Wytsingen
Ut Wikipedy
De Wytsingen, Wytsings, Wytsingers of Noarmannen wienen (en harren neiteam binne) Skandinavyske bewenners fan Súd-Noarwegen, Sweden en Denemarken.
Ynhâld |
[bewurkje seksje] Skiednis
[bewurkje seksje] Etymology
Oer de oarsprong fan it wurd 'Wytsing' binne ferskate teoryen. It wurd soe ôfkomstich wêze fan it wurd 'wíc', dat oerset wurdt as fjord, baai, rôver of hanneler. Neffens guon teoryen soe mei dit Wíc (Wík) spesifyk de see tusken it suden fan Noarwegen en it suden fan Sweden, wêrfan't it grutste part ta it tsjintwurdige Skagerrak heart, bedoeld wurde. Mar it wurdt ek wol yn ferbân brocht mei West-Noarske termen dy't op it ein fan Wytsingetiid brûkt waarden: wykingr en wyking betsjut safolle as 'immen dy't op see fjochtet', 'rôver', 'skermutselingen' of 'oarloch op see'.
[bewurkje seksje] Geografy
De Wytsingen hienen in kearngebiet mei de folgende lannen:
Der wie ienheid op geografysk flak troch:
- wetterwegen (kontakt troch skipfeart), baaien, bergen
- klimaat
- fegetaasje
Ek kultureel wie der ienheid:
- op sosjaal flak
- op ekonomysk flak
- op it mêd fan de taal, it Aldnoarsk
- op it mêd fan religy: panteïsme of polyteïsme
Nei ferrin fan tiid wie der wol sprake fan ferskil tusken de ferskate groepen Wytsingen. Der wie striid ûnder inoar en der bestienen allegear foarstendommen.
[bewurkje seksje] Drakaars
De Wytsingen beskikten oer lichte boaten dy't Drakaars neamd waarden en der't hurd mei fard wurde koe. It wienen kundige skipbouwers dy't sawol grutte as lytse boaten bouden foar it ferfieren fan fracht (minsken, guod en fee) en ek om der kriich mei te fieren. De skippen dy't sy bouden wienen lang en smel en hienen sawol foar as efter deselde foarm. Sy wienen sa kundich boud dat der sels mei op de Atlantyske Oseaan fard wurde koe. De tochten dy't de Wytsingen makken brochten harren sels nei Amearika.
Mar de skippen wienen net allinich tige geskikt om de see te befarren, troch harren lytse djipgong koe der ek hiel goed mei op de Jeropeeske rivieren fard wurde. Hjirtroch koenen sy hiel fier it kontinent yn kringe en oer lân fan it iene rivierestelsel nei it oare komme. De Wytsingen wienen tige grutsk op harren skippen. De skippen hienen nammen en waarden als in libbend wêzen behannele. De boech wie faak prachtich fersierd mei houtsnijwurk en ynlein mei allegeare houtsoarten en soms eale metalen.
[bewurkje seksje] Eastlike ekspânsje troch de Sweden
De Sweedske Wytsingen swalken út oant en mei it tsjintwurdige Ruslân, dat sels syn namme oan harren tankt. Rus wie oarspronklik de namme foar de (Sweedske) Wytsingen dy't Ruslân berikten (it kin readhierrige of roeier betsjutte); pas letter waard mei dit wurd de hiele befolking fan Ruslân bedoeld. De Sweed Rurik stifte de earste Russyske steat: it Kievske Ryk. Fierder stiften de Wytsingen wichtige hannelsstêden as Novgorod en Kiev en hannelen sy fanút Ruslân mei Konstantinopel. Ferskate kearen hawwe de 'Russyske' Wytsingen besocht Konstantinopel te oermasterjen. Dit bleau lykwols sûnder resultaat fanwege de goede ferdigeningswurken om de stêd hinne. Krekt as harren foargongers yn it eardere Romeinske ryk ferbûnen guon fan de Wytsingen harren oan it Byzantynske leger as hierling. Sy waarden ûnderbrocht yn in spesjale elite-ienheid dy' de persoan fan de keizer beskermje moasten, dizze Wytsingsienheid stie bekend as Varjagen.
