Słowianie
Z Wikipedii
Słowianie – kryterium lingwistycznie - ogół ludności posługującej się językami słowiańskimi. Najliczniejsza indoeuropejska grupa ludnościowa w Europie, zamieszkująca wschodnią, środkową oraz południową część tego kontynentu.
Do Słowian zalicza się: Białorusinów, Bośniaków, Bułgarów, Chorwatów, Czarnogórców, Czechów, Kaszubów, Ślązaków, Łemków, Macedończyków, Polaków, Rosjan, Serbołużyczan, Serbów, Słowaków, Słoweńców i Ukraińców oraz ponad 140 pomniejszych grup.
W przeszłości istniały również grupy
Mniej więcej do połowy XIX w. za Słowian uważano również Wołochów i Mołdawian (zobacz: Alexandru Cihac).
Znaczne rozprzestrzenienie Słowian zaważyło na wyodrębnieniu się trzech grup językowych:
Spis treści |
Pochodzenie nazwy "Słowianie"
Według jednej z licznych hipotez[potrzebne źródło] w tej kwestii, określenie Słowianie jest słowem pochodzenia rdzennie słowiańskiego i wzięło się od “słowa”. Słowianie - byliby to zatem ludzie "znający słowa", potrafiący mówić, w odróżnieniu od innych ludów, z którymi Słowianie się zetknęli, a którzy posługiwali się niezrozumiałym dla nich językiem (por. Niemcy - "niemi, ludzie, którzy nie mówią (zrozumiałym językiem)"). Potwierdza to tezę, że ukształtowanie się etnicznej świadomości Słowian nastąpiło w momencie zetknięcia się ich z innymi ludami.
Inna teoria mówi o obcej etymologii tego wyrazu, prawdopodobnie celtyckiego lub germańskiego pochodzenia. Badacze J. Peisker i H. Łowmiański określali pochodzenie nazwy Słowian od “slovy”- czyli błota. Tłumaczyli to upodobaniem naszych przodków do wilgotnych terenów. W tej kwestii nie ma jednak jednoznacznego wyjaśnienia.
Hipotezy dotyczące pochodzenia Słowian
Od roku 1745, kiedy Johann Christoph Jordan opublikował w Wiedniu książkę De originibus slavicis, trwają ożywione dyskusje na temat tego, gdzie znajdowała się tzw. prakolebka Słowian i kiedy nastąpiła emigracja ludów słowiańskich z tej prakolebki.
Językoznawcy, chociaż zasadniczo różnią się w swoich koncepcjach, zwykle zgadzają się co do jednego faktu: języki słowiańskie powstały w wyniku rozpadu pierwotnego języka prasłowiańskiego. Nie ma jednak uzgodnionego stanowiska co do tego, kiedy i gdzie język prasłowiański istniał oraz kiedy doszło do jego rozpadu. Zasadniczo stanowiska w tej kwestii podzielić można na dwa:
- wspólnota językowa prasłowiańska istniała w odległych czasach (wymienia się tu często II tysiąclecie p.n.e.);
- wspólnota językowa prasłowiańska istniała w czasach bliskich pojawieniu się Słowian w antycznych źródłach pisanych, a więc być może nawet dopiero około połowy I tysiąclecia n.e.
Większość językoznawców ponadto uważa, że przed etapem istnienia języka prasłowiańskiego istniała wspólnota językowa bałto-słowiańska.
Oprócz sporu w sprawie chronologii przemian językowych, trwa spór o położenie pierwotnych siedzib Słowian. W tej kwestii wyróżnić można dwa generalne stanowiska:
- koncepcję autochtoniczną, która głosi, że przed etapem swoich wędrówek Słowianie zamieszkiwali tereny środkowej Europy, w szczególności obszar dzisiejszej Polski, pomiędzy Odrą i Bugiem;
- koncepcję allochtoniczną, która głosi, że przed etapem swoich wędrówek Słowianie zamieszkiwali obszar położony poza środkową Europą; zwykle wskazuje się na Europę Wschodnią jako na miejsce położenia ich pierwotnych siedzib.
