Jan Matejko

Z Wikipedii

Jan Matejko
Autoportret, 1892 (w zbiorach MNW)
Prawdziwe nazwisko	Jan Matejko
Data i miejsce urodzenia	24 czerwca 1838, Kraków
Data i miejsce śmierci	1 listopada 1893, Kraków
Narodowość	Polak
Dziedzina sztuki	malarstwo
Styl	historyzm
Ważne dzieła	Stańczyk, Kazanie Skargi, Polonia - Rok 1863, Rejtan, Unia Lubelska, Stefan Batory pod Pskowem, Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem, Zawieszenie dzwonu Zygmunta, Bitwa pod Grunwaldem, Hołd pruski, Jan III Sobieski pod Wiedniem, Wernyhora, Bitwa pod Racławicami, Konstytucja 3 maja , Zaprowadzenie chrześcijaństwa, cykl Dzieje cywilizacji w Polsce
Muzeum artysty	Dom Jana Matejki w Krakowie
Galeria zdjęć w Wikimedia Commons

Jan Matejko (ur. 24 czerwca 1838 w Krakowie, można spotkać się również z datami 28 lipca i 30 lipca; zm. 1 listopada 1893 w Krakowie) – malarz, najwybitniejszy polski twórca obrazów historycznych i batalistycznych.

W latach 1852-1858 studiował u Władysława Łuszczkiewicza i Wojciecha Stattlera w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie, której później był dyrektorem (od 1873).

Jego uczniami byli m. in. Maurycy Gottlieb, Jacek Malczewski, Józef Mehoffer i Stanisław Wyspiański.

[edytuj] Życiorys

Jego dziadkowie byli czeskimi rolnikami w miejscowości Rudnice. Ojciec malarza, Franciszek, urodzony w niedalekim Hradec Králové, przybył do Galicji jako guwerner i nauczyciel muzyki. Początkowo pracował u rodziny Wodzickich w Kościelnikach (dziś część Nowej Huty), a następnie przeniósł się do Krakowa, gdzie poślubił Katarzynę Rosberg, wywodzącą się z polsko-niemieckiej rodziny zamożnych rymarzy. Absolwent krakowskiego Nowodworka.

Jan był dziewiątym dzieckiem, z jedenastu jakie mieli państwo Matejkowie. Już od najmłodszych lat zdradzał niepospolite zdolności plastyczne, co pozwoliło mu przechodzić do kolejnych klas, bo z pozostałymi dziedzinami radził sobie z ogromnym trudem. Nigdy nie opanował żadnego obcego języka, a i z polskim radził sobie nie najlepiej. Uczył się w Gimnazjum św. Anny w Krakowie. W 1858 roku otrzymał stypendium na studia w Monachium. Po powrocie do Krakowa wynajmował pracownię tak małą, że większe obrazy musiał zwijać i malować po kawałku. Był tak biedny, że nie było go stać na blejtramy i farby. Jeszcze w szkole nazywali go "ambit". W 1862 roku namalował jeden ze swoich najwybitniejszych obrazów, "Stańczyka". Miał wtedy zaledwie 24 lata.

22 stycznia 1863 roku jego dwaj bracia przyłączyli się do powstania styczniowego. Jan nie poszedł, ponieważ nie potrafił posługiwać się bronią i źle widział. Woził natomiast później broń i pomagał powstańcom materialnie.

Jan miał 26 lat, gdy odniósł ogromny sukces dzięki "Kazaniu Skargi". Dochód ze wstępu na wystawę oddał na sieroty. W 1864 po sprzedaży obrazu mógł pozwolić sobie na małżeństwo z Teodorą Giebułtowską. W ramach Salonu dostał Złoty Medal w 1865 roku, podobnie jak za obraz "Rejtan".

W 1870 roku, po namalowaniu "Unii Lubelskiej" przyjął w Paryżu Legię Honorową. W końcu zaczął bogacić się na swojej pracy i przeprowadził się na ulicę Floriańską. Wkrótce został dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie zagrożonej zamknięciem, odrzucając przejęcie Praskiej Akademii Sztuk Pięknych.

Artystę doceniła międzynarodowa społeczność, został honorowym członkiem Akademii paryskiej, berlińskiej, praskiej, wiedeńskiej a także Akademii Rafaelowskiej w Urbino. Poświęcał też czas Szkole Sztuk Pięknych oraz walczył o upiększanie Krakowa i zachowanie jego zabytków.

