Grienlân
Ut Wikipedy
|
||||||||||||||||||||||||||||||||
Grienlân (Grienlânsk: Kalaallit Nunaat, Deensk: Grønland) is in eilân yn de noardlike Atlantyske Oseaan, noardeast fan Kanada. Mei in oerflakte fan 2.166.086 km2 is it it grutste eilân fan'e wrâld. Grienlân makket diel út fan it keninkryk Denemarken. Sûnt 1979 hat it lykwols in ûnôfhinklike posysje tsjinoer Denemarken (status aparte) en it makket sûnt 1985 gjin diel mear út fan de Europeeske Uny. De haadstêd is Nuuk.
Ynhâld |
[bewurkje seksje] Geografy
Grienlân heart geografysk besjoen by Noard-Amearika, en geologysk ta it Kanadeeske skyld. 80% fan it lân is bedekt mei in dikke iislaach fan maksimaal 3 km dikte. Allinnich de kuststreek fan 15-150 km breed, foaral yn it suden en westen kin bewenne wurde, mei troch de ynfloed fan de Golfstream. De kusten binne ynkerfd mei ûnbidige fjorden en gletsjers, dêr't regelmjittich iisbergen fan ôfbrekke. Grienlân hat in poalklimaat.
[bewurkje seksje] Demografy
De oarspronklike ynwenners binne de Inuit (ek Eskimo's neamd). Sy wienen fanâlds nomaden en foarmje lykwols noch in lytse groep. It grutste part fan de ynwenners libbet yn it súdwesten en sy binne de Grienlanners, in griemmank fan Denen en Inuit. De taal dy't sy sprekke is Grienlânsk, dat is in Inuit dialekt. It Deensk en it Grienlânsk binne de offisjele talen. In tredde groep ynwenners bestiet út Europeanen, foaral Denen. Fierders binne der yn de basis Thule Amerikaanske soldaten legere.
[bewurkje seksje] Godstsjinst
De wichtigste religy is lykas yn Denemarken it luteranisme. It kristendom is om it earste millennium hinne troch de Yslânske kolonisten brocht.
It grutste diel fan de Grienlanners is Kristen. Goed 64,2% fan de Grienlânners heart ta de Evangelysk-Luterske Tsjerke. De Pinkstertsjerken is tige aktyf. Likernôch 2,8% fan de befolking heart hjir ta. Fierders heart 27,4% fan de Grienlanners by in oare Kristlike Tsjerke. 3,4% is net religieus.
[bewurkje seksje] Skiednis
- 8e ieu - De Inuit binne de earste bewenners fan Grienlân.
- 981 - Erik de Reade lannet fia Yslân op de Grienlânske kust
- 987 - fêstiging fan de earste kolonisten.
- Lykernoch 1000 - ynfiering fan it kristendom troch Leif Eriksson.
- 1261 - Grienlân ûnder Noarsk bestjoer
- 1397 - Grienlân offisjeel Deensk gebiet (Uny fan Kalmar).
- 15e ieu - De Fikingkoloanjes ferdwine troch it kâlder wurden fan it eilân as gefolch fan yn feroarjend klimaat (Lytse Iistiid).
- 1721 - Begjin werkolonisearring troch Denemarken.
- 1774-1951 - De hannel mei Grienlân is in steatsmonopoalje.
- 1951 - Deensk-Amerikaansk ferdrach wurdt sletten oer de mienskiplike ferdigening fan Grienlân.
- 1953 - Grienlân krijt beheind selsbestjoer yn it Deenske keninkryk.
- 1979 - Grienlân wurdt hielendal selsstannich yn it Deenske keninkryk.
- 1982 - Grienlân stimt middels in referindum yn foar úttreding út de Europeeske Mienskip.
- 1985 - Grienlân ferlit de Jeuropeeske Mienskip.
[bewurkje seksje] Ekonomy
De Grienlânske ekonomy leunt benammen op de fiskfangst, de jacht, skiephâlderij en mynbou. Men eksportearret û.a. walfiskprodukten, pelzen. Mynbouprodukten as kryolyt, kwarts, glimmer, lead, sink en izererts wienen ek de wichtichste eksportprodukten, mar de lêste myn waard yn 1990 sletten.
[bewurkje seksje] Polityk
Grienlân is sûnt 1953 selsstannich fan Denemarken. Yn 1979 waard dizze selsstannigens fierder útwreide. It haad fan'e steat Grienlân is de Deenske keninginne Margaretha II. In gûverneur ferfolt ynstee fan de keninginne de rol fan lânfâd.
Grienlân is in parlemintêre demokrasy mei algemien stimrjocht en hat in parlemint mei 31 setels (Landsting). Der is in kabinet mei in premier en faak soarget de grutste partij yn it parlemint foar de premier.
Grienlân is - yn tsjinstelling mei Denemarken - gjin lid fan de Europeeske Mienskip.
[bewurkje seksje] Politike partijen
Grienlân telt inkele belangrike politike partijen:
- Atássut (A) - Gefoel fan Minskipsolidariteit (konservatyf, foarstanner fan de uny tusken Denemarken en Grienlân)
- Siumut (S) - Foarút (sosjaal-demokratysk, foarstanner fiergeande selstannigens, mar mei behâld fan de uny tusken Denemarken en Grienlân)
- Inuit Ataqatigiit - Inuit Mienskip (links, foarstanner komplete selsstannigens)
- Demokraatit (D) - Demokraten (liberale partij)
- Kattusseqatigiit (K) - Unôfhinkliken (fraksje fan ûnôfhinklike kandidaten yn it Grienlânske parlemint)
[bewurkje seksje] Sjoch ek:
- List mei premiers fan Grienlân
