Kozacy

Z Wikipedii

Ten artykuł dotyczy narodowości. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Kozacy piszą list do sułtana. Obraz pędzla Ilji Riepina namalowany w latach 1878-1891. Muzeum Rosyjskie w Sankt Petersburgu

Wesele kozackie. Obraz pędzla Józefa Brandta.

Kozacy pod wodzą Jermaka zdobywają Syberię. Obraz pędzla Wasilij Surikowa namalowany w 1895 roku. Muzeum Rosyjskie w Sankt Petersburgu

Kozacy dońscy. Obraz pędzla Juliusza Kossaka.

Kozacy kubańscy na paradzie wojskowej z okazji dnia zwycięstwa w 1945 roku. Moskwa

Kozacy, dawniej też Kazacy (rosyjski Каза́ки Kazaky, ukraiński Коза́ки Kozaky z tatarskiego Kazak) – nazwa odnosząca się do grupy ludności o charakterze wieloetnicznym z dominującym substratem ruskim, zamieszkującej stepy położone na południe od księstw ruskich, określająca później także rodzaj osadnictwa wojskowego na zasiedlanych pogranicznych ziemiach Rosji i Rzeczypospolitej.

Kozacy dzielą się na: dunajskich, zaporoskich (hetmańskich), dońskich, kubańskich, terskich, astrachańskich, uralskich (jaickich), siemirieczeńskich, orenburskich, syberyjskich, bajkalskich, amurskich i ussuryjskich. Istniały także inne grupy kozackie, m.in.: bużańska, czarnomorska, azowska, które jednak nigdy nie były zorganizowane na sposób wojskowy.

Obecnie Kozacy zamieszkują przede wszystkim Rosję i są uważani za strażników tradycji ruskich. Dzięki staraniom rosyjskich wojskowych, zwłaszcza Aleksandra Lebiedzia Kozactwo zaznało odrodzenia na ziemiach rosyjskich. Zostały m.in. utworzone wojskowe szkoły kozackie np. w Nowoczerkasku i Krasnojarsku, nawiązujące do tradycji carskiej Rosji.

Ukraińscy Kozacy zaporoscy przestali istnieć w XIX wieku.

[edytuj] Pochodzenie nazwy

Kozak lub Kazak, jest słowo pochodzenia tatarskiego i wykłada się jakoby chudy pachołek, zdobyczy sobie szukając, nikomu poddany, za pieniądze komu chce służy. W pierwotnej kozaczyźnie żywioł tatarski silnie przemagał, dopiero z czasem ruskiemu ustąpił; wszelkie nazwy starszeństwa (ataman, asawuła, itd.), broni, ubioru, koni, żywności, urządzeń (np. kureń), były u Kozaków tatarskie^[1].

Słowo "kozak" zostało po raz pierwszy zanotowane w łacińsko-persko-kipczackim rękopisie Codex Cumanicus spisanym w Kaffie pod koniec XIII wieku. W kodeksie oznaczało ono stróża, wartownika. W roku 1308 wspomina się również "kozaków", ale już jako rozbójników. W wielu językach tureckich słowo to oznaczało najemników, żołnierzy, stepowych rozbójników, a szerzej - wygnańców, bezdomnych, awanturników. Kozaków-zbójników odnotowano w Polsce pierwszy raz w roku 1388, zapisano również, że uchodzili za mahometan. Jan Długosz pierwszy raz określił ich tatarską nazwą zbiegów i zbójów. W najstarszych spisach u większości Kozaków występują nazwiska tatarskie. Aż do końca XVI wieku "kozactwo" oznaczało zajęcie, a nie status społeczny.

[edytuj] Zarys historii Kozactwa

Za protoplastów Kozaków uznaje się czasem na pół osiadły, słowiański lud Brodników lub Berładników, zamieszkujący w XII i XIII wieku tereny pomiędzy dolnym biegiem Dunaju i Dniestru, nie podporządkowany władzy kniaziów ruskich, ani chanów połowieckich^{[potrzebne źródło]}.

[edytuj] Kozacy zaporoscy

Pod datą 1492 wymienia się po raz pierwszy kozaków-chrześcijan. Kozacy naddnieprzańscy i naddniestrzańscy rekrutujący się głównie z Kijowa, Niemirowa, Winnicy, Baru, zwani byli także przez współczesnych Niżowcami (tzw. Kozacy chrześcijańscy). W miarę upływu czasu stworzyli oni społeczność stosującą system demokracji wojennej. Głównie zaliczali się do nich uciekinierzy z Litwy, Rusi Moskiewskiej, Mołdawii, Wołoszczyzny oraz Korony, którzy w XV w. zasiedlili słabo zamieszkane do tej pory ziemie zwane Dzikimi Polami. W rezultacie unii lubelskiej Dzikie Pola stały się częścią Korony.

