Midsieuwen
Ut Wikipedy
Mei Midsieuwen wurdt de perioade tusken rûchwei 500 en 1500 nei Kristus oantsjutten yn de Jeropeeske skiednis.
Ynhâld |
[bewurkje seksje] Begjin en ein fan de Midsieuwen
Ofhinklik fan de ynfalshoeke binne mear as ien begin- en eindatums te jaan foar de Midsieuwen.
- Polityk wurdt 476, mei de fal fan it West-Romeinske Ryk, nommen.
- Ut in ekonomysk en sosjaal stânpunt wurdt 375 nommen, mei it begjin fan it Grutte Folkeferfarren dy’t in tekoart oan iten yn de stêden feroarsaakje.
- Polityk/religieus wurdt 312, it jier wêryn’t it kristendom in tastiene godstsjinst waard yn it Romeinske Ryk, wolris as begjinpunt nommen.
De ein fan de Midsieuwen is likegoed diskutabel:
- De ein fan de midsieuwen falt polityk besjoen yn 1492, de ûntdekking fan Amearika liedet in perioade fan kolonisaasje yn.
- Ek as polityk ein kin 1453, de datum fan de fal fan it Byzantynske Ryk sjoen wurde.
- De ein fan de Midsieuwen is it begjin fan de Renêssânse.
- Op kultureel mêd wurdt ek wolris 1517 nommen, it jier fan de brek tusken protestantske en Roomsk-Katolike tsjerken (stellingen fan Maarten Luther).
De Midsieuwen wurde faak ûnderferdield yn 3 lytsere periodes:
- Iere of tsjustere Midsieuwen: 5e ieu-9e ieu, wurde kenmerke troch lytse op harsels steande foarstendommen en ferskate ynvaazjes fan steppefolken. De iere Midsieuwen einigje by it ryk fan Karel de Grutte dy’t de feodaliteit yntrodusearret.
- Hege of folle Midsieuwen: 9e ieu-13e ieu, wurde kenmerke troch it belang fan de feodale struktueren en in feroaring yn it erfrjocht wêrtroch de op harsels steande foarstendommen harren út begjinne te wreidzjen troch oarloch en troch houliken. De Jeropeeske riken rjochtsje harren bûten Jeropa benammen op it Midden-Easten yn de foarm fan krústochten.
- Lette Midsieuwen: 13e ieu-15e ieu. De kennis dy’t meinommen waard út de krústochten en opdien yn de striid tsjin Arabyske ynfallen yn Spanje bringt in stadige oergong nei de Nije Tiid. De Jeropeeske riken rjochtsje harren oandacht bûten Jeropa op it Easten. Troch de opkomst fan rike stêden ferminderet de greep fan it feodale systeem. De Swarte Dea berikt Jeropa: hiele streken reitsje ûntfolke troch de sykte.
[bewurkje seksje] De iere Midsieuwen: 470-911
De Wikipedy hat ek in side iere Midsieuwen.
Under de iere Midsieuwen wurdt oer it algemien ferstien: de perioade fan sirka 470 oant 911; de skiednis fan Jeropa nei it yninoar stoarten fan it West-Romeinske Ryk. Soms wurdt ek de term tsjustere midsieuwen brûkt omdat, troch de gaos dy’t feroarsake waard troch in soad ynvaazjeweagen fan de lossleine folken, der net folle op skrift steld waard en ek in soad ynformaasje ferlern gie. Hjirtroch is noch in soad ‘tsjuster’ wat de krekte gong fan saken oanbelanget. Ek de algemiene efterútgong fan de befolking en libbensstandert, fergelike mei it Romeinske ferline, dy’t stadichoan einige by de konsolidaasje fan de tastân troch Karel de Grutte.
[bewurkje seksje] Massale befolkingsstjerte
De Jeropeeske befolking, dy’t by it begjin fan de jiertelling om-ende-by 70 miljoen minsken telde (as fergeliking: Sina 60 miljoen), kromp yn de iere midsieuwen yn inoar ta 20-30 miljoen. Dit kaam net troch massale slachtings troch oarlochsgewelt of grutte hongersneden hoewol’t dy dochs wol in oandiel hjiryn hienen. De grutste oarsaak liket te wêzen dat de earder ûnbekende epidemyske sykten dy meibrocht waarden troch de ynfallende steppefolken, opdûkten en massaal de kop opstutsen. De befolking hie hjir foarearst gjin inkele wjerstân tsjin opboud, en it stjertepersintaazje by besmetting wie meastentiids mear as 50% (fergelykje de grutte stjerte troch sykten ûnder de Yndianen yn de tiid fan de Spaanske Conquistadores). Bekend fan kronykskriuwers út dy perioade is in gigantyske stjerte yn it Byzantynske Ryk ûnder Justinianus yn de 6e ieu.
