Wielkie Księstwo Poznańskie

Z Wikipedii

Wielkie Księstwo Poznańskie Grossherzogtum Posen
← 1815-1848 →
Flaga Wielkiego Księstwa Poznańskiego Godło Wielkiego Księstwa Poznańskiego
Język urzędowy	polski i niemiecki
Stolica	Poznań
Ustrój polityczny	autonomiczna monarchia w składzie Prus
Ostatnia głowa państwa	Wielki książę (ostatni) cesarz Wilhelm II Hohenzollern
W jego imieniu	książę-namiestnik Antoni Radziwiłł (1815-1831)
Ostatni szef rządu	Kanclerz II Rzeszy (ostatni) Friedrich Ebert
Powierzchnia  • całkowita	28 951¹ km²
Liczba ludności (1815)  • całkowita   • gęstość zaludnienia	776 000 26,8 osób/km²
Utworzenie i Upadek	Utworzenie - kongres wiedeński, 1815.Upadek - zniesienie autonomi i utworzenie Prowincji Poznańskiej
Strefa czasowa	UTC +1

Wielkie Księstwo Poznańskie 1815-1848 (dawniej Wielkie Xięstwo Poznańskie, niem. Grossherzogtum Posen, fr. Grand Duché de Posnanie) – autonomiczne księstwo wchodzące w skład Prus (pozostające poza Związkiem Niemieckim) powstałe na mocy kongresu wiedeńskiego, mające zaspokoić narodowe ambicje Polaków. Po powstaniu listopadowym w Królestwie Polskim, popartym przez Poznaniaków, autonomia Księstwa została organiczona w 1831, a po powstaniach wielkopolskich z 1846 i 1848 całkowicie zniesiona. Administracja pruska zmieniła nazwę na Prowicja Poznańska (Provinz Posen), ale w użyciu społeczeństwa nadal pozostawała nazwa Wielkie Księstwo Poznańskie (choć polskie elity polityczne również używały nowej nazwy), nazwa ta pozostała w pełnej tytulaturze królów Prus a następnie cesarzy niemieckich aż do abdykacji Wilhelma II

Spis treści 1 Terytorium i ludność 1.1 Podział administracyjny w latach 1819-1918 2 Ustrój 3 Historia 4 Polskie organizacje w Wielkim Księstwie Poznańskim 5 Sławni ludzie z Księstwa 6 Zobacz też 7 Bibliografia

[edytuj] Terytorium i ludność

Obszar wielkiego księstwa obejmował zachodnią część podzielonego między Prusy i Rosję Księstwa Warszawskiego (z części wschodniej utworzono Królestwo Polskie), czyli Wielkopolskę bez jej wschodniej części oraz Kujawy. Obszar księstwa obejmował 28 951 km², które zamieszkiwało w 1815 około 776 tys. osób, głównie Polaków, Niemców i Żydów. Siedzibą władz został Poznań.

[edytuj] Podział administracyjny w latach 1819-1918

Utworzona w 1815 roku prowincja odziedziczyła podział na powiaty dokonany w 1796 roku w Prusach Południowych i zachowany z niewielkimi zmianami w czasach Księstwa Warszawskiego. Po kilku zmianach w latach 1815 - 1819 powstał trwały podział na rejencje i powiaty, który utrzymał się do reformy z 1887, kiedy zwiększono liczbę powiatów z 26 do 42. Podział z 1887 r. przetrwał do roku 1918.

(W tym czasie nazwy powiatów pisano wielką literą.)