Dyskusja na temat koncepcji autochtonicznej i allochtonicznej była w ciągu ostatnich 250 lat utrudniona wskutek częstego uwikłania w politykę i ideologię. Dla przykładu, kwestia autochtoniczności Słowian na terenie Polski miała istotne znaczenie dla Polaków w dobie zaborów; w okresie rodzenia się narodowego socjalizmu w Niemczech i w czasach hitlerowskich archeolodzy niemieccy często podkreślali dowody potwierdzające allochtoniczną koncepcję, zaś po II wojnie światowej polscy badacze ponownie często podkreślali dowody archeologiczne świadczące o autochtonizmie Słowian i prasłowiańskim charakterze tzw. Ziem Odzyskanych. Dyskusja ta do dnia dzisiejszego nie jest wolna od emocji.
Wśród rozmaitych szczegółowych koncepcji, pomijając te, które nie mają żadnego oparcia w danych naukowych, wymienić można tytułem przykładu następujące proponowane ostatnio lokalizacje "prakolebki" Słowian:
- na obszarze Polski, ewentualnie także na Wołyniu i Podolu (koncepcja archeologów Józefa Kostrzewskiego, Witolda Hensla, Konrada Jażdżewskiego czy językoznawcy Witolda Mańczaka oraz mediewisty i onomasty Jerzego Nalepy)
- Analiza DNA (Y HG3) [1][2] potwierdza autochtoniczne lub wręcz zachodnie pochodzenie Słowian.
- Ostatnie badania antropologiczne (przeprowadzone w latach 2002 - 2004 na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza), dotyczące stopnia zróżnicowania antropologicznego populacji ludzkich zamieszkujących dorzecze Odry i Wisły w okresie wpływów rzymskich i we wczesnym średniowieczu, wskazują na prawdziwość koncepcji autochtonicznej.[3] Badania te potwierdziły także wcześniejsze wnioski wysuwane przez J. Czekanowskiego, W. Kóčkę i A. Wiercińskiego.
- na Środkowym Podnieprzu (koncepcja etnologa Kazimierza Moszyńskiego czy archeologów Kazimierza Godłowskiego i Michała Parczewskiego),
- według językoznawcy Zbigniewa Gołąba:
- według koncepcji Martynowa:
- etap protosłowiański w zachodniej części terytorium Bałtów (XII wiek p.n.e.),
- oddziaływania substratu italskiego, wytworzenie kultury łużyckiej,
- etap prasłowiański: oddziaływania irańskie (V wiek p.n.e.),
- osiągnięcie zachodniej granicy na Odrze (V-III wiek p.n.e.),
- kontakty z Celtami w okolicach Wrocławia (III wiek p.n.e.),
- początki naszej ery: rozszerzenie obszaru słowiańskiego po Prypeć.
- wg Trubaczowa:
- praojczyzna Słowian nad środkowym Dunajem.
Dodatkowo zakłada się niekiedy, że:
- grupy plemienne sarmackich koczowników (może plemiona Antów, Serbów i Chorwatów) sprawowały zwierzchnictwo (np. poprzez ochronę przed innymi koczownikami, pobierając za to trybut), dołączyły do Słowian (będących rolnikami, piechotą), w wyniku czego powstała kultura mieszana przypominająca stosunki między Fulbe a Hausa w Afryce. Język prasłowiański miałby być wg nich skreolizowaną formą.
- brak (rozpoznanych) Słowian przed 400 r n.e. oznacza, że byli oni wtedy jedną z grup bałtyckich, zapewne skrajnie południową; dorzecze Dniepru w starożytności było zamieszkane przez zróżnicowane grupy mówiące językami bałtyckimi ("Borystenidzi"), ich południowa peryferia została ok. 300-400 zmieszana z Sarmatami i uformowała się w nowy ekspansywny etnos znany jako Słowianie.
Istotne jest też że różne koncepcje mają różną historyczną głębię. Za najstarszą kolebką jednoznacznie identyfikowanych przodków Słowian należy przyjąć południową Europę gdzie do 10 tys. lat temu prowadzą wyniki badań genetycznej genealogii wyznaczane przez haplogrupę R1a1 chromosomu Y. Warto nadmienić że są to nowe dane z XXI wieku kompletnie nieznane wcześniejszym historykom którzy mogli się tylko domyślać. Falsyfikacja danych genetycznych jest praktycznie niemożliwa z uwagi na małe prawdopodobieństwo losowych kros mutacji w Y-DNA -
.
