Verenigde State van Amerika

vanuit Wikipedia, die vrye ensiklopedie.

United States of America
Verenigde State van Amerika

(Vlag) (Groot Seël)
Nasionale leuse E Pluribus Unum (tradisioneel) (Latyn: Uit baie, een) In God We Trust (sedert 1956)
Volkslied: The Star-Spangled Banner
Amptelike tale	Geen op federale vlak nie Engels (de facto)
Hoofstad	Washington, D.C. 38° 53' N, 77° 02' W
Grootste stad	New York Stad
Regeringsvorm	Konstitusionele federale republiek
President	George W. Bush (R)
Vise-President	Dick Cheney (R)
Speaker van die Huis	Nancy Pelosi (D)
Oppervlakte  - Totaal  - % water	Gelys 2de 9 631 420 vk km 4,87%
Bevolking  - Skatting 2008  - Sensus van 2000  - Bevolkingsdigtheid	Gelys 3de 303 436 000[1] 281 421 906 31/vk km (Gelys 172ste)
Onafhanklikheid van die Verenigde Koninkryk - Verklaar 4 Julie 1776
BBP (2006)  - Totaal (KKP)  - Totaal (nominaal)  - BBP per capita (KKP)  - BBP per capita  - Werkloosheid	$13 049 miljard (1ste) $13 300 miljard (1ste) $43 555 (3de) $44 333 (8ste) 4,5 % (Desember 2006)
MOI (2004)	0,948 (hoog) (8ste)
Geldeenheid	Amerikaanse dollar ($) USD
Tydsone	UTC −5 tot −10 Somertyd −4 tot −10
Internet TLD	.us .um .edu .gov .mil
Skakelkode	+1

Die Verenigde State van Amerika (dikwels afgekort tot Verenigde State, VS of VSA, Engels: United States of America), in die omgangstaal ook net Amerika¹ genoem, is 'n land in die Westelike Halfrond, wat uit vyftig deelstate en talle gebiede bestaan. 48 van sy deelstate lê in Sentraal-Noord-Amerika tussen die Stille en die Atlantiese Oseaan en word in die noorde deur Kanada en in die suide deur Mexiko begrens, die deelstaat Alaska lê in die noordweste van die Noord-Amerikaanse vasteland en grens in die ooste aan Kanada, en die deelstaat Hawaiï is 'n eilandgroep in die middel van die Stille Oseaan. Die land beslaan altesaam veertig persent van die Noord-Amerikaanse vasteland.

Die Verenigde State van Amerika is 'n federale konstitusionele republiek met 'n presidensiële stelsel en 'n tweekamerparlement, die Kongres, wat uit die Senaat en die Huis van Afgevaardigdes bestaan. Die hoofstad van die VSA is Washington, DC, wat nie deel uitmaak van een van die vyftig state nie, maar in die federale Distrik van Columbia lê.

Die Verenigde State is met meer as 9,6 miljoen vierkante kilometer (meer as 3,7 miljoen vierkante myl) en met meer as 301 miljoen inwoners die derde grootste land ter wêreld ten opsigte van sy oppervlak en bevolking. Met 'n bruto geografiese produk van meer as 13 000 miljard VSA-$ (94 140 miljard ZAR) is die VSA die grootste ekonomie ter wêreld.

Die land, wat oorspronklik deur die stamme van die Eerste Nasies bewoon is, het danksy grootskaalse immigrasie van dwarsoor die wêreld tot een van die etnies, sosiaal en godsdienstig mees diverse lande ter wêreld ontwikkel.

Die Verenigde State is deur dertien kolonies gestig, wat as gevolg van die Amerikaanse Rewolusionêre Oorlog hulle onafhanklikheid van Groot-Brittanje op 4 Julie 1776 verklaar en hulle grondwet, die Artikels van die Konfederasie, op 1 Maart 1781 bekragtig het. Die huidige grondwet is op 17 September 1787 aangeneem. Die oppervlak van die VSA is gedurende die 19de eeu deur gebiede, wat van Frankryk en Mexiko gekoop is, aansienlik uitgebrei. Met die ekonomiese neergang van die Sowjetunie in 1991 het die VSA die enigste oorblywende supermoondheid geword. Die land oefen nog steeds 'n oorheersende ekonomiese, politieke, kulturele en militêre invloed dwarsoor die wêreld uit.

Inhoud 1 Geografie 1.1 Politieke geografie 1.2 Fisiese geografie 1.3 Die oostelike en die Golfkusgebiede 1.4 Die Binnelandse Vlaktes en Hooglande 1.5 Die Westelike Bergreekse, die Intermontane Streek en die Groot Bekken 1.6 Die Pasifiese Kusgebiede 1.7 Alaska en Hawaiï 2 Klimaat 3 Geskiedenis 3.1 Die Prekolumbiaanse tydperk 3.2 Europese nedersettings 3.2.1 Spanje 3.2.2 Frankryk 3.2.3 Engeland 3.2.4 Nederland 3.2.5 Rusland 3.3 Die Britse koloniale tydperk 3.4 Uniewording 3.5 Uitbreiding na die weste 3.6 Die Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865) 3.7 Heropbou ("Reconstruction") ná 1865 3.8 Ontwikkeling tot 'n ekonomiese grootmoondheid 3.9 Toetrede tot die wêreldpolitiek 3.10 Die Eerste Wêreldoorlog 4 Demografie 5 Ekonomie 5.1 Algemene oorsig 6 Notas 7 Verwysings

[wysig] Geografie

Hoofartikel: Geografie van die Verenigde State

As die wêreld se derde grootste nasie (totale area), het die Verenigde State 'n baie wisselende landskap: gematigde woudland aan die ooskus, mangrovewoude in Florida, die Great Plains in die middel van die land, die Mississippi-Missouri rivierstelsel, die Rotsgebergte (Rocky Mountains) wes van die vlaktes, woestyne en gematigde kusgebiede wes van die Rotsgebergte en reënwoude in die noord-weste. Die vulkaniese eilande van Hawaii en die pool-gebiede van Alaska maak die geografiese diversiteit net nog groter.

[wysig] Politieke geografie

Die vastelandse Verenigde State (sonder Alaska en Hawaiï) word in geografiese opsig in 'n aantal streke verdeel:

• die Nieu-Engeland-State met Maine, New Hampshire, Vermont, Massachusetts, Rhode Island en Connecticut,
• die Middel-Atlantiese State met New York, New Jersey, Delaware, Maryland, Virginië, Wes-Virginië en Pennsilvanië,
• die Suidoostelike State met Noord-Carolina, Suid-Carolina, Georgia, Arkansas, Tennessee, Kentucky, Florida, Alabama, Missisippi en Louisiana,
• die Midwes-State met Ohio, Indiana, Illinois, Michigan, Wisconsin, Minnesota, Iowa en Missouri,
• die Groot-Vlaktes-State met Noord-Dakota, Suid-Dakota, Kansas en Nebraska,
• die Bergstate met Idaho, Montana, Colorado, Wyoming en Utah,
• die Suidwestelike State met Oklahoma, Texas, Nieu-Mexiko en Arizona, en
• die Verre-Weste-State met Washington, Oregon, Kalifornië en Nevada.

Die grootste deelstate is ten opsigte van

• oppervlak: Alaska met 1 700 578 vierkante kilometer (656 424 vierkante myl) en
• bevolking: Kalifornië.

Die kleinste deelstate is ten opsigte van

• oppervlak: Rhode Island met 4 003 vierkante kilometer (1 545 vierkante myl) en
• bevolking: Wyoming.

Die deelstate Nevada, Arizona, Florida, Colorado, Utah, Georgia en Texas het in die laaste dekades die grootste relatiewe bevolkingsgroei getoon, terwyl die deelstate Kalifornië, Texas, Florida, Georgia, Arizona en Noord-Carolina die grootste absolute bevolkingsgroei ervaar het. Die bevolking van Wes-Virginië, Noord-Dakota en die Distrik van Columbia het afgeneem. Die grootste stede in die VSA is New York Stad, Los Angeles, Chicago, Houston en Philadelphia.

Die volgende kaart toon die ses amptelike sensusgebiede (Pasifiese Streek [Pacific], Bergstreek [Mountain], Midweste [Midwest], Suide [South], Noord-Oos [Northeast] en Afhanklike Gebiede [Territories]), vyftig deelstate en afhanklike gebiede van die Verenigde State:

Deelstate Alabama Alaska Arizona Arkansas California Colorado Connecticut Delaware Florida Georgia

Hawaii Idaho Illinois Indiana Iowa Kansas Kentucky Louisiana Maine Maryland

Massachusetts Michigan Minnesota Mississippi Missouri Montana Nebraska Nevada New Hampshire New Jersey

Nieu-Mexiko New York Noord-Carolina Noord-Dakota Ohio Oklahoma Oregon Pennsilvanië Rhode Island Suid-Carolina

Suid-Dakota Tennessee Texas Utah Vermont Virginië Washington Wes-Virginië Wisconsin Wyoming

Afhanklike gebiede Amerikaans-Samoa Guam Noordelike Mariana-eilande Puerto Rico Amerikaanse Maagde-eilande Nie getoon nie District of Columbia

[wysig] Fisiese geografie

Die Noord-Amerikaanse vasteland word volgens fisiese besonderhede in vier groot streke verdeel: Die Kanadese Skild met die Laurentiese Plato, die Appalaggestreek, die Binnelandse Vlaktes en die bergagtige Weste. Vir die gebied van die Verenigde State word hierdie streke verder verdeel in sewe fisiografiese streke: Die Vlaktes van die Atlantiese Kus en die Golf van Mexiko, die Appalaggiese Hooglande, die Binnelandse Vlaktes, die Binnelandse Hooglande, die Rotsgebergte, Die Intermontane Streek met die Groot Bekken en die Pasifiese Bergreekse. 'n Verdere streek, die Laurentiese Plato, beslaan slegs 'n klein gedeelte van die VSA se oppervlak in die gebied van die Groot Mere.

