Średniowiecze
Z Wikipedii
Średniowiecze – epoka w historii i kulturze europejskiej, obejmująca okres między starożytnością a czasami nowożytnymi.
Granice czasowe średniowiecza nie są ściśle ustalone, szczególnie w przypadku granicy początkowej (zobacz: starożytność). Najczęściej przyjmuje się, że jest to okres historyczny rozciągający się od czasów rozpadu Cesarstwa Zachodniorzymskiego i wielkiej wędrówki ludów, do początków renesansu.
Nazwa epoki wywodzi się z nazwy środka epoki łacińskiego określenia medius aevus (średni wiek), lub media tempora (wieki średnie). Została wprowadzona jeszcze w samym średniowieczu przez pobożnych chrześcijan, którzy uważali czasy, w których żyli, za interwał między pierwszym a drugim przyjściem Chrystusa. W XV i XVI wieku odwołali się do niej włoscy humaniści, pragnąc wyróżnić "wieki średnie" jako mroczny okres, oddzielający ówczesne czasy od świetnej epoki starożytności. Taką periodyzację spopularyzował Christoph Keller (Cellarius) w XVII wieku.
Spis treści |
[edytuj] Granice czasowe
Najczęściej za początek epoki przyjmuje się rok 476, koniec istnienia imperium rzymskiego, w którym został pozbawiony władzy ostatni cesarz zachodniorzymski, Romulus Augustulus. Istnieje jednak także wiele innych propozycji, np. zamknięcie przez Justyniana Wielkiego Akademii Ateńskiej (529), zamordowanie Hypatii z Aleksandrii, koronacja Karola Wielkiego (800), ucieczka Mahometa z Mekki (622), bunt Nikka w Konstantynopolu (532) czy chrzest Chlodwiga (496). Wielu badaczy okres od V w. do XI w. chce widzieć jako osobną od średniowiecza epokę historyczną (wieki ciemne). Należy też pamiętać, że elementy kultury starożytnej były obecne w Europie Zachodniej w niezmienionej formie jeszcze kilka wieków po upadku cesarstwa rzymskiego.
Za koniec średniowiecza przyjmuje się różne daty: wynalezienie druku przez Jana Gutenberga (ok. 1450), zdobycie Konstantynopola przez Turków i upadek Cesarstwa bizantyjskiego (rok 1453), koniec wojny stuletniej (rok 1453), dotarcie Krzysztofa Kolumba do Ameryki (rok 1492), przyjęcie przez władcę Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, Iwana III Srogiego, tytułu "władcy Wszechrusi" lub powrót Krzysztofa Kolumba do Hiszpanii (rok 1493), a wreszcie wystąpienie Marcina Lutra (rok 1517).
[edytuj] Kultura
Średniowiecze stworzyło uniwersalną kulturę, przeplatającą elementy starożytnej kultury Rzymian, kultur barbarzyńskich (Germanów, Celtów, Słowian i innych), silnych wpływów chrześcijańskich, kultury arabskiej oraz elementów oryginalnych.
Średniowiecze, zwłaszcza kilka pierwszych jego stuleci (V – X wiek), było dawniej nazywane wiekami ciemnymi, ze względu na nieliczne źródła dotyczące tych czasów oraz przeświadczenie, że był to okres całkowitego upadku kultury.
Periodyzacje wewnątrz epoki są różne, często wyróżnia się:
- wczesne średniowiecze (od końca V wieku – do końca X wieku)
- "brzask średniowiecza" (wiek XI i XII)
- dojrzałe średniowiecze (aż do XIV wieku, ze szczytowym okresem rozwoju w XIII wieku)
- schyłek średniowiecza ("jesień średniowiecza") (od XIV wieku)
W średniowieczu powstała duchowa jedność świata zachodniego i wykrystalizował się obraz jego kultury (uniwersalizm). Z elementów przyswojonych i swoiście przetworzonych z dziedzictwa grecko-rzymskiego, zespolonych z tradycją chrześcijańską powstała nowa jakość.
Jednym z istotnych wydarzeń było powstanie Państwa Kościelnego w wyniku przekazania przez Pepina Krótkiego papiestwu ziem odebranych w 755 roku Longobardom.