• rejencja poznańska, Poznań - w 1819 roku 17 powiatów, od 1887 roku 28 powiatów, w tym 1 miejski
  • Powiat babimojski, Babimost
  • Powiat gostyński, Gostyń - w 1887 wydzielony ze zlikwidowanego powiatu krobskiego
  • Powiat grodziski, Grodzisk Wielkopolski (pierwotnie powiat bukowski, Buk, następnie z siedzibą w Grodzisku)
  • Powiat jarociński, Jarocin - w 1887 wydzielony z powiatu pleszewskiego
  • Powiat kępiński, Kępno - w 1887 wydzielony z powiatu ostrzeszowskiego
  • Powiat kościański, Kościan
  • Powiat koźmiński, Koźmin - w 1887 wydzielony z powiatu krotoszyńskiego
  • Powiat krobski, Krobia - w 1887 zlikwidowany i podzielony na powiaty gostyński i rawicki
  • Powiat krotoszyński, Krotoszyn
  • Powiat leszczyński, Leszno - w 1887 wydzielony z powiatu wschowskiego
  • Powiat międzychodzki, Międzychód
  • Powiat międzyrzecki, Międzyrzecz
  • Powiat nowotomyski, Nowy Tomyśl - w 1887 wydzielony z powiatu grodziskiego
  • Powiat obornicki, Oborniki Wielkopolskie
  • Powiat odolanowski, Odolanów
  • Powiat ostrowski, Ostrów Wielkopolski - w 1887 wydzielony z powiatu odolanowskiego
  • Powiat ostrzeszowski, Ostrzeszów
  • Powiat pleszewski, Pleszew
  • Miasto Poznań - w 1887 wydzielone jako powiat miejski ze zlikwidowanego powiatu poznańskiego
  • Powiat poznański, Poznań - w 1887 zlikwidowany i podzielony na 3 powiaty: poznański wschodni, poznański zachodni i miejski powiat Poznań
  • Powiat poznański wschodni, Poznań - w 1887 wydzielony ze zlikwidowanego powiatu poznańskiego
  • Powiat poznański zachodni, Poznań - w 1887 wydzielony ze zlikwidowanego powiatu poznańskiego
  • Powiat rawicki, Rawicz - w 1887 wydzielony ze zlikwidowanego powiatu krobskiego
  • Powiat skwierzyński, Skwierzyna - w 1887 wydzielony z powiatu międzychodzkiego
  • Powiat szamotulski, Szamotuły
  • Powiat śmigielski, Śmigiel - w 1887 wydzielony z powiatu kościańskiego
  • Powiat śremski, Śrem
  • Powiat średzki, Środa Wielkopolska
  • Powiat wrzesiński, Września
  • Powiat wschowski, Wschowa
• rejencja bydgoska, Bydgoszcz - w 1819 roku 9 powiatów, od 1887 roku 14 powiatów, w tym 1 miejski
  • Miasto Bydgoszcz - w 1887 wydzielone jako powiat miejski z powiatu bydgoskiego
  • Powiat bydgoski, Bydgoszcz
  • Powiat chodzieski, Chodzież
  • Powiat czarnkowski, Czarnków
  • Powiat gnieźnieński, Gniezno
  • Powiat inowrocławski, Inowrocław
  • Powiat mogileński, Mogilno
  • Powiat strzelneński, Strzelno - w 1887 wydzielony z powiatu inowrocławskiego
  • Powiat szubiński, Szubin
  • Powiat wągrowiecki, Wągrowiec
  • Powiat wieleński, Wieleń - w 1887 wydzielony z powiatu czarnkowskiego
  • Powiat witkowski, Witkowo - w 1887 wydzielony z powiatu gnieźnieńskiego
  • Powiat wyrzyski, Wyrzysk
  • Powiat żniński, Żnin - w 1887 wydzielony z powiatu szubińskiego oraz częściowo wągrowieckiego i mogileńskiego

[edytuj] Ustrój

Władcą wielkiego księstwa był król pruski, reprezentowany przez księcia-namiestnika (przez cały okres istnienia tego urzędu był nim Antoni Henryk Radziwiłł). Pełnił on przede wszystkim funkcje reprezentacyjne i honorowe. Nadzór nad administracją państwową sprawował mianowany przez rząd w Berlinie naczelny prezes Wielkiego Księstwa. W 1824 powołano dodatkowo Sejm Wielkiego Księstwa Poznańskiego, który miał jednak jedynie charakter doradczy. W jego skład wchodzili posłowie wybrani przez właścicieli dóbr ziemskich (było ich 22), posłowie wybierani przez właścicieli dóbr miejskich (16) oraz posłowie wybierani pośrednio przez mieszkańców gmin wiejskich (8). Oprócz tego w skład sejmu wchodzili nieliczni członkowie dziedziczni.

Administracyjnie Wielkie Księstwo podzielono na Rejencje: Poznańską i Bydgoską, te zaś na 26 powiatów w których władzę sprawowali landraci.