Die huidige terrein van die noordelike Verenigde State is deur gletsers gevorm, wat die noorde van die vasteland in die laaste Ystydperk bedek het. Die vroeëre suidelike kant van die yslaag word nog steeds deur 'n reeks eindmorenes gekenmerk, wat vanaf die eiland Long Island aan die Atlantiese ooskus in westelike rigting tot by die Rotsgebergte loop. Die gebiede noord van hierdie lyn is bedek met ou gletserafsettings. In die berggebiede van die noordweste en in Alaska het die berggletsers duidelike spore van erosie gelaat. Uitgestrekte gletsermere het groot gebiede in die weste bedek, waarvan die Groot Soutmeer in Utah net 'n oorblyfsel is.

[wysig] Die oostelike en die Golfkusgebiede

Die kusvlaktes van die Atlantiese ooste en die Golf van Mexiko strek van Long Island tot by die Rio Grande aan die Texaans-Meksikaanse grens. Die kuslyn word deur talle eilande, riviermondings, baaie, sandtonge en strandmere oorheers. Eilande soos Long Island, Nantucket en Martha's Vineyard maak deel uit van die kusvlakte en is eers ná die Ystydperk as gevolg van die stygende seevlak tot eilande omskep. Die natuurlike hawens van die noordooste, soos New York- en Chesapeakebaai, het reeds in die koloniale tydperk die landing van setlaars en later seevervoer en handel met Europa vergemaklik. Suid van die groot kape van Noord-Carolina soos Kaap Fear, Kaap Hatteras en Kaap Lookout is groot natuurlike baaie en hawens skaars. Die kuslyn van die Golfgebied met sy strandmere word deur die uitgestrekte Mississippidelta oorheers.

Wes van die Atlantiese kusvlakte verrys die heuwelagtige Piedmontstreek met sy talle watervalle as 'n soort oorgangsgebied tussen die kusstreek en die Appalagge-gebergte. Hierdie bergreeks was miljoene jare gelede nog 'n magtige gebergte, wat intussen deur erosie geslyp is. Die Appalagge loop vanuit die suidooste van Kanada in westelike rigting tot by die Golfkusvlaktes van Alabama. Slegs langs Nieu-Engeland se rotsige kuslyn strek die bergreeks plek-plek tot by die Atlantiese Oseaan. Die gebied van die Appalagge en die Adirondack-gebergte van New York maak in geologiese opsig deel uit van die Kanadese Skild en behels die grootste hooglande van die oostelike Verenigde State. Die hoogste bergspits in die ooste is Mount Mitchell in die Swart Berge (Black Mountains) van Noord-Carolina met 'n hoogte van 2 037 meter (6 684 voet) bo seevlak.

[wysig] Die Binnelandse Vlaktes en Hooglande

Die Binnelandse Vlaktes strek oor 'n lengte van sowat 1 600 kilometer (1 000 myl) van die Appalagge tot by die Rotsgebergte in die weste en van Kanada in die noorde tot by die kusvlaktes van die Golf van Mexiko. Hulle geologiese onderlaag van sedimentêre gesteentes verwys na die feit dat die vlaktes vroeër 'n groot binnelandse see was; die gesteentes se ryk olie- en gasvoorkomste het van die deelstate Texas en Oklahoma (en die Kanadese prairie-provinsies) die belangrikste olieprodusente in Noord-Amerika gemaak. Die gebied word deur die Mississippi-Missouri-rivierstelsel gedreineer - een van die grootstes ter wêreld.

In geografiese opsig word die vlaktes in drie hoofstreke verdeel - die vrugbare sentrale vlaktes - wat tot die belangrikste landbougebied van die VSA ontwikkel het - met die Mississippivallei, die gebied van die Groot Mere en die Groot Vlaktes, 'n boomlose plato van uitgestrekte grasvelde, wat geleidelik van die laer vlaktes tot by die voorgebergtes van die Rotsgebergte verrys. In die randgebied van die Rotsgebergte bereik hierdie gebied reeds 'n hoogte van sowat 1 600 meter, en sy ekonomiese sentrum en hoofstad van die deelstaat Colorado, Denver, word weens sy ligging soms ook die Milehigh City genoem. Die Swart Berge of Black Hills in Suid-Dakota is die enigste hoër geleë gebied, wat midde-in die vlaktes verrys.

Die Binnelandse Hooglande lê wes van die Mississippi tussen die Binnelandse Vlaktes en die kusvlaktes van die Golf van Meksiko en bestaan uit die Ozark-plato in die noorde en die Ouachita-berge in die ooste.

Die Mississippi se dreineringsgebied strek oor sowat 3,3 miljoen vierkante kilometer, en met 'n lengte van meer as 4 000 kilometer behoort die rivier, wat deur die Indiane Missi Sepe of "Vader van die Waters" genoem is, tot die langstes ter wêreld. Die Missouririvier, wat in die Mississippi uitmond, bereik dieselfde lengte. Die Mississippi mond in 'n geweldige delta, wat jaarliks met meer as tagtig meter groei, en met talle syriviere, sogenaamde passes, in die Golf van Mexiko uit.

[wysig] Die Westelike Bergreekse, die Intermontane Streek en die Groot Bekken

Die Rotsgebergte is 'n magtige bergreeks wes van die Groot Vlaktes, wat vanaf Kanada tot by die noordwestelike Verenigde State en verder tot by Nieu-Mexiko in die suide strek en met talle hoë bergspitse pronk, waarvan Mount Elbert met 4 399 meter (14 433 voet) die hoogste is. Die gebergte maak deel uit van die Sirkumpasifiese Berggordel, wat vanaf Asië oor die Aleoete-eilande dwarsdeur die weste van die Noord- en Suid-Amerikaanse vastelande tot by Antarktika loop. Die Noord-Amerikaanse waterskeiding loop langs die kruin van die Rotsgebergte; riviere oos van die bergreeks maak deel uit van die Mississippi-Missouri- en ander Atlantiese rivierstelsels, terwyl riviere wes van die Rotsgebergte in die Stille Oseaan uitmond.

Die Rotsgebergte word onderverdeel in die Noordelike Rotsgebergte (Northern Rockies), die Sentrale Rotsgebergte (Middle Rockies), die Wyoming-Bekken en die Suidelike Rotsgebergte (Southern Rockies).

Die Intermontane Streek, 'n droë gebied met platos, bekkens en kleiner bergreekse, lê tussen die Rotsgebergte en die westelike bergreekse. Die Columbia-plato in die noorde is deur vulkaniese lava gevorm, en die Columbiarivier, wat die gebied saam met sy takriviere dreineer, het diep canyons in die plato gesny. Die uitgestrekte Colorado-plato, wat deur die Coloradorivier en sy takriviere gedreineer word, pronk met die beroemde Grand Canyon, wat deur die rivierwater in die sedimentêre gesteente gesny is en as een van die grootste natuurwonders ter wêreld beskou word.

Die gebied wes van die platos is feitlik 'n halfwoestyn en word deur bekkens en kleiner bergreekse gekenmerk. Hier lê ook die laagste punt van Noord-Amerika, die Death Valley ("Doodsvallei"), sowat 86 meter (282 voet) benede seevlak. Die Groot Bekken is die grootste van sy soort in die gebied, met die Humboldt as sy belangrikste rivier en 'n groot aantal soutmere, waaronder ook die Groot Soutmeer van die deelstaat Utah. Die riviere in hierdie bekken mond nie in die oseane uit nie, maar binnelands. Die Groot Soutmeer is net 'n oorblyfsel van 'n magtige soetwatermeer uit die Ystydperk.

Die Pasifiese Bergstelsel lê tussen die Intermontane Streek en die Stille Oseaan, met bergreekse, wat parallel met die kuslyn in noord-suidelike rigting loop en deur geologiese breuke en vulkanisme gevorm is. Die Kusgebergte met sy talle vulkaniese bergspitse strek van Suidwes-Kanada in suidelike rigting tot in Noord-Kalifornië, van waar die Sierra Nevada verder suidwaarts loop. Mount Whitney in die Sierra Nevada is die hoogste bergspits met 4 418 meter (14 495 voet).

[wysig] Die Pasifiese Kusgebiede

Wes van die Kusgebergte en die Sierra Nevada lê 'n laer bergreeks, wat langs die Pasifiese kuslyn loop, en 'n aantal valleie sos die Sentrale Vallei van Kalifornië, Oregon se Willamettevallei en die vlaktes van die Puget Sound in die deelstaat Washington. Die Pasifiese kusvlaktes beslaan net 'n smal strook, en in baie plekke strek die bergreekse regstreeks tot by die see. Daar is min eilande of baaie en ander natuurlike hawens soos San Franciscobaai, Puget Sound of San Diegobaai langs die kuslyn.