W związku z upadkiem rzymskich instytucji państwowych Kościół stawał się potęgą nie tylko religijną, ale również kulturową, ekonomiczną i polityczną, mającą decydujący wpływ na kształtowanie umysłowości i kultury średniowiecza. Jedność kultury średniowiecznej w znacznym stopniu zależała od wspólnego języka – łaciny. Łacina panowała niepodzielnie jako język szkoły, nauki, religii, dyplomacji i prawa. Była wspólna dla wszystkich wykształconych środowisk zachodniego świata. Szkolnictwo, początkowo w pełni organizowane przez Kościół, z ujednoliconą strukturą oraz programem i metodami nauczania, przyczyniało się do umocnienia umysłowej jedności świata zachodniego.
Po upadku starożytnych szkół retorycznych życie umysłowe wczesnego średniowiecza skupiało się głównie w klasztorach. Dworskie capellae (kancelarie) np. Karola Wielkiego, przyciągały światłe umysły i stanowiły miejsce kształcenia i przygotowywania uzdolnionej młodzieży do pracy dyplomatycznej i pisarskiej.
W kulturze średniowiecznej wytworzyły się także wzorce parenetyczne, silnie związane z chrześcijańską wizją świata: ideał świętego (ascety), rycerza bez skazy oraz sprawiedliwego władcy.
[edytuj] Uniwersytety
W większych miastach, na podobieństwo rzemieślniczych cechów, powstawały związki (korporacje) mistrzów i uczniów, które dały początek szkołom wyższym. Szkoły te nazywano początkowo studium generale, a potem universitas. Uniwersytety posiadały autonomię – były prawnie niezależne od władz miejskich, miały także wyłączne prawo nauczania i nadawania stopni naukowych w całym świecie chrześcijańskim.
W średniowieczu powstała większość najsławniejszych uniwersytetów europejskich. W XII i XIII wieku powstały uniwersytety:
- Uniwersytet Boloński (1119)
- Uniwersytet Paryski (1200)
- Uniwersytet w Cambridge (1209)
- Uniwersytet Oksfordzki (1214)
- Uniwersytet Padewski (1222)
W XIV wieku powstały uniwersytety:
- Uniwersytet w Rzymie (1307)
- Uniwersytet we Florencji (1321)
- Uniwersytet w Pizie (1343)
- Uniwersytet w Pradze (Uniwersytet Karola) (1348)
- Uniwersytet w Krakowie (Akademia Krakowska)(1364)
[edytuj] Książka w średniowieczu
Książka pełniła w średniowieczu rolę podstawowego narzędzia pracy i źródła wiedzy. Księgi spisywano głównie w klasztornych skryptoriach, z czasem powstawały w miastach wyspecjalizowane warsztaty kopistów. Oczywiście uniwersytety i kancelarie dworskie nie mogły się bez ksiąg obejść, stąd też je tam kopiowano.
Książki pisane były na pergaminie lub papierze, który pojawił się w Europie około drugiej połowy XII wieku, a rozpowszechnił się zwłaszcza w XIV stuleciu. Książki średniowieczne były bogato zdobione, pojawiały się w nich miniatury, inicjały, bordiury, strony pokrywano ozdobami roślinnymi, motywami zwierzęcymi lub małymi kompozycjami o alegorycznej symbolice. W XV wieku zaczęły się pojawiać książki blokowe lub ksylograficzne (ksylograf). Za sprawą Johanna Gutenberga nadeszła era książki drukowanej.
[edytuj] Literatura
Charakterystyczną cechą literatury średniowiecznej jest jej szczególne zaangażowanie w kwestie religijne i świeckie, duchowe i społeczne. Literatura służyła określonym celom: pouczeniu i wychowaniu, potępieniu zła i afirmacji dobra, poszerzeniu wiedzy, pokazywaniu wzorców osobowych. Dlatego tak chętnie tworzono zalecane do naśladowania ideały osobowe, np. świętego, rycerza, władcy. Obok oficjalnego nurtu literatury istniała także poezja "rozrywkowo-prześmiewcza", wymienić należy Powieść o Róży czy cykl Powieść o Lisie.
