Bohdan Chmielnicki

Z Wikipedii

Bohdan Zenobi Chmielnicki, (ukr. Богдан (Теодор) Зиновій Хмельницький) (ur. 27 grudnia 1595 w Czochraniu(?) k. Kijowa, zm. 6 sierpnia 1657 w Subotowie) – hetman zaporoski, przywódca powstania kozackiego przeciwko Rzeczypospolitej w latach 1648-1654, bohater narodowy Ukrainy.

Spis treści 1 Młodość 2 Hetman 3 Powstanie 4 Podsumowanie 5 Zobacz też 6 Bibliografia 7 Przypisy

[edytuj] Młodość

Urodził się prawdopodobnie i zmarł w Czochraniu^[1], jako syn Michała, wicestarosty czehryńskiego. Wbrew legendzie Bohdan nie był prawdopodobnie szlachcicem^[2] - chociaż pieczętował się herbem Abdank^[3] - albo też jego ojciec (lub dziad) był banitą pozbawionym szlachectwa. Dowodem "niskiego pochodzenia" Bohdana Chmielnickiego mogłaby być Konstytucja Sejmu Ekstraordynaryjnego z 1659, gdzie w punkcie 11. zawarta została uchwała mówiąca: "...Jerzego Chmielnickiego, potomka Bohdana Chmielnickiego hetmana zaporoskiego, w protekcyją naszą bierzemy, a chcąc go przychęcić do dzieł rycerskich tudzież naszey y Rzpltey usługi, kleynot szlachectwa polskiego onemu konferuiemy".^[4] Chmielnicki uczył się z całą pewnością w kolegium jezuickim we Lwowie, założonym przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego w 1608 (i za jego zapewne poparciem), gdzie ukończył klasy gramatyki, poetyki i retoryki. Naukom tym zawdzięczał niewątpliwie swoją znajomość w mowie i w piśmie polskiego i łaciny. Według pewnych niesprawdzonych przekazów kształcił się również w Krakowie, ale nie ma na ten temat żadnych bliższych danych.

Następny znany i potwierdzony fakt z życia Chmielnickiego, to jego udział w bitwie pod Cecorą (1620), w której zginął jego ojciec, a on sam dostał się do niewoli tureckiej, w której nauczył się krymskotatarskiego i podobno tureckiego. Z niewoli po dwóch latach prawdopodobnie uciekł^[5]. Po powrocie na Ukrainę osiadł w Subotowie nad Taśminą, niemal naprzeciw Czehrynia, gdzie parę lat wcześniej ojciec postawił okazały dwór. W tym czasie próbował też służby dworskiej jako koniuszy u Mikołaja Potockiego, ale nie zagrzał tam długo miejsca wdając się w zatarg ze swym potężnym pracodawcą, czego o mało nie przypłacił głową^[6].

Około 1625 ożenił się z Anną, siostrą Jakyma Somko, bogatego kozaka perejesławskiego, który dorobił się na handlu. Miał z nią liczne potomstwo, o czym mówi zapis w bezimiennym diariuszu^[7]

W 1637 został pisarzem wojska zaporoskiego (jako taki podpisywał 24 grudnia kapitulację powstania kozackiego Pawluka po klęsce pod Kumejkami i posłował do Warszawy jako członek delegacji kozackiej mającej prosić Sejm o łaskawe potraktowanie upokorzonych Kozaków), a po skasowaniu tego urzędu został setnikiem kozackim w kurzeniu czehryńskim. Prawie na pewno nie był nigdy we Francji, co sugerowali niektórzy historycy rosyjscy i ukraińscy w XIX i XX wieku^[8], przypisujący mu nawet udział w oblężeniu Dunkierki w 1645. W tym czasie był zresztą Chmielnicki głęboko zaangażowany w plany wojenne króla Władysława IV, który wespół z kanclerzem wielkim koronnym Jerzym Ossolińskim rozważał krucjatę przeciwko Turcji i wciągnięcie w nią Kozaczyzny. Do projektu dopuszczeni zostali - ze strony kozackiej - atamani Barabasz i Nestorenko oraz setnik Chmielnicki.