[wysig] Alaska en Hawaiï

Alaska word gewoonlik in vier fisiografiese streke verdeel: die Arktiese Vlaktes in die noorde, die kusvlaktes van die Arktiese Oseaan, die Rotsgebergte met die Brooks Range-bergreeks as sy mees noordelike gedeelte, die gebied van die Sentrale Bekkens en Hooglande met die Yukonrivierbekken en die Pasifiese Gebergte, wat langs die suidelike kuslyn loop en die hoogste bergspits van Noord-Amerika behels, die Mount McKinley, wat 6 194 meter (20 320 voet) bo seevlak verrys.

Die eilande langs die suidooskus van Alaska en die Aleoete-argipel maak deel uit van die Pasifiese Gebergte, wat hier gedeeltelik in die Stille Oseaan versink het. Vulkaniese werking en aardbewings is tipiese kenmerke van hierdie eilandgroepe. Die eilande self is net soos die Hawaiï-eilandketting die bergspitse van vulkane, wat vanaf die Pasifiese seebodem verrys. Die Hawaiï-argipel se enigste aktiewe vulkane is Mauna Kea en Mauna Loa op die hoofeiland Hawaii.

[wysig] Klimaat

Net soos byvoorbeeld Sentraal-Europa word groot dele van die Noord-Amerikaanse vasteland oorheers deur westelike winde en 'n opeenvolging van laagdrukgebiede (siklone), wat in die gebied van die Aleüte-eilandgroep ontstaan en afwissel met hoëdrukgebiede. Net soos ander gebiede in die gemiddelde breedtegrade, word ook die Verenigde State deur onbestendige weer en 'n opeenvolging van koue en warmfronte gekenmerk. Die siklone of koue fronte, wat gewoonlik in westelike rigting oor die vasteland beweeg, verskil van sy Europese eweknieë soms deur hulle tregtervormige werwels of tornados - atmosferiese versteurings, wat dikwels groot skade berokken.

'n Tweede belangrike verskil is die ligging van die grootste gebergtes. Terwyl die Europese Alpe in wes-oostelike rigting loop en die suide van Europa teen koue fronte uit die noorde beskerm, loop Noord-Amerika se grootste bergreekse, die Kusgebergte en die Rotsgebergte, in noord-suidelike rigting en verhinder dus dat vogtige en gematigde lugmassas vanuit die Stille Oseaan na die binneland kan beweeg. Die hooglande tussen die Sierra Nevada en die Rotsgebergte lê gevolglik net soos die Groot Vlaktes in die reënskadu van hierdie bergreekse. Hierdie besonderse reliëf verklaar ook die feit dat groot woestyngebiede soos die Mojave- en Gilawoestyn net enkele honderd kilometer van die kus af lê.

Die weskus van die VSA is 'n tipiese winterreënstreek, waarvan 'n klein gedelte in Kalifornië deur 'n Mediterreense klimaat gekenmerk word. Die koeler klimaatstreke van die noordelike deelstate Oregon en Washington is die natste in die land met 'n jaarlikse reën- en sneeuvalle van soms meer as 2 500 millimeter. Die Verenigde State bestaan dus rofweg uit 'n droë gedeelte in die weste en 'n humiede gedeelte in die ooste. Die oostelike landsdele het hulle vogtige klimaat aan die invloed van die Golf van Mexiko en die Atlantiese Oseaan te danke. Die suidelike deelstate is baie vogtig en het hulle swaar reënvalle op tussen sewentig en tagtig dae per jaar aan donderstorms en 'n aantal orkane in die najaar te danke. Die weer in die suide is dikwels baie warm en bedompig. Die hitte en verstikkende bedompigheid van die somermaande was 'n belangrike rede vir die gebruik van slawearbeid op die plantasies van die suide.

Die mees digbevolkte gebiede van die sogenaamde manufacturing belt, die groot historiese nywerheidsgebiede, lê in die vogtige en gematigde klimaatstreke tussen die Mississippirivier in die ooste en die Atlantiese Oseaan in die weste. Die oostelike gedeelte was oorspronklik 'n gebied van uitgestrekte bosse, terwyl die Groot Vlaktes, die hartland van Amerika, deur grasvelde gekenmerk word. Hierdie vlaktes maak reeds deel uit van die droër westelike gebiede, maar is feitlik 'n soort oorgangsgebied met periodes van hoër en laer reënvalle. Die eerste verkennings van die gebied teen die middel van die 19de eeu het gedurende 'n vogtige periode plaasgevind en die oortuiging laat posvat dat die vlaktes 'n uiters geskikte gebied vir akkerbou en veeteelt sou wees. Die eerste setlaars het later egter besef dat reënvalle in die vlaktes wisselvallig is en die gebied deur periodieke droogtes geteister word.

Die bergreekse van die weste kry baie reën en spog met uitgestrekte bosgebiede. Danksy besproeiing is daar 'n florerende landbousektor in 'n aantal valleie.

Die gebrek aan 'n soort kontinentale versperring in die vorm van 'n bergreeks, wat dwarsoor die vasteland in oos-westelike rigting loop, lei daartoe dat koue fronte uit die poolgebiede en warm fronte met tropiese lugmassas uit die suide ongehinderd oor die Groot Vlaktes kan beweeg. Vogtige, warm lugmassas bereik soms selfs die suide van Kanada en bevorder die groot aantal donderstorms en bedompige weer in die Amerikaanse Midweste. Weerstoestande verander skielik, en met die sogenaamde Northers beweeg uitgestrekte koue fronte soms na die uiterste suide, waar hulle byvoorbeeld sitrusplantasies in Florida bedreig. Florida en ander deelstate in die suide lê daarnaas in 'n gebied, wat dikwels deur orkane getref word.

[wysig] Geskiedenis

[wysig] Die Prekolumbiaanse tydperk

Die geskiedenis van die Indiaanse kolonisasie van die Amerikaanse vasteland bly nog steeds die onderwerp van navorsing. Aangesien daar geen oorblyfsels van hoogs ontwikkelde mensape gevind is nie en die Eerste Nasies (Indiane) tipiese mongoloïede kenmerke het, woord daar vermoed dat die eerste menslike bewoners vanuit Asië gekom en vir hulle immigrasie 'n landbrug gebruik het, wat in die Ystydperke met hulle laer seespieël tussen die Asiatiese en Amerikaanse vastelande bestaan het.

Die etnoloë verdeel die verskillende volke van die Eerste Nasies in twee hoofgroepe: Die vroegste immigrante wys kenmerkende lang skedels op en is later opgevolg deur 'n tweede groep met ronde skedels. Die langskedelgroep is na die westelike en oostelike randgebiede van die vasteland teruggedring, terwyl die rondskedelgroep, die sogenaamde Pueblo-Andiede groep, die sentrale gebiede bewoon het. Die Inoeïet of Eskimo's het as die derde en laaste groep na Amerika gekom.

Die stamme van die oostelike beskawings was hoofsaaklik jagters en versamelaars, maar was gedeeltelik ook akkerboere, wat bone, mielies, pampoene en meloene verbou het. Hulle het in klein gemeenskappe van tussen vyfrig en tweehonderd mense saamgewoon en word vanweë die sakrale aardhope, wat hulle gebou het, in Engels ook mound builders genoem.

Die noordwestelike beskawings was eweneens akkerboere en word vanweë hulle kookgereedskap, wat uit versierde korfskottels bestaan het, ook korfmakers (Engels: basket makers) genoem. Daarnaas het hulle vir kookdoeleindes ook stene verhit en in water geplaas, sodat hulle die tweede bynaam steenkokers (stone boilers). Die noordelike stamme se stapelvoedsel was salm, terwyl die suidelike Indiane veral eikels geëet het.

Die belangrikste groep Indiane was die suidwestelike beskawings, wat in 'n aantal groepe verdeel word en onder meer Hopi, Sjosjone, Yuma, Navajo en Apaches behels. Die sogenaamde Pueblo-akkerboere was die mees ontwikkelde Indiaanse beskawing met 'n georganiseerde landboustelsel as hulle ekonomiese basis. Die Rancheria-beskawing het ook op landbou gesteun en eenvoudige damme in die oorstromingsvlaktes van die groot riviere soos Colorado opgerig, maar daarnaas ook plante in die riviervalleie en op die mesa-plato's versamel. Die Navajo en sommige Apache-stamme was net gedeeltelik akkerboere, terwyl die oostelike Apaches en Ute heeltemaal versamelaars was.

Die behuisings van die jagters verskil volgens die diere, wat hulle oorwegend geëet het. Die visserstamme het eenvoudige hutte van bas gebou, die buffeljagters het huide en velle gebruik wat saamgenaai is. Hulle gereedskappe en voorwerpe was oorwegend van hout, huide, steen en aardewerk gemaak. Net 'n klein aantal stamme het metale soos koper gebruik. Die Cherokee in die huidige deelstate Georgia en Noord-Carolina het al boomstamme as boumateriaal vir hulle hutte gebruik.