[edytuj] Historia

Utworzona w 1815 autonomia miała, w zamierzeniu mocarstw, pozwolić Polakom na utrzymanie swojej narodowej odrębności, jednak poparcie przez społeczeństwo powstania listopadowego dało Prusom pretekst do jej likwidacji. W 1831 zlikwidowano urząd księcia-namiestnika podporządkowując Wielkie Księstwo mianowanemu z Berlina naczelnemu prezesowi. Rozpoczął się wówczas trwający do wybuchu I wojny światowej proces germanizacji.

Formalnie autonomia przestałą istnieć w 1848, gdy Frankfurckie Zgromadzenie Narodowe przemianowało Wielkie Księstwo Poznańskie na Prowincję Poznańską (aczkolwiek nie miało do tego prawa). Zaś jako twór polityczny Wielkie Księstwo zniknęło, gdy w konstytucji Prus z 5 grudnia 1848 nie znalazł się zapis o jego istnieniu.

[edytuj] Polskie organizacje w Wielkim Księstwie Poznańskim

• Towarzystwo Naukowej Pomocy dla Młodzieży Wielkiego Księstwa Poznańskiego (TPN, zał.1841), stypendia dla zdolnej, biednej młodzieży
• Centralne Towarzystwo Gospodarcze dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego (CTG, zał. 1861), promocja nowoczesnego rolnictwa
• Towarzystwo Czytelni Ludowych (TLC, zał.1880, polska oświata pośród ludu
• Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (PTPN zał 1857), promowanie nauki i sztuki

[edytuj] Sławni ludzie z Księstwa

(w porządku alfabetycznym)