[bewurkje seksje] Sudlike ekspânsje troch de Denen
De Deenkse Wytsingen farden súdlik nei Ingelân, Flaanderen, Nederlân, Frankryk en Normandje. Yn 834 oermasterje sy foar it earst it doetiids wichtige hannelssintrum Dorestêd yn it tsjintwurdige Nederlân. By it Limburchske doarpke Asselt hienen sy in oantal jierren in fersterke kamp fan wêrút sy alle jierren op rôftocht gienen. Ek yn it oanbuorjende greefskip Flaanderen gienen de Deenske Wytsings tekear. Antwerpen waard yn 836 plondere. Dêrnei folge de Rûpelstreek mei de stêden Gent, Kortrijk, Doornik, Leuven en de Maasstreek.
[bewurkje seksje] Fryslân
Yn 841 waard it Fryslân oermastere troch Rorik en Harald, de soannen fan de Deenske kening Anulo, út de eilannen Wieringen (Rorik) en Walcheren (Harald)wei. Keizer Loadewyk de Fromme moast him yn 850 der by dellizze dat Rorik oer Fryslân hearske. Yn datselde jier waarden troch de Deenske Wytsingen ek de wichtigste stêden Dorestêd en Utert plondere, wertroch de biskop fan Utert, Hunger him útwieke moast nei Dimter. De Frankyske kening stie machteleas tsjinoer de ynfallen fan de Wytsingen en besocht de Wytsinglieders oan him te binen troch grutte gebieten yn lien te jaan. Sadwaande waard Rorik as Greve oer Fryslân beneamd. Yn 885 kaam in ein oan de oerhearsking fan Fryslân troch de Wytsingen mei de dea fan Godfried, de opfolger fan Rorik.
[bewurkje seksje] Normanje
By de Frânske Kanaalkust stiften de Deenske Wytsingen nedersettings fan wêrút sy jierliks rôftochten hâlden yn Frankryk en omkriten. Sy plonderen sels inkele kearen Parys en de Frankyske kening joech harren lang om let lienrjochten foar it Kanaalgebiet. Fan dy tiid ôf soe it stik lân bekend wurde as it Noarmannengebiet oftewol Normanje. Fan hjir út begûn Willem de Oermasterder yn 1066 de oermastering fan Ingelân. De Wytsingen (of Noarmannen) út û.o. Normanje soenen yn de 11e ieu sels Súd-Itaalje en Sisylje oermasterje (sjoch fierder Wytsings yn Súd-Jeropa).
[bewurkje seksje] Ingelân
Yn de tuskentiid fêstigen ek in protte Denen en Noaren harren yn Noard-Ingelân, Ierlân en Skotlân. Fan derút kamen sa stadichoan grutte parten fan de Britske eilannen yn harren besit en waarden de Angelsaksyske hearskers ferdreaun. De Angelsaksyske bewenners en de Wytsingen soenen harren ûnderling ferminge. Yn 1013-1016 oermastere Knoet de Grutte sels de Ingelske troan en hearske hy koarte tiid oer in machtich Deensk-Ingelsk ryk.
[bewurkje seksje] Westlike ekspânsje troch de Noaren
De Noarske Wytsingen teagen nei it westen ta, en kolonisearren de Faeröer, de Shetland-eilannen, de Orkney-eilannen, Yslân en Grienlân, en soenen tegearre mei de Deenske Wytsingen it grutste part fan Ierlân en parten fan Ingelân yn besit nimme. Herjolfsson werûntduts Amearika en Leif Eriksson besocht der in koloanje te stiftsjen. Yn âlde Noarske en Yslânske kroniken waard sprutsen oer Vinlân dat fermoedlik yn eastlik Kanada lei. Argeologen hawwe letter yndied in Wytsinge-delsetting fûn yn L'Anse aux Meadows op Newfoundland, mar nei it skynt hawwe de Wytsingen net langer as in jier of twa oanien yn Amearika west.
[bewurkje seksje] Goaden
- Sjoch: Noardske mytology.
- Sjoch: Germaanske mytology.
[bewurkje seksje] Eksterne keppelings
- Fikingmuseum yn York, Ingelân
- VisitSweden
- Gjallar is in wiidweidige side mei in protte ynformaasje oer de Wytsingen yn Nederlân.