Die Pueblo-Indiane het selfs 'n soort stedelike kultuur met kubusvormige huise ontwikkel. Die huise het oor meer as twee verdiepings beskik en was slegs deur middel van lere en vanuit die dakke toeganklik. Hierdie stamme het onder sterk kulturele invloede vanuit Meksiko gekom, van waar hulle ook die katoenvervaardiging aangeleer het. Kalkoene en honde was hulle enigste huisdiere, mielies, maniok, pampoene, tamaties, kakao, coca, sisal en tabak hulle belangrikste landbouprodukte. Die Pueblo-Indiane was bekwame pottebakkers en staan ook bekend vir hulle rituele, waarin gemaskeerde dansers, wat hulle gode versinnebeeld, 'n groot rol speel.

Die noorde en noordooste van die huidige VSA is deur die Algonkin-groep van stamme (waaronder onder meer die Delaware, Mohikaners, Illinois, Ottawa en ander), die Irokese (waaronder onder meer die Seneca en Mohawk) en die Dakota of Sioux (met onder meer die Winnebago, Iowa, Omaha en Kansas) bewoon.

Die belangrikste stamme in die suidooste was die Cherokee en die Seminoles van Florida.

[wysig] Europese nedersettings

[wysig] Spanje

Spanje was die eerste Europese grootmoondheid wat die Noord-Amerikaanse vasteland vanuit die suide begin verken het. Die groot dryfkragte agter die Spaanse ekspedisies was van ekonomiese en godsdienstige aard: Hulle was enersyds op soek na goud en silwer, en andersyds het hulle weens hulle sendingbewussyn daarin belang gestel om die inheemse bevolking te kersten.

Die goewerneur van die eiland Puerto Rico, Juan Ponce de León, het op Paassondag van die jaar 1513 naby die huidige stad St. Augustine voet aan wal gesit en die gebied Pascua florida genoem, waarvan later ook die naam van die deelstaat Florida afgelei is. By sy terugkeer agt jaar later is Ponce de León deur Indiane aangeval en dodelik gewond.

Die eerste Spaanse nedersetting, Fort St. Augustine, is eers in 1565 opgerig en het later die beginpunt van 'n Spaanse sendingpad geword, wat na Pensacola aan die Golfkus en verder weswaarts tot by San Diego aan die weskus geloop het. Ander ekspedisies is in die 1530's en 1540's vanuit Mexiko uitgestuur en het moontlik gebiede tot by die huidige Kansas in die noorde verken, maar alle kragte is tevergeefs ingespan - in teenstelling met hulle Suid-Amerikaanse kolonies het die Spanjaarde in die noorde geen edelmetale ontdek nie. Die grotendeels woestynagtige terrein en Indiaanse aanvalle het verdere ekspedisies verhoed, en die Spanjaarde het liewer by die meer gevorderde Pueblo-Indiaanse beskawings in die suidweste met hulle sendingwerk begin.

'n Aantal huidige Amerikaanse stede is as Spaanse sendingstasies, handelsposte en administratiewe setels gestig: Villa Real de la Santa Fé de San Francisco (later verkort tot Santa Fé) in Nieu-Mexiko (1609), Fort San Carlos (die voorloper van die stad Pensacola in Florida, 1698) en die presidios (versterkte sendingstasies) in die omgewing van El Paso en San Antonio in Texas.

In die uitgestrekte gebied het die Spanjaarde met hulle klein aantal nedersettings voorlopig net 'n swak posisie ingeneem. Eers toe die Britte en Franse hulle Noord-Amerikaanse besittings in die 18de eeu begin uitbrei het, het ook Spanje se aktiwiteite veral in Kalifornië versterk. Die Spanjaarde het op hierdie gebied aanspraak gemaak as deel van Columbus se ontdekkings, en hulle was verontrus toe die Deense seevaarder Vitus Bering die Noord-Pasifiese kusgebiede in 1741 in Russiese opdrag begin verken het.

In 1763 is die Spaanse nedersetting San Diego aan die Pasifiese kus gestig. Die sterk noordoostelike passaatwinde in die gebied het egter die seevervoer van goedere uit Acapulco (Mexiko) na San Diego erg belemmer, en dit het skepe dikwels vyftig dae geneem om die relatief klein seereis te onderneem. Gevolglik is goedere vanuit Laredo op die skiereiland Baja California (Neder-Kalifornië) op paaie vervoer. Die Spanjaarde het strategies geleë plekke gekies om 'n aantal verdere Kaliforniese sendingstasies te stig, en in die tydperk tussen 1769 en 1823 het 25 stasies langs die sogenaamde Camino Real (Engels: Mission Trail) tussen San Diego en San Francisco ontstaan.

In teenstelling met die Pueblo-Indiane van Nieu-Mexiko was die Kaliforniese Eerste Nasies jagters, vissers en versamelaars en was dus nie in staat om die Spaanse stasies met landbouprodukte te voorsien nie. Die stasies was genoodsaak om selfversorgend te wees en het tot klein landbousentrums ontwikkel, wat naas veeteelt op die verbouing van inheemse wynsoorte, olywe, graan, groente en vrugte toegespits het. Droogtes en watertekorte het besproeiing van groente- en vrugtetuine steeds moeilik gemaak, en 'n aantal stasies is selfs na meer geskikte plekke verskuif. Die nomadiese Indiane van die gebied het hulle nouliks in die stasies gevestig, en daar was ook geen noemenswaardige immigrasie van Spaanse setlaars nie. Die stasies was deur half-feodale strukture gekenmerk, en min Indiane het op 'n vrywillige basis vir die Spanjaarde gewerk. Siektes en mishandelings het duisende menselewens geëis, en slegs die helfte van die oorspronklike 600 000 inheemse bewoners het die Spaanse heerskappy oorleef.

Nadat Mexiko van Spanje onafhanklik geword het, het die stasies minder belangrik geword, en hulle is in 1836 volkome gesekulariseer. As gevolg van die Amerikaans-Meksikaanse Oorlog het Mexiko sy gebiede noord van die skiereiland Baja California en die Rio Grande in Texas in 1848 aan die Verenigde State afgestaan. In hierdie periode het met die goudstormloop van Kalifornië die Amerikaanse kolonisasie van die gebied begin.

[wysig] Frankryk

Frankryk se koloniale aktiwiteite is steeds deur sy politieke betrokkenhede op die Europese vasteland belemmer, en die godsdienstige verdeeldheid in die 16de eeuse Frankryk is weerspieël deur die stigting van afsonderlike Protestantse en Rooms-Katolieke nedersettings in Noord-Amerika.

Die Italiaanse seevaarder Giovanni da Verrazano het in 1524 in Franse opdrag onder meer die skiereiland Manhattan verken, terwyl Jacques Cartier in 1534 die huidige Quebec bereik het. Die erste Franse nedersettings het egter eers in die tydperk tussen 1562 en 1564 ontstaan, toe Hugenote 'n kolonie noord van die skiereiland Florida gestig het. Hierdie nedersetting is deur die Spanjaarde as 'n bedreiging vir hulle eie gebiede beskou en gevolglik vernietig.

Die eerste permanente nedersettings is dus in die noorde gestig: Port Royal aan die suidoewer van die Fundybaai in die jaar 1605, en drie jaar later Quebecstad. Vanuit Nieu-Brunswick, Nova Scotia, Prins-Edward-Eiland en die Sint-Laurensriviergebied het die Franse 'n baie groot gebied in Noord-Amerika verken. Pelshandelaars het tot by die Groot Mere getrek en die sogenaamde portages ontdek - smal strepe land tussen twee rivierlope, waar bote maklik na die ander rivier gedra kon word. Die Franse het vinnig die boloop van die Mississippirivier bereik, en in 1682 het Sieur de la Salle danksy hierdie groot waterweg tot by die Mississippi-rivierdelta gevaar en die gebied ter ere van koning Lodewyk Louisiana genoem. Louisiana het die belangrikste Franse kolonie op die gebied van die huidige Verenigde State geword, en met New Orleans het die Franse hier ook 'n belangrike seehawe gestig. Die res van die kolonie was egter byna onbevolk, en in die volgende dekades het slegs klein ekspedisies vanaf New Orleans vertrek om nedersettings langs die Mississippi tot by die huidige deelstate Illinois en Wisconsin te stig. In die laasgenoemde gebiede is lood ontgin.

Toe Frankryk sy kolonie Louisiana aan die Verenigde State verkoop het, was daar talle parogieë waar Frans as omgangs- en kerktaal gebesig is. In die laaste tweehonderd jaar het die gebruik van Frans egter sterk afgeneem. Maar stede soos Mobile en New Orleans pronk nog steeds met 'n ryk argitektoniese erfenis uit die Franse tydperk, veral in die Vieux carré of Franse kwartier.

[wysig] Engeland

Engeland het tot die mees suksesvolle koloniale grootmoondheid ontwikkel, aangesien sy beleid van splendid isolation, sy posisie as leidende seemag sedert die tydperk van koningin Elizabeth I en die politieke en godsdienstige woelinge, wat die Noord-Amerikaanse kolonies van 'n bestendige stroom Britse immigrante verseker het.