Również niedawno przeprowadzane badania genetyczne, stanowiące ciekawostkę genetyczną [4] przedstawiają dowody na pokrewieństwo między Polakami a Węgrami. Zarówno Polacy jak i Węgrzy (również Serbołużyczanie) mają najwyższą częstotliwość genetycznego znacznika R1a1 w Europie, który waha się i wynosi od 5 do 60%. Obydwa narody mają również zgodnie z tymi badaniami ten sam znacznik chromosomu Y będący wskazówką mówiącą, że pochodzi od z tego samego ojca i powstał ok. 10 000 lat temu.
Źródła do historii Słowian
O historii etnosu słowiańskiego można dowiedzieć się ze źródeł pisemnych, genetycznych, paleoantropologicznych, legendarnych, etnograficznych, lingwistycznych i archeologicznych.
Najstarsze źródła pisane wymieniające ludy, które ewentualnie mogą być utożsamiane ze Słowianami, pochodzą z I w. n.e. i są dziełem starożytnych historyków i geografów greckich i rzymskich. Wspominają oni mianowicie o ludzie Wenedów (Venedi) lub Wenetów (Venethi), zamieszkującym m.in. tereny identyfikowane z obszarem dzisiejszej Polski. Tacyt w dziele Germania wymienia Wenetów wśród mieszkańców wschodniej Europy (na wschód od Wisły), Pliniusz Starszy w dziele Historia naturalna wymienia Wenedów jako zamieszkujących tereny pomiędzy Bałtykiem a Morzem Czarnym. W II w. Ptolemeusz z Aleksandrii w dziele Geographia wymienia Wenedów jako zamieszkujących Sarmację, w pobliżu Zatoki Wendyjskiej (utożsamianej z Zatoką Gdańską) i na wschód od rzeki Wistuli (Wisły). Wysunięto przypuszczenie, że Wenedów można identyfikować po części z twórcami archeologicznej kultury przeworskiej.
Znacznie później, bo w połowie VI w. n.e., gocki historyk Jordanes w dziele Getica stwierdził, że Słowianie niegdyś zwani byli Wenetami. Na tej podstawie wielu uczonych, już od XIX w. utożsamiało Wenedów/Wenetów ze Słowianami i to utożsamienie stało się podstawowym argumentem dla teorii autochtonicznej.
Najstarsze wzmianki, które bez żadnych wątpliwości można wiązać ze Słowianami zawierają dzieła historyków gockich, bizantyjskich, arabskich i innych, począwszy od VI stulecia – m.in. Jordanesa, Prokopiusza z Cezarei, Pseudo-Maurycego, Teofylakta Simokatty, Teofanesa, Konstantyna VII Porfirogenety, Ibrahima ibn Jakuba – a patrząc z perspektywy zachodniej króla angielskiego Alfreda czy tzw. Geografa Bawarskiego. Jeden z pierwszych z nich, Jordanes, wymienia nazwy dwóch odłamów Słowian: Antowie i Sklawinowie lub Sklawenowie (dodając, że dawniej wszyscy Słowianie zwani byli Wenetami). W Geografii Ptolemeusza występują wzmianki o narodzie zwanym Σουοβενοι (Suobenoi), mieszkającym w dorzeczu Wołgi, również niekiedy utożsamianym z Prasłowianami.
Początki ekspansji
Według najbardziej w chwili obecnej wiarygodnej teorii, przyjmowanej najczęściej w archeologii polskiej, ukraińskiej i rosyjskiej[potrzebne źródło], obszaru wyjściowego migracji Słowian można doszukiwać się w dorzeczu środkowego i górnego Dniepru, na obszarze, na którym w pierwszych wiekach naszej ery (I-IV w. n.e.) archeolodzy wyróżniają archeologiczną kulturę kijowską.
Po rozbiciu przez Hunów w r. 375 państwa Gotów, zajmującego rozległe tereny od stoków karpackich i dolnego Dunaju na zachodzie aż po Dniepr na wschodzie, powstała możliwość przesunięcia się protosłowiańskich grup z obszaru dorzecza środkowego i górnego Dniepru na znacznie bardziej atrakcyjne (zarówno ze względu na dogodne warunki do uprawiania rolnictwa, jak i ze względu na bliskość Cesarstwa Bizantyjskiego) tereny dzisiejszej zachodniej Ukrainy i Mołdawii. Osadnictwo słowiańskie w tym okresie (schyłek V - początek VI w.) mogło sięgać na tereny dzisiejszej Polski do linii górnej Wisły jak wynika z przekazu Jordanesa, jak również z wymowy źródeł archeologicznych.