• Stanisław Adamski (1875-1967), ksiądz, działacz społeczny i polityczny, m.in Związku Katolickich Towarzystw Robotników Polskich, załozyciel i redaktor tygodnika 'Robotnik'
• Tomasz K. Bartkiewicz (1865-1931), kompozytor i organista, współzałożyciel Związku Kół Śpiewackich
• Józef Brzeziński
• Hipolit Cegielski (1815-1868), przemysłowiec, działacz społeczny i kulturalny
• Dezydery Chłapowski (1788-1879), generał, działacz gospodarczy i polityczny
• Bernard Chrzanowski (1861-1944), działacz społeczny i polityczny, prezes Związku Sokołów Wielkopolskich
• August Cieszkowski (1814-1894), filozof, działacz społeczny i polityczny, jeden z założycieli Ligi Polskiej, współtwórca i prezes PTPN
• Czesław Czypicki (1855-1926), mecenas z Koźmina, działacz towarzystw śpiewaczych
• Bolesław Dembiński (1833-1914), kompozytor i organista, działacz towarzystw śpiewaczych
• Franciszek Dobrowolski (1830-1896), dyrektor teatru, redaktor "Dziennika Poznańskiego"
• Tytus Działyński (1796-1861), działacz polityczny, mecenas sztuki
• Ewaryst Estkowski (1820-1856), pedagog, działacz oświatowy, redaktor "Szkoły Polskiej"
• Edward H. Flotwell (1786-1865), polityk pruski, naczelny prezes Wielkiego Księstwa Poznańskiego
• Maksymilian Jackowski (1815-1905), sekretarz generalny Centralnego Towarzystwa Gospodarczego, patron kółek rolniczych
• Kazimierz Jarochowski (1828-1888), historyk, publicysta "Dziennika Poznańskiego", współzałożyciel PTPN
• Ferdinand Hansemann (1861-1900), współzałożyciel Hakaty
• Hermann Kennemann (1815-1910), współzałożyciel Hakaty
• Józef Kościelski (1845-1911), poseł i działacz polityczny, współtwórca stowarzyszenia Straż
• Konstanty Kościński, autor Przewodnika pod Poznaniu i Wielkim Księstwie Poznańskiem (Poznań 1909)
• Antoni Kraszewski (1797-1870), polityk ziemiański i poseł
• Józef Krzymiński (1858-1940), lekarz, działacz społeczny i polityczny, poseł do parlamentu z ramienia ludowców
• Karol Libelt (1807-1875), filozof, działacz polityczny i społeczny, prezes PTPN
• Jan Maciaszek (1876-1932), adwokat, działacz narodowy, członek Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu, jeden z przywódców powstania wielkopolskiego, pierwszy polski prezydent Bydgoszczy
• Karol Marcinkowski (1800-1848), lekarz, działacz społeczny, inicjator budowy Bazaru w Poznaniu
• Władysław Marcinkowski (1858-1947), rzeźbiarz, twórca pomnika J.Słowackiego w Miłosławiu oraz rzeźb w konkatedrze św. Stanisława Biskupa w Ostrowie Wielkopolskim
• Teofil Matecki (1810-1886), lekarz, działacz społeczny, członek PTPN, inicjator wystawienia pomnika Mickiewicza w Poznaniu
• Maciej Mielżyński (1799-1870), działacz społeczny, inicjator budowy Bazaru w Poznaniu
• Ludwik Mycielski (1854-1926), prezes Rady Narodowej w 1913
• Andrzej Niegolewski (1787-1857), pułkownik, uczestnik kampanii napoleońskich, poseł, udziałowiec spółki Bazar w Poznaniu
• Władysław Niegolewski (1819-1885), liberalny polityk i poseł, powstaniec z lat 1848, 1848 i 1863, współzałożyciel TCL i CTG
• Władysław Oleszczyński (1808-1866), rzeźbiarz, twórca pomnika Mickiewicza w Poznaniu
• Władysław Piórek (1852-1926), lekarz, działacz narodowy i społeczny w Bydgoszczy
• Gustaw Potworowski (1800-1860), założyciel Kasyna w Gostyniu, działacz Ligi Polskiej
• Edward Raczyński (1786-1845), konserwatywny polityk, mecenas sztuki, fundator biblioteki
• Antoni Radziwiłł (1775-1833), książę, namiestnik Wielkiego Księstwa Poznańskiego
• Karol Rzepecki (1865-1931), księgarz, działacz społeczny i polityczny, redaktor "Sokoła"
• Emilia Sczaniecka (1804-1896), działaczka społeczna i narodowościowa, organizatorka kobiet w Księstwie
• Walenty Stefański (1813-1877), księgarz, działacz polityczny, jeden z organizatorów Ligi Polskiej
• Florian Stablewski (1841-1906), arcybiskup poznańsko-gnieźnieński, poseł do sejmu pruskiego
• Antoni Stychel (1859-1935), ksiądz i poseł, prezes Związku Katolickich Towarzystw Robotników Polskich
• Augustyn Szamarzewski (1832 – 1891), działacz społeczny, patron polskich spółek zarobkowych
• Roman Szymański (1840-1908), działacz polityczny, publicysta, redaktor "Orędownika"
• Walenty Śmigielski (1849-1906), ksiądz, działacz niepodległościowy i gospodarczy, budowniczy konkatedry w Ostrowie Wielkopolskim, autor "Wspomnień z Kulturkampfu 1875-1878"
• Heinrich Tiedemann (1840-1922), współzałożyciel Hakaty
• Aniela Tułodziecka (1853-1932), działaczka oświatowa Towarzystwa Warta
• Emil Warmiński (1881-1909), lekarz, założyciel i animator polskich organizacji patriotycznych i gospodarczych w Bydgoszczy
• Piotr Wawrzyniak (1849-1910), ksiądz, działacz gospodarczy i oświatowy, patron Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych
• Leon Wegner (1824-1873), ekonomista, historyk, jeden z twórców PTPN
• Richard Witting, nadburmistrz Poznania w latach 1891-1902
• Teofil Wolicki

[edytuj] Zobacz też

• Centralne Towarzystwo Gospodarcze dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego zał. 1861
• powstanie wielkopolskie 1794 roku
• powstanie wielkopolskie 1806 roku
• powstanie wielkopolskie 1846 roku
• powstanie wielkopolskie 1848 roku
• Republika Ostrowska 10 listopada 1918 roku
• powstanie wielkopolskie 1918-1919 roku

[edytuj] Bibliografia

• Konstanty Kościński, Przewodnik pod Poznaniu i Wielkim Księstwie Poznańskiem, Poznań 1909
• Jerzy Kozłowski, Administracja Wielkopolski pod pruskim zaborem 1793-1918, Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Poznaniu, Wydawnictwo Terra, Poznań, 2000