[edytuj] Hetman

Zorientowawszy się, że plan krucjaty ma małe szanse na przeforsowanie przez nieliczną partię królewską w Sejmie i wykorzystując awanturę z podstarościm Danielem Czaplińskim (który rzekomo zabił mu małoletniego syna [Tymofiej miał wtedy 15 lat] i uprowadził żonę^[9]), prawdopodobnie wykradł przechowywane przez Barabasza kopie listów królewskich z zapowiedzią zorganizowania wyprawy na Turcję Chmielnicki zbiegł wczesną wiosną 1648 na Sicz, gdzie - szermując hasłami wyzwolenia spod władzy magnatów sprzeciwiających się woli królewskiej - przejął władzę i stanął na czele powstania jako hetman kozacki. By wzmocnić swe siły wszedł w sojusz z chanem, który wspomagał go (z przerwami) aż do wojen Polski z Rosją i ze Szwecją.

Po śmierci w 1648 Władysława IV Wazy poparł kandydaturę, zabiegającego o ugodę z Kozakami brata zmarłego króla, Jana Kazimierza w staraniach o tron Polski. Po Piławcach przekonany o słabości państwa polskiego i o własnej sile, w 1649 podjął ideę utworzenia państwa kozackiego. Zbudował jego zalążek (ze stolicą w Czehryniu, a potem w Białej Cerkwi) zawierając liczne i często sprzeczne sobie sojusze (z Wenecją, Francją, Austrią, Rosją, chanatem i Turcją) i opierając na strukturach wojska zaporoskiego w sile ok. 80 tys. ludzi, z rządem (on sam i jego najbliższe otoczenie), odpowiednikiem parlamentu (starszyzna kozacka) oraz aparatem przemocy (pułki kozackie) pobierającym od chłopów i mieszczan podatki oraz ściągając kontrybucje. Prowadził chwiejną i nie rokującą nadziei na trwałe efekty politykę, zarówno w stosunku do Rzeczypospolitej, jak i Rosji, Krymu czy Turcji, z którego to powodu jego dalekosiężne zamierzenia nigdy się nie ziściły, a jego następcy zaprzepaścili nadzieje na trwałe istnienie państwa. Był jednak pierwszym ukraińskim wodzem, w którego głowie zrodziła się myśl o niepodległości.

[edytuj] Powstanie

Szermujące antymagnackimi, antyszlacheckimi i antysemickimi hasłami powstanie, które wybuchło wiosną 1648 r., mimo początkowych sukcesów nie przyniosło Ukrainie autonomii. Chmielnicki odniósł sukcesy pokonując Polaków nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem i Piławcami, ale już w 1649 r. zostały odparte ataki jego wojsk (w sojuszu z chanatem krymskim) na Zbaraż, aż wreszcie - po nierozstrzygniętej bitwie pod Zborowem - doszło do ugody, która dawała Kozaczyźnie spore przywileje, a której ani Chmielnicki, ani Polska nie dotrzymali. W 1651 r. przegrał pod Beresteczkiem i podpisał nową ugodę w Białej Cerkwi, której warunki ponownie nie zostały dotrzymane.

Po kolejnej bitwie i rzezi żołnierzy polskich pod Batohem w 1652^[10] szansa na porozumienie z Polską przepadła, szukał więc potężnego sojusznika i w 1654 r. podpisał w Perejasławiu układ z Rosją oddając się pod opiekę cara. Rosjanie okazali się twardszymi negocjatorami niż Polacy, co doprowadziło do zagarnięcia znacznej części Ukrainy (całe lewobrzeże z Kijowem) przez Rosję i wieloletniej, wyniszczającej wojny Polski z Rosją. Tu Chmielnickiego opuściło szczęście - odeszli odeń Tatarzy, dla których Rosja była znacznie poważniejszym przeciwnikiem niż Rzeczpospolita. W 1655 pobity przez wojska polskie Piotra Potockiego i Tatarów chana Mehmeda IV Gireja w bitwie pod Jezierną zmuszony został do uznania zwierzchności Rzeczypospolitej nad prawobrzeżną Ukrainą.