Kolejny etap migracji Słowian na południe stał się możliwy po rozbiciu kaganatu huńskiego w roku 454. Wówczas Słowianie przesunęli się na północny brzeg dolnego Dunaju, czyli na granicę Cesarstwa. W latach 518-527 Antowie najechali Bizancjum, potem ich nazwa znika z zapisów historycznych. W latach 549-550 Sklawinowie spustoszyli prawie cały Półwysep Bałkański. W 551 rozbili pod Adrianopolem armię Justyniana I.
Przybycie Awarów w tę strefę około roku 558 zmieniło sytuację Słowian, którzy zostali podporządkowani koczownikom. Dalsza ekspansja Słowian na południe odbywała się aż do roku 626 w ramach najazdów awarsko-słowiańskich. Wówczas też bardziej atrakcyjny stał się kierunek migracji na północny-zachód, wzdłuż łuku Karpat na ziemie dzisiejszej Polski (druga połowa VI w.) i dalej na tereny położone nad Łabą na terenie dzisiejszych wschodnich Niemiec (pocz. VII w.).
Życie i władza
Najstarszy znany ustrój panujący wśród Słowian to demokracja wojenna. Ludność zajmowała się hodowlą bydła i uprawą ziemi, głównie prosa i beru. Budowała osady wzdłuż rzek. Podstawową formą budynku mieszkalnego była niewielka ziemianka o planie kwadratu, z dużym piecem kamiennym lub glinianym. Chaty rozmieszczone były w jednym lub kilku rzędach wzdłuż rzeki. Kultura materialna wczesnych Słowian jest uboga w wyroby metalowe: licznie natomiast występują proste, niezdobione naczynia gliniane, wykonywane bez użycia koła garncarskiego. Słowianie przejawiali jednak łatwość w przyswajaniu sobie obcych wzorów - na terenach, gdzie kontaktowali się z Cesarstwem Bizantyjskim czy z Awarami, występują liczne ozdoby o formach zaczerpniętych z tych kultur. Nad Dunajem Słowianie zapoznali się też z takimi wynalazkami, jak np. koło garncarskie.
Kilka spokrewnionych rodzin tworzyło ród, wspólnotę opartą na związkach krwi. Ziemię uprawiano przez kilka lat, a po jej wyjałowieniu się przenoszono siedzibę o kilka lub kilkanaście kilometrów. Na nowym miejscu wypalano las i użyźniano popiołem ugory.
Do elity plemiennej należała starszyzna plemienna, wybierana z najbogatszych rodów (żupani i władykowie) oraz wojownicy posiadający konie. Pośród nich, na ogólnym zgromadzeniu zwanym wiecem, wybierano dowódców wojskowych (wojewodów, czelników i kneziów). W czasie wędrówki na zachód i ciągłych wojen właśnie dowódcom wojskowym udało się utrzymać faktyczną władzę polityczną i przekazać ją nawet własnym synom, mimo że większość spraw plemiennych załatwiano nadal podczas ogólnego zgromadzenia (wiecu).
Pierwsze państwa słowiańskie
- Państwo Samona (pierwsza połowa VII w.): założone przez kupca frankijskiego Samona około 624 r. Prawdopodobnie miało charakter związku plemion. Samon dał się poznać jako waleczny władca Słowian, który toczył wojny z Awarami i Frankami. Po jego śmierci państwo rozpadło się.
- Karantania: państwo założone przez słowiańskie plemię Karantan. Głównym ośrodkiem był Krnski Grad (okolice dzisiejszego Klagenfurtu w Austrii). Od lat czterdziestych VIII wieku zależne od królestwa Franków. Po klęsce powstania Ljudewita w latach dwudziestych IX wieku jego odrębność została zlikwidowana.
- Bułgaria: państwo założone przez turecki lud Protobułgarów. Stojący na ich czele chan Asparuch w 681 roku podporządkował swej władzy Słowian zamieszkujących Dobrudżę. W IX wieku Protobułgarzy ulegli slawizacji.