[edytuj] Filozofia średniowieczna
Średniowiecze jest okresem rozkwitu filozofii chrześcijańskiej. Pierwsze wieki średniowiecza nie wydały wielu twórczych filozofów, choć zdarzały się wyjątki (Alkuin, Jan Szkot Eriugena). Wiek XI przynosi rozwój dialektyki (tzw. sofistyka średniowieczna) i sporów wokół roli rozumu i logiki w życiu chrześcijańskim. Spory te prowadzą do bujnego rozwoju filozofii w wieku XII i XIII – w wieku XII przede wszystkim platonizmu i augustynizmu, w wieku XIII scholastyki. Wiek XII to także okres sporu o uniwersalia. Wiek XIII przynosi załagodzenie sporów filozoficznych, jest natomiast czasem budowania wielkich syntez, z których najważniejszą jest Summa teologiczna św. Tomasza. Wiek XIV to okres nominalizmu – od tego czasu scholastyka upada, dzieląc się na via antiqua (filozofia świętego Tomasza i Jana Dunsa Szkota) i via moderna (filozofia nominalistów, przede wszystkim Ockhama) i powoli ustępując miejsca humanizmowi i reformacji.
[edytuj] Augustynizm
Twórcą augustynizmu był św. Augustyn (354-430), syn św. Moniki. Pochodził z Afryki Północnej. Ukończył studia w Kartaginie. Przez pewien czas był zwolennikiem manicheizmu, następnie sceptycyzmu i neoplatonizmu. Prowadził też własną szkołę retoryki. W 387 r. przyjął chrzest, następnie święcenia kapłańskie, a w 396 r. został biskupem Hippony. Najważniejsze dzieło Augustyna to Wyznania (napisane ok. 400 r n.e.). Augustynizm był popularny przede wszystkim we wczesnym okresie filozofii średniowiecznej.
Podstawowe założenia augustynizmu:
- W hierarchii bytów człowiek znajduje się między zwierzętami a aniołami.
- Człowiek jest istotą rozumną.
- Zdolność do refleksji i umiejscowienie między bytami wyższymi i niższymi powoduje, że człowiek ma poczucie rozdarcia między cielesnością (typową dla zwierząt) a duchowością (charakterystyczną dla aniołów). Człowiek jest też rozdarty między dobrem a złem.
- Dzieje świata to historia walki dobra ze złem.
[edytuj] Scholastyka
Scholastyka powstała w XII w., a okres jej rozkwitu to wiek XIII. Scholastyka była metodą rozumowania polegającą na ścisłym stosowaniu ustalonej procedury. Składała się ona z komentowania tekstu, dyskusji i wyciągania wniosków. Najwybitniejszymi filozofami scholastycznymi byli Albert Wielki i św. Tomasz z Akwinu.
Podstawowe założenia
- Dogmaty i prawdy wiary są niepodważalne, można jednak uzasadnić je rozumowo.
- Metody rozumowego dowodzenia przejęto z dzieła pt. Logika autorstwa Arystotelesa.
- Scholastyka stała się podstawą teologii, czyli nauki o Bogu.
[edytuj] Tomizm
Najważniejszym prądem filozofii scholastycznej był tomizm. Jego twórcą był św. Tomasz z Akwinu (1225–1274), urodzony we Włoszech, członek zakonu dominikanów. Od 1252 r. wykładał w Paryżu. Najważniejszymi jego dziełami były: Summa filozoficzna i Summa teologiczna. Zajmował się zagadnieniem stosunku wiary, którą zajmuje się teologia, do wiedzy, której dotyczy filozofia. Uważał, że niektóre prawdy wiary przekraczają rozum, nie są jednak z nim sprzeczne. Istnienia Boga można więc dowieść rozumowo. Św. Tomasz podawał 5 dowodów ("dróg") na istnienie Boga. Był racjonalistą i uważał, że wiedza pochodzi z doświadczenia. Zajmował się również ekonomią. Twierdził, że własność prywatna i nierównomierny podział dóbr są zgodne z naturą. Uznawał konieczność wymiany handlowej. Opracował pojęcie sprawiedliwej ceny.