Po ograniczeniu swobód kozackich przez Moskwę (co było jednym z negatywnych skutków ugody perejasławskiej z 1654), zaczął poszukiwać zagranicznych sprzymierzeńców, chcących poprzeć plany utworzenia niepodległej Ukrainy. Nawiązał w tym celu kontakty ze Sztokholmem, Berlinem i z dworem księcia Rakoczego w Siedmiogrodzie. Po podpisaniu pomiędzy Rzecząpospolitą a Rosją układu w Niemieży (3 listopada 1656), przewidującego m. in. wybór cara rosyjskiego na tron polski, utwierdził się w przekonaniu iż porozumienie to stanowi istotne zagrożenie dla niezależnej Kozaczyzny. Była to jedna z głównych przyczyn, które spowodowały iż wraz z Karolem X Gustawem, Fryderykiem Wilhelmem, Bogusławem Radziwiłłem oraz księciem Rakoczym, podpisał dnia 6 grudnia 1656 traktat w Radnot - przewidujący rozbiór Rzeczypospolitej. Porozumienie nie zostało zrealizowane, a sam Chmielnicki nigdy nie zdecydował się na całkowite zerwanie związków z Rosją. Bohdan Chmielnicki zmarł podczas Potopu Szwedzkiego z powodu wylewu krwi do mózgu na wieść o fiasku wyprawy Rakoczego przeciwko Polsce.

Całą jego politykę jako hetmana charakteryzowała chwiejność i trudność w pojmowaniu realiów politycznych, a mianowicie tego, że w istniejącej sytuacji politycznej musi wybierać pomiędzy ustępliwą Rzecząpospolitą a autorytarnymi reżimami Rosji lub Turcji. Mając w zasięgu ręki utworzenie - w ramach Rzeczypospolitej - trzeciego jej członu, Księstwa Ruskiego, wybrał politykę lawirującą tak, by wydrzeć coś od każdej ze stron. Oddaliło to Ukrainę od niepodległości na długie 350 lat. Polska, która na skutek Powstania Chmielnickiego utraciła znaczną część swego potencjału obronnego^[11], w kolejnych wojnach ze Szwecją, Rosją, Siedmiogrodem i Turcją osłabła na tyle, że jej upadek stał się wyłącznie kwestią czasu. Pod Zbarażem podpisał ugode z Janem Kazimierzem ((Królem Polski)). Polacy wtedy mogli odejść bez bitwy.

[edytuj] Podsumowanie

Czasy, w których żył i działał Bohdan Zenobi Chmielnicki charakteryzowały się na Ukrainie znaczną ilością najazdów tatarskich, wojen z Turcją i Rosją. Ziemie te, znajdujące się w dużej mierze^[12] w rękach magnatów ("królewiąt") zarówno rodzimego jak i polskiego pochodzenia, zamieszkiwał od stuleci lud spokojny i łagodny, ale doprowadzony do ostateczności gotowy do chwycenia za broń i potrafiący się tą bronią posługiwać. Szlachta i magnaci (nawet ci, którzy nie byli elementem napływowym) oraz Żydzi byli uważani za wyzyskiwaczy, tym więcej, że tuż pod bokiem istniała wolna i nie zależna od nikogo Sicz Zaporoska, a w miastach i zamkach rezydowali Kozacy - odrębny jak gdyby stan Rzeczypospolitej, mieszczący się gdzieś pomiędzy szlachtą a chłopami.

Chłop ukraiński (a często byli to osiedleńcy z ziem etnicznie polskich) widział te dysproporcje i wiedząc, że dostać się do stanu szlacheckiego nie ma szans, upatrywał jedynej nadziej w Kozaczyźnie. Dlatego, gdy Chmielnicki ogłosił swój program, pod jego sztandary napłynęły tysięczne rzesze "czerni", czyli pogardzanego chłopstwa. Hetman zaporoski rósł w siłę nie dzięki wojskom kozackim, a właśnie dzięki pogardzanej - nawet przez Kozaków - "czerni". Trzeba przyznać, że ani w dalekiej Warszawie, ani na dworach kresowych "królewiąt", nikt tego problemu nie rozumiał. Przypuszczać należy, że nie do końca rozumiał wagę problemu sam Chmielnicki, który (jako "szlachcic" i hetman) nie doceniał siły ludowego powstania, a - być może - także się go obawiał. W rezultacie swą walkę o niepodległość Ukrainy przegrał, oddając znaczną jej część Rosji, a okrojoną resztę pozostawiając Polsce i - wkrótce - Turcji.

[edytuj] Zobacz też

• powstanie Chmielnickiego

[edytuj] Bibliografia

• M.A. Groushko, Cossack, Warrior Riders of the Steppes, New York 1992, ISBN 0-8069-8703-0
• Janusz Kaczmarczyk, Bohdan Chmielnicki, Ossolineum 1988, ISBN 83-04-02796-8
• Władysław A. Serczyk, Na dalekiej Ukrainie, dzieje Kozaczyzny do 1648 roku, Kraków 1984, ISBN 83-08-01214-0

Przypisy