- Slawonia: państwo ze stolicą w Sisak powstało prawdopodobnie w końcu VIII wieku. Było zależne od królestwa Franków. Władca Slawonii, książę Ljudewit, wzniecił w roku 819 powstanie przeciw Frankom. Zostało ono jednak stłumione, a około 838 roku Slawonia została włączona do państwa frankijskiego.
- Chorwacja: państwo ze stolicą w Ninie powstało na przełomie VIII i IX wieku. Na początku IX wieku jego władca Borna przyjął chrzest.
- Księstwo Nitrzańskie: Jest najstarszym znanym organem państwowym Proto-Słowaków. Początkowo niezależne, od 833 część Państwa Wielkomorawskiego.
- Państwo wielkomorawskie: powstało ok. 830 r. na ziemiach Moraw i Słowacji. Jego pierwszy władca to Mojmir I. Upadło ok. 906 roku w wyniku najazdu Madziarów.
- Księstwo Błatneńskie (840-876)
Słowianie na ziemiach polskich
Na ziemiach polskich początkowo podstawową komórką społeczną była rodzina wraz z krewnymi. Grupa rodzin z danego terytorium tworzyła małą społeczność zwaną opolem. Opola z poszczególnych terenów (zazwyczaj oddzielonych od siebie barierami naturalnymi jak rzeki, góry czy bory) tworzyły plemiona (np. Polanie, Wiślanie, Bobrzanie, Goplanie itp.). Na co dzień opolem zarządzał wiec plemienny, który w razie zagrożenia wybierał dowódcę (księcia lub wojewodę). Z czasem jednak tymczasowi wodzowie chcieli utrzymać władzę nad coraz liczniejszymi wspólnotami. Właśnie ich ambicje przyczyniły się do jednoczenia całych plemion we wspólnoty.
Na terenach Polski mieszkało wiele plemion słowiańskich, z których największe to Wiślanie (nad górną Wisłą), Polanie (nad Wartą), liczne plemiona śląskie, plemiona pomorskie, Mazowszanie (nad środkową Wisłą), Goplanie (na Kujawach), czy Lędzianie (nad Sanem i Wieprzem). Wiele z nich zapewne zaczęło się jednoczyć, lecz największy sukces odnieśli Polanie. Pierwszym udokumentowanym władcą państwa Polan był Mieszko I. Zgodnie z przekazem Galla Anonima przed Mieszkiem państwem Polan rządził "król" Popiel a po nim kolejni potomkowie Piasta: Siemowit, Lestek i Siemomysł.
Za panowania Mieszka I, kiedy Polanie przyjęli chrzest zbiorowo miało miejsce wiele buntów przeciw nowej wierze. Miały one swój najwiekszy wydźwięk w powstaniu za Mieszka II, lecz nawet wsześniej kapłani starej wiary obmywali wiernych ze chrztu w dawnych świętych miejscach chcąc utrzymać jak naliczniejszą grupę zwolenników wśród niższych warstw społecznych.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Ornella Semino, Giuseppe Passarino, at al, The Genetic Legacy of Paleolithic Homo sapiens sapiens in Extant Europeans: A Y Chromosome Perspective, Science, 290, 10 November, 2000
- ↑ Janusz Piechota, Katarzyna Tońska, at al, Comparison between the Polish population and European populations on the basis of mitochondrial morphs and haplogroups, Acta Biochimica Polonica, 51(4), 883–895, 2004
- ↑ Robert Dąbrowski, Populacje ludzkie z dorzecza Odry i Wisły w okresie wpływów rzymskich i we wczesnym średniowieczu, Seria Antropologia nr 23, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2007
- ↑ Semino et al., The Genetic Legacy of Paleolithic Homo sapiens sapiens in Extant Europeans: A Y Chromosome Perspective, Science, 290, 1155-1159, 2000
Linki zewnętrzne
- "Praojczyzna Słowian" – zbiór artykułów pod red. prof. Witolda Mańczaka
- "Koncepcje pochodzenia Słowian" - zbiór artykułów Grzegorza Jagodzińskiego
- Słowiańskie miejsce w sieci
- Słowianie w Europie (de)
- słowiańska emigracja w Australii (en)
- SLAVNIJA - strona o kulturze słowian
- język słowian - Koło Naukowe Slawistów ŚWIATOWID
- Pochodzenie Słowian jako mit polityczny - Tropem fałszu o autochtoniczności Słowian i Polaków
- Artykuł o Białych Chorwatach