Podstawowe założenia tomizmu:
- Człowiek umieszczony jest w hierarchii bytów, jednak jego sytuacja nie jest tragiczna, ponieważ zajmuje on właściwe sobie miejsce.
- Człowiek musi realizować swoje powołanie walcząc z pokusami.
Tomizm przykładał dużą wagę do zagadnień etycznych. Najwyżej cenioną cnotą była roztropność. Społeczeństwo zbudowane jest z hierarchicznie ułożonych stanów. Człowiek, kierujący się cnotą, powinien przestrzegać prawa i spełniać obowiązki właściwe dla warstwy, do której należy. Naruszanie hierarchii społecznej jest ciężkim grzechem.
[edytuj] Społeczeństwo
Społeczeństwo średniowieczne nie było jednolite i dzieliło się na stany, czyli warstwy, które różniły się między sobą pod względem praw i obowiązków. W większości państw europejskich były to:
W okresie średniowiecza wykształciło się społeczeństwo feudalne oparte na poddaństwie i hierarchii społecznej.
[edytuj] Gospodarka w średniowieczu
Gospodarka w średniowieczu rozwijała się bardzo powoli. Z powodu licznych zmian ustrojowych nie była ona zbyt prężna i opierała się w znacznej części na produkcji rolnej i hodowli. Okres od IV do XIII wieku był uważany za okres pośredni między fascynacją starożytnością a odrodzeniem. W średniowieczu ludzie nie inspirowali się osiągnięciami z czasów starożytności, lecz wykazali się własnymi osiągnięciami takimi jak system lenny, feudalizm czy zainicjowanie cechów i gildii.
Średniowieczna gospodarka rozwijała się w swoim tempie, dopasowanym do potrzeb i życia ludzi żyjących głównie w folwarkach, później budujących miasta. Pomimo, że średniowiecze przez setki lat uznawane było za ponure i ciemne, procesy te ukształtowały późniejszą gospodarkę europejską.
Europa była uboga w surowce takie jak złoto czy srebro, które były środkiem płatniczym, dlatego długo obowiązywał handel wymienny. Miała ona na dodatek słaby system komunikacyjny między słabo zaludnionymi miastami czy rozpierzchniętymi po całej europie grodami i folwarkami. Do transportu najchętniej używano rzek, co pozwalało rozwijać się miastom portowym, ale to i tak nie poprawiało sytuacji gospodarczej chłopów, którzy byli najliczniejszym i najuboższym ze stanów. Byli oni raczej bezbronni i łatwo ulegali najeźdźcom. Dlatego też w IX wieku wykształcił się system feudalny. Na jego zasadach pan, który nadawał ziemię chłopom, a sam posiadał ją najczęściej od króla, musiał bronić swoich pracowników przed najeźdźcami, a ci w zamian za obronę musieli na niego pracować. Polegało to na tym, że płacili oni podatki za swoje ziemie (renta feudalna). Były cztery rodzaje takich opłat:
- danina, czyli płatność w naturze,
- pańszczyzna, najmniej efektywny sposób płacenia gdyż była to praca odrobkowa na ziemiach pana,
- dziesięcina, czyli dziesięć procent z dochodów, które chłop musiał oddać na kościół,
- czynsz.
Taki stan rzeczy przyczynił się do powstania dwu i trójpolówki, które pozwalały na pełne wykorzystanie ziem rolnych.
System feudalny pociągnął za sobą sieć zależności między panami feudalnymi, drobną szlachtą, a chłopstwem. Dlatego też wykształcił się system lenny. Społeczeństwo oprócz podziału na chłopstwo, rycerstwo i duchowieństwo podzieliło się na wasali i seniorów. Seniorami byli panowie z ziemią, którą nadawali swoim wasalom w akcie komendacji. I tak właśnie tworzyła się drabina zależności (feudalna). W europie działały dwa systemy zależności lennych (feudalnych). Pierwszym była zasada, że „wasal mego wasala nie jest moim wasalem”, co powodowało decentralizację władzy, a drugim, iż „wasal mego wasala jest moim wasalem”, co w efekcie dawało wzmocnienie władzy centralnej, gdyż ziemie były nadawane przez króla.