Kozacy chrześcijańscy to ludność, która napływała w rejony naddnieprzańskie od XVI w., uciekając przed niesprawiedliwościami panującego porządku społeczno-politycznego Rzeczypospolitej, a więc chłopi pańszczyźniani uciekający przed daninami, drobni przestępcy, słudzy uciekający przed gnębiącymi ich panami oraz ludzie fałszywie osądzeni. W pierwszej połowie XVI wieku szybko zorganizowani przez starostę trembowelskiego Prittwitcza w społeczność o silnym charakterze wojskowym, co było spowodowane potrzebą obrony przed Tatarami. Zajmowali się handlem, rybołówstwem, hodowlą i wojaczką. Podejmowali na czajkach wyprawy łupieżcze do imperium Osmańskiego.

Po okresie rządów Chmielnickiego Sicz Zaporoska zwana była przez historyków drugą Rzecząpospolitą lub hetmańszczyzną. Zorganizowana była na wzór Rzeczypospolitej, z hetmanem - niby-królem (pochodzącym z wyboru), z generalnym pisarzem - niby-kanclerzem, ze starszyzną plemienną - niby-urzędami koronnymi i ziemskimi, z radą kozacką - niby-sejmem walnym, z Kozakami samymi, uchodzącymi za szlachtę zwykłą i szaraczkową, oraz z czernią, czyli zwykłym ludem. Kozacy rządzili się w swoich miastach prawem magdeburskim przyniesionym z Polski, natomiast własne prawo zwyczajowe zostało skodyfikowane na podstawie statutów litewskich oraz w niewielkim stopniu prawa magdeburskiego.

Od XVI do XVII doszło do serii powstań kozackich przeciwko Koronie. Pierwsze w latach 1591-1593 pod wodzą Krzysztofa Kosińskiego. Drugim 1595-1597 dowodził Semen Nalewajko Oba powstania zakończyły się klęską. Najważniejsze powstanie pod przewodnictwem Bohdana Chmielnickiego, doprowadziło do ugody perejesławskiej (1654) pomiędzy Kozakami zaporoskimi i Moskwą oraz zajęcia lewobrzeżnej Ukrainy z Kijowem przez Rosję.

Sicz Zaporoska została zlikwidowana przez carycę Rosji Katarzynę II w roku 1775, po zwycięskiej wojnie z Turcją. Tytuł hetmana wojsk kozackich przysługiwał od tamtej pory panującej rodzinie carskiej. Starszyzna kozacka została zrównana w prawach ze szlachtą rosyjską (tzw. dworiaństwem), a wolnych Kozaków zrównano w prawach z chłopami rosyjskimi (kriepostniki).

[edytuj] Kozacy dońscy

Kozacy dońscy byli najliczniejszą grupą Kozaków w Imperium Rosyjskim. Są także najliczniejszą grupą Kozaków we współczesnej Rosji. Otrzymali do zasiedlenia autonomiczny region, zwany Krajem Wojska Dońskiego, znajdujący się na terenie części dzisiejszych obwodów: rostowskiego, wołgogradzkiego i woroneskiego oraz Kałmucji w Rosji, a także obwodów łuhańskiego i donieckiego na Ukrainie. Nazwa tych Kozaków, pochodzi od rzeki Don, przepływającej przez ich terytorium. Stolicą Kraju Dońskiego były najpierw Razdory, a później Nowoczerkask.

[edytuj] Armie kozackie w wojskach Imperium Rosyjskiego (1913)

Armia Dońska: 60 pułków jazdy, 72 wolnych sotni;
Armia Kubańska: 37 pułków jazdy, 37 wolnych sotni, 22 bataliony piechoty;
Armia Orenburgska: 18 pułków jazdy, 40 wolnych sotni;
Armia Terecka: 12 pułków jazdy, 3 wolne sotnie, 2 bataliony piechoty;
Armia Uralska: 9 pułków jazdy, 4 wolne sotnie;
Armia Syberyjska: 9 pułków jazdy;
Armia Transbajkalska: 9 pułków jazdy;
Armia Siemirieczeńska: 3 pułki jazdy, 7 wolnych sotni;
Armia Astrachańska: 3 pułki jazdy;
Armia Amurska: 2 pułki jazdy, 5 wolnych sotni;
Razem: 162 pułki jazdy, 171 wolnych sotni, 24 bataliony piechoty. (wg. Denikina, zob. niżej)