Seevaarders op soek na die Noordwestelike Deurvaart soos Martin Frobisher en Henry Hudson was die eerstes, wat die Noord-Amerikaanse vasteland teen die laat 16de en vroeë 17de eeu begin verken het. Sir Walter Raleigh se pogings om 'n Engelse nedersetting in die huidige deelstaat Virginië te stig, het in die 1580's misluk. Die Londense Kompanjie, wat 'n oktrooi vir die gebiede tussen die 34ste en 38ste noordelike breedtegraad ontvang het, was in 1607 meer suksesvol en het onder die leiding van kaptein John Smith 'n fort in die Chesapeakebaai van Virginië laat oprig. Die klein aantal oorspronklike koloniste is deur hongersnood, malaria en aanvalle van Indiane geteister, en alhoewel nuwe setlaars hulle in 1607 en 1608 in die kolonie gevestig het, het van die geskatte bevolking van sewehonderd mense minder as tien persent oorleef. Die oorblywende koloniste was in 1610 reeds van plan om die kolonisasie van die gebied vir goed te staak.

Dit het die vasberadenheid, moed en uithouvermoë van 'n leier soos Lord Delaware geverg, wat teen hierdie tydperk met 'n nuwe groep immigrante voet aan wal gesit het, om met die kolonisering voort te gaan. Aanvanklik is Jamestown as nuwe hoofstad van die kolonie gestig en in 1699 deur Williamsburg vervang.

Die bekendste landing van setlaars was egter dié van die Puriteinse Pelgrimvaders, wat in 1620 op hulle skip Mayflower Bostonbaai in die huidige Massachusetts bereik het - 'n gebied, wat aan die destydse Plymouth-Kompanjie behoort het. Die eerste nedersetting, New Plymouth, was suid van die huidige Boston geleë en die beginpunt van 'n grootskaalse volksplanting in die gebied. In die volgende twintig jaar het die kolonies sowat 25 000 Engelse immigrante gelok, en weens die godsdienstige en politieke verdeeldheid van die setlaars het voortdurend nuwe kolonies ontstaan. In die tyd van die Amerikaanse Rewolusie was daar reeds dertien kolonies. Die meeste van hulle was kroonkolonies, wat deur 'n koninklike goewerneur bestuur is. 'n Aantal kolonies het op die basis van 'n oktrooi ontstaan, en hierdie groep het naas Massachusetts ook Rhode Island en Connecticut ingesluit. 'n Derde groep was privaatbesittings, met Maryland, wat aan Lord Baltimore geskenk is, as 'n Rooms-Katolieke nedersetting, en Pennsilvanië, wat aan die Quaker-leier William Penn geskenk is. Naas die Quakers het ook ander godsdienstige groepe soos die Morawiërs en Mennoniete (of Pennsylvanië-Duitsers) kolonies in Pennsylvanië gestig. Laasgenoemde het in 1683 Germantown, 'n voorstad van Philadelphia, gestig. Weens die groot aantal Duitse setlaars het Duits selfs 'n mededinger van Engels as omgangstaal in die streek geword.

[wysig] Nederland

Nederland was aanvanklik 'n groot mededinger vir Engeland, wat reeds in 1609 in Noord-Amerika geland het, en sy handelsmaatskappye - waaronder die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie, die Wes-Indiese Kompanjie en die Nieuw Nederland Compagnie het belang gestel in die pelshandel en die Noordwestelike Deurvaart. Die Wes-Indiese Kompanjie onder die leiding van die Duits-gebore Peter Minnewitt het in 1626 die skiereiland Manhattan van die plaaslike Indiane gekoop en 'n fort gestig, waaruit later die stad Nieu-Amsterdam en uiteindelik New York Stad voortgespruit het.

Danksy Nederland se finansiële steun het ook Swede in die gebied van die Delaware- en Schuylkillriviere 'n nedersetting gestig, maar weens sy Europese politieke betrokkenhede is hierdie kolonie in 1655 aan die Nederlanders afgestaan. Nadat ook die Nederlandse kolonie min aftrek van Hollandse burgers gekry het, is dit eweneens in 1664 aan die Britte oorhandig, en ter ere van die hertog van York is Nieu-Amsterdam se naam onmiddellik gewysig na New York.

[wysig] Rusland

Rusland het veral belang gestel in die jag op sabeldiere, en jagters het dwarsdeur Siberië tot by die grense van Asië getrek. Die Deense seevaarder Vitus Bering het in Russiese opdrag die seegebied tussen Sibirië en Alaska verken en sodoende die bewys opgelewer dat daar geen landverbinding tussen die Asiatiese en Amerikaanse vastelande bestaan nie. In 1741 het Bering vir die eerste keer in Amerika voet aan wal gesit.

Jagters het weens die groot getalle otters en seekoeie na die gebied gekom om die huide op die Sjinese mark winsgewend te verkoop, en seekoeie was as gevolg van die genadelose jag al in 1768 uitgeroei. Die pelshandel is deur die Russies- Amerikaanse Pelshandelkompanjie beheer, wat in 1799 met sy hoofkwartier in Sitka gestig is. Dit was veral offisiere wat die kompanjie bestuur het, en die kompanjie het ook as politieke administrasie van Russies-Amerika gedien. Die Russe het hulle gebied tot by Kalifornië uitgebrei en in 1811 Fort Rossija (later Fort Ross) sowat 120 kilometer noord van die huidige San Francisco opgerig.

Die Russiese tsaar het in 1823 gepoog om die Russiese aanspraak op die Stille Oseaan-gebied langs die Amerikaanse weskus met 'n ukas te bevestig, wat oorspronklik in 1821 uitgereik is. Sy beleid het egter skerp Amerikaansde reaksies uitgelok, en een jaar later is die sogenaamde Monroe-doktrine gepropageer, wat nie-Amerikaanse inmenging op die Amerikaanse vasteland afgekeur het. Rusland het sy gebiedsaansprake in 1824 beperk tot Alaska.

Ná die Krim-oorlog was Rusland in politieke en militêre opsig verswak en het Alaska in 1867 uiteindelik aan die VSA verkoop.

[wysig] Die Britse koloniale tydperk

Die ekonomiese basis van die Britse kolonies in Noord-Amerika was landbou. Alhoewel baie graangewasse in Nieu-Engeland verbou is, het mielies geleidelik tot die streek se stapelvoedsel ontwikkel. Die meeste plase was relatief klein. Die sentrale en suidelike kolonies was oorwegend deur 'n soort feodalisme gekenmerk, met kleiner plase en net 'n beperkte aantal groter landgoede, wat onder meer koring as hulle belangrikste graangewas verbou het. Die sentrale gebiede was daarnaas gekenmerk deur die vinnige ontwikkeling van groot dorpe soos Philadelphia en New York Stad.

Teen die laat 17de eeu is klein plase in die suidelike kusgebiede toenemend verdring deur groot plantasies, wat danksy die invoer van negerslawe vinnig gegroei en hulle oorwegend op die verbouing van tabak, rys en later ook die kleurstof indigo toegespits het. Aanvanklik het ook pelshandel en houtproduksie 'n belangrike rol gespeel. Die suide was in die koloniale tydperk die mees landelike streek in Amerika, en net 'n klein aantal groter dorpe het hier ontwikkel.

Die kolonies het ook in godsdienstige opsig sterk van mekaar verskil. Terwyl Massachusetts nog deur 'n soort teokrasie gekenmerk was, wat deur die plaaslike Puriteinse oligargie beheer is, het die oorwegend Baptistiese Rhode Island net soos New Jersey en Suid-Carolina vir godsdiensvryheid voorsien. Ook Maryland, wat oorspronklik as 'n Rooms-Katolieke kolonie gestig is, en Pennsylvanië, waar groot getalle Quakers hulle gevestig het, was gekenmerk deur godsdienstige verdraagsaamheid en het binne enkele dekades talle Anglikaanse immigrante gelok. Anglikaners en Skots-Ierse Presbiterianers het hulle ook in die suidelike kolonies gevestig.

In politieke opsig het die kolonies hul eie verteenwoordigende instelings ontwikkel, waaronder die koloniale vergaderings. Nogtans was deelname van die politieke lewe meer of min gekoppel aan 'n burger se rykdom. Veral in die kolonies, wat as persoonlike besittings gestig is, het setlaars in opstand teen die uitvoerende gesag gekom. Die belangrikste griewe was die ongelyke verdeling van land - die meeste landgoedere was die eiedom van 'n klein aantal welvarendes, wat in die algemeen in Engeland woonagtig was-, en militêre en religieuse vraagstukke. Dikwels was die verskillende Christelike denominasies in 'n magstryd teen mekaar gewikkel, waarin kwessies soos oorheersing en konformiteit 'n groot rol gespeel het.

Hierdie vraagstukke het naas Engeland se strewe om Frankryk se koloniale ambisies deur militêre paraatheid te bejeën en die Amerikaanse kolonies se ekonomieë te beheer daartoe gelei dat van korporatiewe en persoonlike kolonies nou eerder koninklike besittings gemaak is. Koninklike beheer is vereenselwig met 'n ordentlike bestuurstelsel en religieuse verdraagsaamheid, maar tegelykertyd is die setlaars se griewe nou op die Engelse moederland gefokuseer, en daar is nou dikwels kwaai teenstand teen die Engelse goewerneurs se beleid gebied. Belasting, wat die finansiële basis vir die koninklike bestuur gevorm het, was die grootste twispunt, en die koloniale vergaderings het finansiële en belastingvraagstukke gebruik om hul eie gesag en invloed te vergroot.