[bewurkje seksje] De hege Midsieuwen: 911-1250
De hege Midsieuwen binne in wichtige perioade yn de skiednis fan West-Jeropa. Yn de wittenskip kaam de skolastyk op (Mei skolastyk wurdt oer it generaal de midsieuske filosofy bedoeld ). Yn dizze perioade bloeide ek it Pausdom as nea earder. Der wie in lange striid om wa’t it heechste gesach yn Jeropa krije moast: de Tsjerke of de aristokrasy. Dit wurdt de Ynvestituerstriid neamd. Yn Dútslân regeare it Saksyske hûs mei ûnder oaren Hindrik I, Otto I, en Otto III, letter it Frankyske hûs mei ûnder oaren Hindrik III en Hendrik IV. Yn Frankryk oefene Hugo Capet ynfloed út. Yn Ingelân trede Willem de Feroverder op.
Nei it jier 1000 kaam der mear stabiliteit yn it midsieuske Jeropa. Oan de ynfallen fan de Wytsingen, dy’t lange tiid Jeropa teisterden, wie in ein makke. Yn Spanje waard de Reconquista ynsetten, it tebekkringen fan de Moaren út Spanje. Troch de ferbettere lânboumetoaden begûn de befolking flink ta te nimmen. In soad doarpen en stêden waarden stifte. De besteande, meastal troch de Romeinen stifte, doarpen begûnen nei it ferfal sûnt de Romeinske tiid ek wer te groeien. En ek de hannel oer lange ôfstân kaam wer op’e gleed. Sjoch bygelyks de reis fan Marco Polo nei Sina. Benammen Noard-Itaalje en it greefskip Flaanderen groeiden yn koarte tiid út ta rike gebieten. Fan 1080 ôf ûntstienen de earste universiteiten en wie der in grutte foarútgong yn keunst en arsjitektuer. Yn dizze perioade waarden de grutte Romaanske en letter Goatyske katedralen boud. Troch de tanimmende wolfeart koenen de rykste en machtichste stêden stedsrjochten ôftwinge by de aristokrasy.
[bewurkje seksje] De lette Midsieuwen: 1250-1517
Stadichoan groeide ek de sintrale macht yn it neidiel fan de lytse hearen. Der ûntwikkelen harren stadichoan sterke monargyen lykas Frankryk en Ingelân. Troch ferskillende oarloggen (lykas de Hûndertjierrige oarloch) en de pest foel yn de 14e ieu de ekonomyske groei stil. Troch de grutte stjerte kaam der in tekoart oan lânarbeiders en arbeidskrêften. Neffens guon ûndersikers wie dit in sterke stimulâns om meganyske ( en arbeidsbesparjende) ferbetteringen troch te fieren yn de lânbou en yn ambachten as mynbou metallurgy. Hjirmei waard it paad frijmakke foar de Nije Tiid, wêryn’t de Jeropeeske (westerske) beskaving him oer de rest fan ’e wrâld útwreide.
[bewurkje seksje] Wichtige útfinings yn de Midsieuwen
Faak wurde de Midsieuwen sjoen as in perioade fan efterútgong en stagnaasje fergelike mei de Aldheid. Dit is net hielendal wier, want de Romeinen berjochten sels dat de technyske feardichheden fan de 'barbaren' op syn minst lykweardich wienen oan dy fan harsels. De Romeinen wienen folle better yn organisearjen en gearwurkjen, en de Grykske filosofy en wittenskip wienen hielendal superieur oan dy fan de barbaren. Mar wat praktyske saken as bygelyks technyske bekwamens yn metaalbewurking oangiet wienen de Germaanske ynfallers seker better as de Romeinen, wat út argeologyske fynsten ek blykt. Yn dizze perioade waarden in soad belangrike útfinings dien en al besteande útfinings ferbettere. Hjirmei waard de basis lein foar ús moderne wrâld.
In pear foarbylden:
- Troch de ferbettere swiere ploech mei tsjillen koe de min te bewurkjen mar fruchtbere swiere grûn fan West-Jeropa einliks ûntgûn wurde, wat de fiedselproduksje in stik ferbettere.
- It hynstehalter wie wichtich, omdat hynders no as lûkkrêft brûkt wurde koenen.
- De stiichbûgel wie wichtich foar de fierdere ûntwikkeling fan in effisjinte kavalery.
- Yn de hege en lette Midsieuwen waarden ek de earste fjoerwapens, lykas it kanûn, yn gebrûk nommen.
- Tagelyk mei de ferbettere taktyske en strategyske oarlochfiering betsjutte dit it definitive oerwicht fan Jeropa oer de nomadyske steppefolken dy’t sa faak it kontinint binnenfallen wienen.
- Fierder waarden de wynmole en de earste seeweardige skippen midsieuske finingen.
- Foar de snelle fersprieding fan kennis, nije ideeën en wittenskiplike ûntdekkingen hat de boekdrukkeunst belangryk west.
[bewurkje seksje] Boarnen
- Johan Huizinga: Herfsttij der Middeleeuwen
- L. Sprague de Camp: The ancient engineers