Jan Matejko zmarł po krwotoku w wieku 55 lat 1 listopada 1893 roku. Jego ostatnie słowa brzmiały : "Módlmy się za ojczyznę! Boże błogosławiony!". W czasie jego pogrzebu bił dzwon Zygmunta, a w ostatniej drodze towarzyszył mu cały Kraków.

[edytuj] Malarstwo i historia

Jan Matejko w młodości przeżył bombardowanie Krakowa przez Austriaków w 1848 r. oraz powstanie styczniowe. Pod wpływem narodowych klęsk postanowił porzucić malarstwo religijne, które uważał za swoje powołanie, i poświęcił się prawie wyłącznie malarstwu historycznemu. Sama historia była jego obsesją. Nie potrafił o niej pisać ani opowiadać, więc ją malował. Zarzucano mu swobodne podejście do historii. Sam Matejko traktował swoje obrazy jako głos w polemice dotyczącej przeszłości i przyszłości kraju, a nie wyraz ideologii. Drugą pasją Matejki był kraj. Był on zagorzałym patriotą. Dofinansowywał miasto, biednych i kulturę pokazując swoje obrazy za darmo lub przekazując je państwu. Prace jego były od tej pory analizowane w ramach przekazu ideowego.

Matejko często umieszczał na swoich płótnach osoby, których w danym miejscu nie było (np. Kołłątaj i gen. Wodzicki na obrazie Bitwa pod Racławicami), bo nie chodziło mu o przedstawienie faktu, lecz danie syntezy historiozoficznej. Mimo krytyki historyków, wiele wydarzeń historycznych w publicznej świadomości funkcjonuje tak, jak przedstawił je na swych dziełach malarz.

[edytuj] Technika i cechy malarstwa Matejki

Tajemnicą popularności artysty jest nie tylko kunszt wykonania prac, ale przede wszystkim "filmowość" ujęcia historii. Obrazy są kadrowane, spiętrzone i przepełnione namiętnością. Artystę wyróżniała skłonność do komponowania tłumnych, wielopostaciowych scen, często rozwiniętych panoramicznie, rozgrywających się w pozbawionej głębi przestrzeni pierwszego planu, a także potężna skala ekspresji (niekiedy granicząca z patosem), doskonała dramaturgia zarówno w aranżacji całych scen, jak i w oddaniu póz i gestów poszczególnych postaci, dynamika linii konturu, efektowna, intensywna kolorystyka, często oparta na dysonansach barw lokalnych, przede wszystkim zaś zdolność kreowania postaci o niezwykle wyrazistych, pełnych ekspresji rysach fizjonomicznych i psychicznych. W portrecie nie idealizuje, jest bliższy realistycznemu podejściu. Precyzja konturu, drobiazgowe opracowanie szczegółów oraz starannie wygładzona powierzchnia malarska, uzyskana dzięki oszczędnemu nakładaniu farb. Z upływem czasu w młodzieńczych pracach artysty pojawia się dążenie do indywidualizacji postaci i uchwycenia odmienności ich reakcji psychicznych, do pogłębienia dramaturgii przedstawianych scen. Zastępuje to pewien schematyzm wcześniejszych prac. Warto zwrócić uwagę na jego zamiłowanie do precyzyjnego odtwarzania dawnych strojów, elementów architektury wnętrz, rozmaitych sprzętów i akcesoriów.

Indywidualny styl malarski Matejki ujawnił się około połowy lat sześćdziesiątych XIX w. Jego genezę najczęściej wywodzi się z fascynacji gotycką rzeźbą Wita Stwosza (młody Jan często studiował dzieła mistrza) oraz włoskim malarstwem epoki późnego renesansu (głównie dziełami Paolo Veronese'a i Tycjana).

W miarę upływu lat coraz większą wagę przywiązuje do prawidłowego i starannego wykończenia prac, aby nadać im trwałość. Inaczej niż w młodości nakłada farbę. Wcześniej oszczędnie, cienką warstwą. Teraz grubo, nie szczędzi farb. Końcowy etap to laserunek, nakładany na mokrą jeszcze farbę, aby obie warstwy związały się i nie zniszczyły podczas konserwacji.