Die Britse handelsregulasies, wat veral op die bevordering van die koloniale landbousektor gemik was, het die groei van die kolonies se handel en nywerhede in die 18de eeu beperk. Nogtans was daar ekonomiese en maatskaplike vooruitgang, wat geleidelik 'n soort nasionale bewussyn laat ontstaan het. Daarnaas het die Verligting en die vroeë tersiêre instellings - waaronder universiteite soos Harvard en King's College (tans die Columbia-universiteit) 'n groot invloed op die intellektuele lewe van die kolonies uitgeoefen.

[wysig] Uniewording

Sien ook die hoofartikels oor die Amerikaanse Rewolusie en die Amerikaanse Rewolusionêre Oorlog

Ná die oorwinning van Groot-Brittanje in die Franse en Indiaanse Oorlog (1754 tot 1760), waarin Britse en koloniale troepe saam geveg het om die Franse uit Kanada en die gebied van die Groot Mere te verdryf, het die meeste setlaars die aanwesigheid van Britse troepe as oorbodig begin beskou. Maar dit was duidelik dat die kolonies vir hulle militêre beskerming moes betaal, en die Britse beleid wat nou in Amerika toegepas is was daarop gemik om die oorlogskoste tenminste gedeeltelik deur heffing van belastinggelde te herwin.

Die nuwe belastings is deur die setlaars as ongewilde en selfs onwettige maatreëls ervaar, veral met die oog op die feit dat hulle oor geen verkose verteenwoordiging in die Britse parlement beskik het nie. Betogings in Boston is met militêre geweld uitmekaar gejaag, en die Amerikaanse setlaars het begin om hulle burgermag te mobiliseer. In die jaar 1775 het die eerste Brits-Amerikaanse gevegte uitgebreek. Alhoewel sowat 'n sesde of vyfde van die koloniale bevolking nog steeds lojaal teenoor die Britse koningshuis was, het die Amerikaanse Patriotte gedurende die Rewolusionêre Oorlog steeds sowat 90 persent van die Amerikaanse gebied beheer, terwyl die Britse magsgebied tot 'n klein aantal nedersettings langs die Atlantiese kus beperk was.

In 1776 het afgevaardigdes van die dertien kolonies ten gunste van die Onafhanklikheidsverklaring gestem en sodoende die Verenigde State van Amerika gestig. Danksy 'n politieke en militêre verbond met Frankryk, wat in 1778 gesluit is, het die VSA uiteindelik hulle militêre slaankrag aansienlik verhoog. Groot Amerikaanse oorwinnings soos in die Slagte van Saratoga (1777) en Yorktown (1781), waarin twee groot Britse leërs gevange geneem is, het Groot-Brittanje gedwing om in 1783 die Vrede van Parys te onderteken, waardeur hulle die VSA amptelik as 'n onafhanklike staat erken het. Dit was Groot-Brittanje se eerste nederlaag sedert die Honderdjarige Oorlog met Frankryk wat tegelykertyd ook die ondergang van Groot-Brittanje se Atlantiese ryk bestempel het.

Die Amerikaanse kolonies se samesluiting is deur inflasionêre tendense, ekonomiese moeilikhede en grensoorloë met Indiane-stamme bevorder, maar nogtans was daar aanvanklik groot verskille ten opsigte van die nuwe politieke bedeling. Alle deelstate het hul oorspronklike koloniale statute met grondwette vervang, tog was daar geen konsensus oor die nasionale regeringstelsel. Politici soos Alexander Hamilton, John Adams en George Washington (die sogenaamde Federalists) was ten gunste van federale eenheidsstaat, terwyl die federalistiese Republikeine (en latere Demokrate) onder leiding van Thomas Jefferson vir 'n losse konfederasie gepleit het.

Danksy die bemiddeling van Benjamin Franklin en James Madison het die dertien deelstate se 55 afgevaardigdes tydens hulle vergadering in Philadelphia in 1787 die kompromis van 'n presidiale bondsrepubliek bereik. Die nuwe grondwet is slegs geleidelik deur alle deelstate goedgekeur, maar in 1789 uiteindelik bekragtig.

Met die Amerikaanse Grondwet van 17 September 1787 is die eerste demokratiese staat van die moderne tydperk geskep wat voorsiening gemaak het vir volksoewereiniteit op die basis van demokratiese menseregte in Thomas Jefferson se Virginia Bill of Rights (1776), die skeiding van staat en kerk (Virginia Statute of Religious Liberty uit die jaar 1785), die verdeling van mag tussen die wetgewende, uitvoerende en regsprekende gesag, 'n balans van mag en gesag tussen die federale regering en die deelstate (met dubbele burgerskap vir alle inwoners) en tussen die federale politieke instellings.

Tydens die ampstermyn van president George Washington (1789-1797) het Alexander Hamilton (1757-1804) se program vir die ontwikkeling van nywerhede, handel en finansies 'n groot invloed op die Amerikaanse ekonomiese beleid uitgeoefen. Dit het nie net die stabiliteit van die jong staat verseker nie, maar was ook die basis van die Amerikaanse kapitalisme.

Onder president John Adams (1797-1801) het Washington in 1800 die setel van die Amerikaanse president en Kongres geword. Die federale regering se Alien and Sedition Acts - wetgewing aangaande die inburgering van vreemdelinge - het die aanleiding tot die eerste konflik met die suidelike state, veral Kentucky, gegee. Adams se opvolger Thomas Jefferson (1801-1809) se beleid was gevolglik daarop gemik om die invloed van die staat en regering op die burgers se lewe so ver moontlik te beperk.

[wysig] Uitbreiding na die weste

Die Verenigde State se binnelandse beleid het vervolgens op die weswaartse uitbreiding van die stadsgebied gekonsentreer wat deur binnelandse migrasie en immigrasie uit Wes-, Sentraal- en Noord-Europa bewerkstellig is. Die bevolking het in die twee dekades tussen 1790 en 1810 van 3,9 tot 7,2 miljoen gestyg, en die eerste setlaars het die Appalagge-bergreeks oorgesteek om die binneland te bereik. Grond is uiteindelik teen die amptelike minimumprys van 1,25 VSA-dollar per akker aan individuele setlaars en maatskappye verkoop. Die Eerste Nasies, wat tenminste teoreties dieselfde aanspraak op hierdie grond kon maak, is teruggedring en het dikwels met geweld teen setlaars in hul stamgebiede opgetre.

In die Noordwes- en Mississippi-gebiede, waar setlaars hulle vanaf 1787 begin vestig het, is nuwe deelstate gestig: Kentucky (1792), Tennessee (1796), Ohio (1803), Louisiana (1812), Indiana (1816), Illinois (1818) en Alabama (1819). Die Franse keiser Napoléon se verkoop van Louisiana aan die Verenigde State word dikwels as die belangrikste handelstransaksie in die Amerikaanse geskiedenis beskryf. Die uitbreiding na die weste is nou ook bevorder deur die toegang tot die Mississippirivier.

Die binnelandse uitbreiding het gepaard gegaan met die beleid van isolasionisme - die neiging van Amerikaanse regerings om hulle in politieke opsig eerder tot die Amerikaanse vasteland te beperk. Nieteenstaande die militêre en politieke ooreenkomste met hul bondgenoot Frankryk (1778) het die Verenigde State hulself reeds in 1793 tot 'n neutrale staat verklaar. President George Washington het in sy laaste amptelike toespraak in 1796, die sogenaamde Farewell Address, gewaarsku teen permanente ooreenkomste met Europese moondhede.

Die politieke spanninge tussen die Verenigde State en Groot-Brittanje, wat oorspronklik rondom gebiedseise ontstaan het, het tot die Tweede Onafhanklikheidsoorlog (1812-1814) gelei. President James Madison (1809-1817) se poging om Brits-Noord-Amerika (Kanada) te verower, was egter tevergeefs en is deur die Britte met aanvalle op Amerikaanse kusgebiede en die hoofstad Washington vergeld. Vanweë sy betrokkenheid in Europa het Groot-Brittanje en die VSA in 1814 uiteindelik in die "Ewige Vrede" van Gent ooreengekom om die vorige status quo te herstel en die gebied van die Groot Mere tot 'n neutrale sone te verklaar.

In 1819 het die VSA Florida van Spanje gekoop, en in 1823 het president James Monroe met sy sogenaamde Monroe-doktrine Europese inmenging in die binnelandse aangeleenthede van Noord- en Suid-Amerika summier verbied. Met die toelating van Texas tot die Unie in 1845 en die inlywing van die Mexikaanse gebiede noord van die Rio Grande volgens die Vrede van Guadalupe-Hidalgo in 1848 ontwikkel die Verenigde State tot 'n Pasifiese moondheid.

Die Amerikaanse bevolking het in die tydperk tussen 1820 en 1860 van 9,6 tot 31,3 miljoen mense gegroei, en naas Britte het ook steeds meer Iere en Duitsers 'n nuwe heenkome in Amerika gevind. Die weswaartse migrasie word deur die goudstormloop in Kalifornië (1848-1849) versterk; die tekort aan mannekrag het die ontwikkeling van landboumasjiene bevorder, en met die bou van paaie en spoorweglyne word die groot afstande tussen die wes- en ooskusgebiede oorbrug. Die eerste Pasifiese spoorweglyn het tussen 1862 en 1869 ontstaan.