W folwarkach stopniowo zaczęto używać żelaznych narzędzi takich jak pług czy kosa. Wtedy też zaczęły powstawać zakłady zwane manufakturami produkujące przedmioty codziennego użytku począwszy od ubrań na pługach czy broni kończąc. Zaczęła się wyodrębniać nowa gałąź gospodarki, jaką było rzemiosło, a co za tym szło rozwijał się handel gdyż powstał wewnętrzny rynek zbytu. Pod wpływem takiego podziału pracy osady zaczęły przekształcać się w ośrodki życia handlowego. Odradzały się zamarłe miasta rzymskie, ale i powstawały nowe. Wyrastały one najczęściej na skrzyżowaniach szlaków handlowych zarówno lądowych jak i wodnych (Wenecja) oraz na terenach bogatych w potrzebne surowce czy przydatnych do uprawy roli. Na ziemiach polskich było to możliwe dzięki nadawaniu immunitetów, procesowi zapoczątkowanemu podczas rozbicia dzielnicowego w XII-XIV wieku. Miasta i wsie były lokowane na prawie niemieckim, a co za tym szło przysługiwały im różne prawa. Dla miast najważniejszy był przymus drożny, czyli nakaz poruszania się określonymi szlakami handlowymi oraz prawo składu, czyli nakaz wykładania towaru na sprzedaż w mieście przez kupców.
Na wsi ważnym prawem była tak zwana wolnizna, czyli czasowe zwolnienie z uiszczania opłat na rzecz feudałów, co pozwalało się szybciej rozwijać chłopom i całym folwarkom. W miastach powstawały cechy rzemieślnicze i gildie kupieckie. Początkowo miały one pozytywny wpływ na rozwój miast, gdyż przyspieszały i polepszały jakość produkcji. Potem, gdy zapotrzebowanie wzrosło, cechy ograniczały produkcję, pojawili się wtedy partacze, czyli niezrzeszeni, zamieszkiwali oni najczęściej jurydyki, czyli obrzeża miast, gdzie nie sięgała jurysdykcja miejska. Miasta i wsie przetrwały w takiej formie, aż do odrodzenia, w którym upadł feudalizm i cały system lenny. Ale nowopowstałe miasta wpisały się już na stałe w gospodarcze mapy Europy.
Okres średniowiecza nie był zbyt prężny pomimo tego, że trwał tyle lat. Na szczęście rozwinęła się wtedy technologia uprawy roli oraz rozpowszechnił się handel, a więc i użycie pieniądza. Miało też miejsce zapoczątkowanie rozwoju miast i wsi oraz wyrobienie się szlaków handlowych. Pod względem gospodarczym można powiedzieć, że średniowiecze było nastawione zdecydowanie na rolnictwo, ale dało też początek rzemiosłu i manufakturze, które w przyszłych wiekach przejmą prymarną pozycję w gospodarce.
[edytuj] Pojęcia związane ze średniowieczem
- Polityka
- Gospodarka
- gospodarka średniowieczna
- trzebierz
- zasadźca
- gildia
- komornik
- prawa miejskie
[edytuj] Ważne postaci
- Polityka
- Literatura
- Sztuka
- Cimabue
- Duccio Di Buoninsegna
- Simone Martini
- Lluis Borrassa
- Stefan Lochner
- Konrad z Soest (Konrad von Soest)
- Lukas Moser
- Giuseppe Arcimboldo
- Myśliciele
- Augustyn
- Tomasz z Akwinu
- Bakardo
- Inni
[edytuj] Zobacz też
- Kalendarium historii średniowiecza
- Starożytność
- Nowożytność
- architektura średniowiecza
- muzyka średniowiecza
- literatura średniowiecza
- literatura polska - średniowiecze
- odkrycia naukowe średniowiecza
- wynalazki średniowiecza
- polskie zamki i twierdze
- śmiech w sztuce średniowiecza