[edytuj] Życie prywatne

Portret dzieci artysty, 1879

W 1864 poślubił Teodorę z Giebułtowskich, z którą miał pięcioro dzieci: Tadeusza (1865-1911), Helenę (1867-1932), Beatę (1869-1926), Jerzego (1873-1927) oraz Reginę (1878), która zmarła jako niemowlę. Żona, natchnienie wielu obrazów (np. Bitwy pod Racławicami) uważana była za osobę despotyczną, kłótliwą i egoistyczną. Przez męża zwana "Gwiazdą", "Panią", "Władczynią". Gdy uważała, że jej pozycja muzy jest zagrożona, urządzała straszliwe awantury, udawała, że mdleje lub choruje. Jej twarz posiadają niemal wszystkie kobiety na obrazach Matejki. Namalowana została również jako królowa Bona Sforza w "Hołdzie pruskim". Została zamknięta w szpitalu psychiatrycznym. Dzieci także przysparzały mu wielu kłopotów, m.in. za nic nie chciały się uczyć.

Do końca życia cieszył się wielką sławą, tak w Polsce jak na całym świecie, do czego przyczyniały się liczne nagrody (m.in. na wystawach w Paryżu). Unikał publicznych wystąpień, które były dla niego bardzo stresujące.

[edytuj] Matejko dla Krakowa

Pokłócony z Radą Miasta, która wbrew protestom artysty wyburzyła średniowieczny klasztor duchaków (by zrobić miejsce pod Teatr Miejski), nie zgodził się na pochowanie na Skałce. Miał wpływ na ratowanie zabytków Krakowa. Uczestniczył w pracach komisji konserwatorskich podczas odnawiania gotyckiego ołtarza Wita Stwosza w Kościele Mariackim (1867-69), restauracji gmachu Sukiennic (1875-79), zamku na Wawelu (1886) oraz Kościoła Mariackiego (1889). Brał udział w pracach naukowo-badawczych oraz wykonywał rysunki inwentaryzacyjne podczas otwarcia w katedrze wawelskiej grobów: Kazimierza Wielkiego (1869), królowej Jadwigi (1887) i kardynała Oleśnickiego (1887). Uczestniczył w pracach komisji nad stworzeniem ustawy o konserwacji zabytków. Wykonana wg projektu Matejki w latach 1889-1891 polichromia wnętrz kościoła Mariackiego.

Jego zwłoki spoczęły na środku głównej alei na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

[edytuj] Odkrywca talentów

Matejko wykształcił wielu malarzy. Najważniejszymi uczniami byli Mehoffer, Wyspiański, Tetmajer i Malczewski, wybitni przedstawiciele polskiego modernizmu. Mimo że Matejko przytłaczał szkołę siłą swojej osobowości, żaden z uczniów nie naśladował mistrza.

[edytuj] Wybrane dzieła

nr	tytuł	czas powstania	technika i wymiary	miejsce przechowywania	ilustracja
1.	Stańczyk (Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony gdy wieść przychodzi o utracie Smoleńska)	1862	olej na płótnie 120 × 88 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
2.	Kazanie Skargi	1864	olej na płótnie 224 × 397 cm	Zamek Królewski w Warszawie
3.	Polonia - Rok 1863 (Zakuwana Polska)	1864? 1879	olej na płótnie 156 × 232 cm	Muzeum Czartoryskich w Krakowie
4.	Rejtan – Upadek Polski	1866	olej na płótnie 282 × 487 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
5.	Unia Lubelska	1869	olej na płótnie 298 cm × 512 cm	Muzeum Lubelskie w Lublinie
6.	Stefan Batory pod Pskowem	1872	olej na płótnie 322 × 545 cm	Zamek Królewski w Warszawie
7.	Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem	1873	olej na płótnie 225 × 315 cm	Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego
8.	Zawieszenie dzwonu Zygmunta	1874	olej na desce 94 × 189 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
9.	Śmierć króla Przemysła II	1875		Galeria Nowoczesna w Zagrzebiu
10.	Bitwa pod Grunwaldem	1878	olej na płótnie 426 × 987 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
11.	Hołd pruski	1880-82	olej na płótnie 388 × 875 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie
12.	Jan III Sobieski pod Wiedniem	1883		Muzea Watykańskie
13.	Wernyhora	1883-84	olej na płótnie 290 × 204 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie
14.	Założenie Akademii Lubrańskiego w Poznaniu	1886		Muzeum Narodowe w Poznaniu
15.	Bitwa pod Racławicami	1888	olej na płótnie 450 × 890 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie
16.	cykl Dzieje cywilizacji w Polsce	1888
17.	Zaprowadzenie chrześcijaństwa	1889	olej na desce 79 × 120 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
18.	Konstytucja 3 Maja 1791 r.	1891	olej na płótnie 247 cm × 446 cm	Zamek Królewski w Warszawie