Die weswaartse verskuiwing van die bewoonde gebiede se grense, die frontiers, die Amerikaanse mite van 'n "land van onbeperkte moontlikhede" vir almal en 'n smeltkroes (melting pot) vir alle immigrante oefen 'n sterk invloed op die lewensbeskouing, kultuur en selfbeeld van die Amerikaanse bevolking uit.

[wysig] Die Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865)

In die 19de eeu het die politieke, ekonomiese en sosiale spanninge tussen die demokraties gesinde noordelike deelstate, waarvan die bewoners in die omgangstaal Yankees genoem is, en die suidelike deelstate met hulle aristokraties gesinde landeienaars steeds toegeneem. Die laasgenoemde was ten gunste van vryehandel en slawerny, terwyl die Yankees vir invoertariewe en die afskaffing van die slawerny op die plantasies van die suide gepleit het.

In die konflik tussen Kansas en Nebraska het die teenstanders van die slawerny in 1854 die Republikeinse Party gestig. Die Republikeinse oorwinning in die volgende verkiesing het tot die afstigting van Suid-Carolina en tien ander suidelike deelstate in 1861 gelei. Hulle het die Gekonfedereerde State van Amerika onder president J. Davis (1808-1889) gevorm en Richmond as hulle hoofstad gekies. Die nuwe staat is deur Engeland en Frankryk erken, terwyl Rusland die noordelike deelstate gesteun het.

Davis se teenstander in die noorde was Abraham Lincoln, 'n voormalige houtkapper, wat later advokaat, afgevaardigde van Illinois en uiteindelik in 1861 die 16de president van die Verenigde State geword het. Hy was vasbeslote om die eenheid van die land te herstel.

In die volgende burgeroorlog is aanvanklik vrywilligers en moderne wapentuig ingespan, terwyl Lincoln die Gekonfedereerde State se oorsese handel en veral die invoer van wapens deur 'n seeblokkade afgesny het. Ten spyte van hulle swak industriële en finansiële basis het die Gekonfedereerde State vasbeslote voortgegaan met hulle militêre weerstand. Danksy die stretegiese vernuf van generaal Robert Lee het die Konfederasie aanvanklik selfs oorwinnings in die slagte van Bull Run (1861-1862), Fredericksburg (1862) en Chancellorsville (1863) behaal. Uiteindelik het hulle egter tevergeefs teen die oormag van die noordelike Unie geveg, en met die gekonfedereerde nederlaag in die slag van Gettysburg (1863) het die burgeroorlog 'n beslissende wending geneem.

In 1863 het president Lincoln die vrylating van alle slawe geproklameer, terwyl 'n noordelike leër onder generaal Sherman die deelstate Carolina en Georgia verwoes en anargie en hongersnode veroorsaak het. In 1865 het generaal Lee by Appomatox Court House gekapituleer, en 'n kort tyd later het 'n fanatieke gekonfedereerde president Lincoln in Washington se Ford-teater vermoor.

Die eenheid van die Unie was bewaar, maar die verlies aan menselewens (meer as 600 000 soldate het as gevolg van epidemieë gesterf of op die slagvelde gesneuwel) en koste van die oorlog (meer as agt miljard VSA-$) was ontsaglik. Die suidelike deelstate was bankrot nadat sy politieke en ekonomiese invloed veral as gevolg van katoeninvoere uit Egipte afgeneem het, maar onder die leiding van die noorde het die VSA tot 'n beduidende nywerheidsland begin ontwikkel. Die slawerny was oorkom, alhoewel dit nou deur 'n raskwessie vervang is.

[wysig] Heropbou ("Reconstruction") ná 1865

President Andrew Johnson (1865-1869) het die kontinuïteit van Lincoln se gematigde beleid verseker, maar nadat radikale Republikeine hom tot 'n magstryd gedwing het, is hy selfs van hoogverraad aangekla. Swart Amerikaners het in 1868 burger- en in 1870 stemreg gekry.

Tydens die presidentskap van Ulysses S. Grant (1869-1877) is oorlogsveterane dikwels onregmatig bevoordeel, en korrupsie het in hierdie tydperk ongekende vlakke bereik. Onder die beskerming van 'n militêre bewind in die suide (wat tot by 1877 bestaan het) het sogenaamde carpetbaggers - politici en ander immigrante uit die noordelike deelstate - voordeel uit die moeilike situasie in die Suidstate probeer trek. Inheemse Swartes is teen plaaslike blankes opgehits en belastinggelde verkwis. Die planters, wat onder hoë belastingtariewe en skuldlaste gebuk gegaan het, het die reg in eie hand geneem en geheime organisasies soos die Ku-Klux-Klan gestig om die anargie teen te werk.

Die wette, wat op die gelykberegtiging van Swartmense gemik was, is deur klousules omseil - die stemreg was byvoorbeeld aan intelligensietoetse gekoppel, en in die openbare lewe is 'n verpligte rasseskeiding ingevoer wat van Swartes weer 'n onderdrukte minderheid gemaak het.

Die Liberale Republikeinse Party, wat van die moederparty afgestig is en onder meer deur die Duitsgebore politikus Carl Schurz (1829-1906) bekendheid verwerf het, het hom teen die vermenging van sake en politiek uitgespreek, maar die sogenaamde "prooistelsel" in die Amerikaanse suide is ook onder die presidente Hayes, Garfield, Arthur en Cleveland (1877-1889) slegs geleidelik bestry. As gevolg van die Civil Service Act van 1883 is vir die eerste keer bekwaamheidstoetse vir amptenare in die staatsdiens ingevoer.

[wysig] Ontwikkeling tot 'n ekonomiese grootmoondheid

Die federale regering se beleid om die ekonomiese ontwikkeling nie regstreeks deur staatsintervensies te beïnvloed nie, het sedert die tweede helfte van die 19de eeu die vrye ondernemingsgees tot 'n steunpilaar van die Amerikaanse maatskappy gemaak, alhoewel dit aanvanklik ook met negatiewe gevolge soos die uitbreiding van georganiseerde misdaad en blatante winsbejag gepaard gegaan het. Ten spyte van die ekonomiese krisisse in die jare 1873 en 1907 het die land binne enkele dekades tot 'n ekonomiese grootmoondheid ontwikkel.

In die periode tussen 1860 en 1914 het die bevolking danksy die natuurlike groei en die 21 miljoen immigrante van 31,3 tot 91,9 miljoen mense gestyg. Die aantal werkers het met 700 persent, die nywerheidsproduksie met 2000 en die totale beleggingskapitaal met 4000 persent gestyg.^[2] Die Verenigde State het die belangrikste produsent van yster, steenkool, ruolie, koper en silwer geword. Stoomkrag is vinnig deur elektrisiteit vervang, terwyl proteksionistiese wetgewing die ontstaan van groot monopolies bevorder het. Klein ondernemings het sodoende onder die leiding van nywerheidsmagnate soos Astor (pelshandel), John D. Rockefeller (ruolie, Standard Oil), Andrew Carnegie (yster en staal, Steel Corporation), J.P. Morgan, Cornelius Vanderbilt (spoorvervoer) en ander tot reusemaatskappye en -kartelle gegroei. In 1913 het twee persent van die Amerikaanse bevolking sestig persent van die nasionale inkomste verdien, terwyl Morgan en Rockefeller met hul 341 groot maatskappye en bates van 22 miljard VSA-$ oor twintig persent van die nasionale kapitaal beskik het.^[3]

Ondanks die groot sosiale vraagstukke soos rassediskriminasie in die suidelike deelstate en die konsentrasie van nywerhede en kapitaal in die noorde is die demokratisering van die land deur die ekonomiese groei bevorder. Massaproduksie het verbruikersgoedere vir die grootste deel van die Amerikaanse bevolking bekostigbaar gemaak en die algemene lewenstandaard verhoog, terwyl die nywerheidsmagnate groot skenkings vir die stigting van universiteite, wetenskaplike instellings, musea, welsyns- en ander openbare instellings gemaak het. Werkers het in nasionale vakbonde soos die American Federation of Labor (A.F.L., 1886) en die Industrial Workers of the World (I.W.W., 1905) begin saamsluit. Die vakbande het die misbruik van ekonomiese mag en uitbuiting met jaarliks sowat 1 000 stakings teengewerk, terwyl ook die federale regering begin het om uitbuiting en monopolies met wetgewing te beperk.

President Theodore Roosevelt (1901-1909) het met die hervorming van die administrasie en spoorwegtariewe begin; president William Howard Taft (1909-1913) het wette teen ekonomiese monopolies ingestel; en president Woodrow Wilson het met sy politieke agenda van "Nuwe Vryheid" proteksionistiese maatreëls opgehef, progressiewe belastingtariewe ingevoer en die invloed van kartelle verder beperk.

