaleceń. Inne uwagi na ten temat pojawiają się m.in. w notatkach wokoło Złotej gałęzi Frazera.
[edytuj] Estetyka
Estetyka, w nieco innym znaczeniu niż to zwykle jest rozumiane, zajmowała Wittgensteina nie tylko z punktu widzenia sądów estetycznych, ale również uwag na temat kolorów, inspirowanych, m.in. przez Goethego. Pierwsze uwagi na jej temat znajdują się w Traktacie, gdzie utożsamiona jest z etyką (TLP, 6.421).
Uwagi Wittgensteina na temat estetyki jako takiej zostały wydane w 1966 roku, a wypowiedziane latem 1938. Twierdzi on m.in, że uczymy się użycia wyrażeń oceniających z zakresu estetyki jako dzieci, zwykle w reakcji na pożywienie, i skupiamy się wtedy nie na samych słowach ale na kontekście w którym zostały one wypowiedziane. Samo słowo ("dobre", "ładne", etc) jest nieistotne dla wyrażenia tego, co chcemy przekazać. By wyrazić czym jest uznanie (estetyczne), trzebaby było, wg Wittgensteina, opisać wszystkie okoliczności, które mu towarzyszą; jest to niemożliwe poza konkretnym kontekstem.
- Można by uważać, że estetyka jest nauką, która mówi nam, co jest piękne – jest to prawie zbyt śmieszne, by mogło być wypowiedziane. Wyobrażam sobie, że musiałaby ona także zawierać informacje na temat tego, jaki smak kawy jest przyjemny. (Lectures on Aesthetics II, 2)
[edytuj] Pewność
Ostatni zbiór notatek Wittgensteina dotyczył problemu pewności. Tu również odnajdujemy G. E. Moore’a jako główne źródło inspiracji. Dowód, jaki ten ostatni wskazał na istnienie świata zewnętrznego, zadziwił Wittgensteina swą naiwnością, i austriacki filozof, przy pomocy serii przykładów i pytań, wskazał raz jeszcze na związek fundamentalny, choć różnorodny w formie, języka i świata, którego niezrozumienie prowadzi do powstawania fałszywych problemów filozoficznych. O pewności (On Certainty lub Uber Gewissheit) wzbudziło zainteresowanie ze strony filozofów pracujących nad pragmatyką.
[edytuj] Nauczanie i wpływy
Wittgenstein wywarł wielki wpływ zarówno na rozwój filozofii i jej kształt w swoich czasach, jak i na rozwój naukowy wielu bliskich mu osób, filozofów i nie tylko. Jego prace zainspirowały program Koła Wiedeńskiego, choć on sam nigdy nie był jego członkiem, a nawet wypowiadał się negatywnie o jego programie.
Wielu doktorantom i swoim uczniom odradzał uprawianie filozofii, czym przyczynił się do kryzysów poznawczych tych osób, połączonych wręcz z załamaniami nerwowymi. Wyzwolenie się spod tego wpływu wielu osobom zajęło całe lata i często wiązało się z opuszczeniem środowisk akademickich, w których działał Wittgenstein. Wittgenstein był człowiekiem o bardzo silnej osobowości. Swoje poglądy wykładał głównie w wykładach i dyskusjach, które pozbawione były często kurtuazji właściwej ówczesnej Wielkiej Brytanii. Jedna z tego rodzaju rozmów, tym razem z Karlem Popperem, stała się dla Davida Edmondsa i dla Johna Edinowa pretekstem do napisania książki popularnonaukowej pt. Pogrzebacz Wittgensteina (Wittgenstein's Poker, Ecco, HarperCollins, 2001).
[edytuj] Bibliografia
- Tłumaczenia polskie
- Dociekania filozoficzne (Philosophical Investigations, Philosophische Untersuchungen), przełożył Bogusław Wolniewicz, PWN, 1972
- Traktat logiczno-filozoficzny (Tractatus logico-philosophicus), przełożył Bogusław Wolniewicz, PWN, 1977
- O pewności (Über Gewißheit), Fundacja Aletheia, 1993
- Uwagi o religii i etyce (Lectures and Conversations on Aesthetics, Psychology, and Religious Belief), przełożyli M. Kawecka , W. Sady , W. Walentukiewicz, Znak, 1995
- Uwagi o "Złotej Gałęzi" Frazera, przełożył A. Orzechowski, Instytut Kultury, 1998
- Uwagi o kolorach (Bemerkungen über die Farben), przełożył Robert Reszke, Wydawnictwo Spacja, 1998
- Niebieski i brązowy zeszyt. Szkice do "Dociekań filozoficznych" (The Blue and Brown Books. Preliminary Studies for the "Philosophical Investigations"), Spacja, 1998
- Dzienniki 1914-1916 (Notebooks 1914-1916), Spacja, 1999
- Kartki (Zettel), Wydawnictwo KR, 1999
- Ruch myśli Dzienniki 1930-1932 1936-1937, przełożył Robert Reszke, Spacja, 2002
[edytuj] Zobacz też
[edytuj] Linki zewnętrzne
- Archiwum Wittgensteina w Cambridge (zawiera fotografie)
- Biografia, fragmenty dzieł, opracowania – strona z materiałami dydaktycznymi Wojciecha Sady.