[wysig] Toetrede tot die wêreldpolitiek

Die Amerikaanse buitelandse beleid is sedert die middel van die 19de eeu dikwels sterk deur ekonomiese en finansiële krisisse beïnvloed. Die internasionale optrede as 'n nuwe grootmoondheid is vanweë die negatiewe gesindheid van die openbare mening as 'n morele verpligting teenoor ander nasies omskryf en het dikwels op ekonomiese invloed en druk gebaseer. Dit het gevolglik ook as "dollar-imperialisme" bekend gestaan.^[4]

Gedurende die Kubaanse opstand teen die Spaanse koloniale bewind, wat deur talle Amerikaanse vrywilligers ondersteun is, het die Amerikaanse Pulitzer- en Hearst-pers die openbare mening suksesvol begin beïnvloed. Die sogenaamde "Maine-insident" - die ontploffing van 'n Amerikaanse oorlogskip in die hawe van die Kubaanse hoofstad Habana - is as 'n voorwendsel gebruik om Amerika se toetrede tot die konflik aan te wakker. Die Verenigde State het in 1898 oorlog teen Spanje verklaar en Kuba beset. In die vredesooreenkoms van Parys het Spanje Puerto Rico en Guam aan die Verenigde State afgestaan.

Die geskil tussen Amerikaanse imperialiste en hul teenstanders - waaronder die Duits-gebore Carl Schurz - het verskerp toe die Amerikaanse buitelandse beleid op die Filippyne en Hawaiï begin fokus het. President McKinley het aanvanklik geskroom om hierdie gebiede te annekseer, maar uiteindelik ingestem nadat Japan, Rusland en die Duitse Ryk daarvan beskuldig is dat hulle soortgelyke planne sou hê.^[5] In teenstelling met McKinsey was sy opvolgers Theodore Roosevelt, Taft en Woodrow Wilson voorstanders van 'n imperiale buitelandse beleid.

Die Amerikaanse beleid teenoor Sentraal- en Suid-Amerika was vervolgens daarop gemik om Amerikaanse beleggings te beskerm. Sakebelange in hierdie gebiede is geleidelik tot finansiële protektorate uitgebou om veral Europese mededingers uit te skakel ("Big-stick-beleid"). Die VSA het steeds met intervensies gedreig wanneer hul invloed bevraagteken of bedreig is, en die Panamerikaanse Konferensies, wat sedert 1889 gehou is, was eweneens daarop gemik om die VSA se oorheersende invloed in Latyns-Amerika te verseker. In 1910 is die Panamerikaanse Unie gestig.

As gevolg van die geskil oor die Pasifiese eilandgroep Samoa in 1889 het die oorspronklik goeie betrekkinge, wat met die Duitse Ryk bestaan het, begin verswak. Samoa is in 1899 in 'n Duitse en 'n Amerikaanse kolonie verdeel. Duitsers en Amerikaners was daarnaas ook strawwe mededingers op die wêreldmark. Die betrekkinge met Rusland het verswak nadat die Verenigde State hul invloed in Oos-Asië begin uitbou het.

Die Amerikaanse betrekkinge met Groot-Brittanje het daarenteen verbeter. Die Britte het in 1901 ingestem om die omstrede bou van die Panamakanaal aan die Amerikaners oor te dra en in 1903 'n oplossing vir die Alaskaanse grensgeskil tussen die VSA en Kanada onderteken.

In 1910 het die VSA 'n rewolusie in Panama aangewakker om dié land se onafhanklikheid van Kolumbië te bevorder. Vier jaar later is die Panamakanaal ingewy.

[wysig] Die Eerste Wêreldoorlog

Die bewaring van die wêreldvrede het 'n sentrale rol in die Amerikaanse buitelandse beleid gespeel, soos byvoorbeeld uit die land se deelname aan die Haagse Konferensies geblyk het. Toe die Eerste Wêreldoorlog in Europa uitgebreek het, het president Woodrow Wilson (1913-1921) aanvanklik sy neutrale houding volgehou en sy herverkiesing in 1916 met 'n politieke program verseker waarin sy vredesbeleid bevestig is.

In die praktyk het die Amerikaners nogtans simpatiek teenoor die geallieerde magte, veral die Verenigde Koninkryk en Frankryk, gestaan, en alhoewel die Britte net soos die Duitse Ryk die Amerikaanse neutraliteit op see nie eerbiedig het nie, is aanvalle deur Duitse duikbote as 'n meer ernstige bedreiging beskou. Op 6 April 1917 het die VSA openlik die kant van die geallieerdes gekies en tot die oorlog toegetree. Hierdie besluit het danksy die VSA se groot mannekrag en sy vermoë om vir enorme hoeveelhede oorlogsmaeriaal te sorg 'n beslissende wending in die oorlog gebring.

Met sy beroemde Veertien Punte, 'n visie van vreedsame naasbestaan en demokrasie in Europa (daar was selfs sprake van 'n "demokratiese wêreldrewolusie" as Amerika se hoofsaaklike oorlogsdoelwit), het president Wilson 'n belangrike bydrae gelewer om 'n wapenstilstand met die Duitse Ryk te bereik. Maar uiteindelik is die verwagtings, wat hy in Europa gewek het, nie vervul nie, en gedurende die Paryse Vredeskonferensie, wat ná die oorlog gehou is, het die Europese geallieerdes Frankryk en Engeland alle pogings om Wilson se voorstelle ten volle te implementeer gedwarsboom: Die Europese Entente se oorlogsdoelwitte was al vooraf in geheime ooreenkomste vasgelê.^[6]

In die VSA het isolasionistiese neigings toegeneem. Die Amerikaanse deelname aan die Volkebond, 'n integrale bestanddeel van die Verdrag van Versailles, is deur senatore soos William E. Borah en ander "onversoenbares" ernstig bevraagteken. Die meerderheid van Republikeinse senatore onder die leiding van Henry Cabot Lodge het op wysigings gedring wat die soewereiniteit van die VSA sou bekragtig, en uiteindelik is Wilson se voorstelle verwerp. Die VSA se besluit om nie 'n lidstaat van die Volkebond te word nie, het die organisasie van die begin af verswak.

Die Verenigde State het wél 'n beduidende rol by die konferensies oor ontwapening op see en die totstandkoming van die Kellogg-Briand-ooreenkoms gespeel wat oorlogsvoering verdoem het, maar in die algemeen het isolasionistiese gevoelens die buitelandse beleid oorheers. Die land het min belang gestel in internasionale belange, 'n neiging wat in sy nasionalistiese ekonomiese beleid - soos die geforseerde terugbetaling van oorlogskuldlaste deur Europese lande en wetgewing ten gunste van diskriminerende invoertariewe soos dié van Hawley-Smoot - weerspieël is.

[wysig] Demografie

Die Verenigde State se Sensusburo het die VSA se bevolking in Februarie 2008 op 303 436 000 beraam, waaronder sowat twaalf miljoen onwettige immigrante. Volgens die mees onlangse sensus in 2000 was daar 281,4 miljoen Amerikaners, waarvan 75,1 persent Blankes, 12,5 persent Hispanics (mense van Latyns-Amerikaanse afkoms), 12,3 persent Swartes, 0,9 persent Indiane, Inoeït en Aleüte, en 8 persent van ander afkoms. Die meeste Blankes is van Duitse, Ierse en Britse afkoms.

Die jaarlikse bevolkingsgroei van 0,8 persent is tans hoër as dié van die Europese Unie met 0,16 persent. In 2006 het 1,27 miljoen wettige immigrante (veral uit Mexiko, Sjina, Indië en die Filippyne) 'n verblyfpermit gekry, en die VSA is tans die enigste nywerheidsland waar daar ook in die toekoms 'n aansienlike bevolkingsaanwas verwag word.

Volgens die Sensusburo was in 2001 50,9 miljoene Amerikaners Rooms-Katolieke, 33,8 miljoen Baptiste, 2,8 miljoen Mormone, 72,0 lede van ander Christelike kerke en groeperings, 2,8 miljoen Jode, 1,1 miljoen Moslems, 0,8 miljoen Hindoes, 3 miljoen aanhangers van ander religies en godsdienste, en 11,2 miljoen het geen inligting verstrek nie.

[wysig] Ekonomie

[wysig] Algemene oorsig

Die Verenigde State se status as die magtigste ekonomie ter wêreld (wat 'n vyfde van die wêreldinkomste verteenwordig) is gegrond op die groot oppervlakte van die land, sy rykdom aan grondstowwe, die groot binnelandse mark met meer as 300 miljoen verbruikers en 'n ekonomiese stelsel wat op die beginsels van private besit en inisiatief asook vrye handel baseer. Die VSA se bruto geografiese produk (BGP) het in 2006 VSA-$ 13 195 miljard beloop.^[7] Die tersiêre of dienstesektor se bydrae tot die BGP het in 2006 sowat 79 persent beloop, dié van die nywerheidsektor 20 persent en dié van die landbou 1 persent.

Die ekonomie van die Verenigde State word gekenmerk deur konstante groei, lae werkloosheid en inflasie, 'n groot begrotingstekort en vinnige vooruitgang in tegnologie. Sy ekonomie word beskou as die belangrikste in die wêreld. Verskeie ander lande se geldeenhede is gekoppel aan die dollar, of gebruik dit as geldeenheid. Die V.S. effektebeurs word beskou as 'n aanduiding van die wêreldekonomie.

Die land het ryk minerale hulpbronne, met heelwat goud, olie, steenkool en uraan. In landbou is die V.S.A. een van die vernaamste verskaffers van mielies, koring, suiker en tabak. Die V.S.A. vervaardig motors, vliegtuie en elektronika. Die grootste sektor is die dienssektor waarin omtrent 'n driekwart van die V.S. se inwoners werk.

Die grootste handelsvennoot van die Verenigde State is sy noordelike buurstaat Kanada. Ander belangrike handelsvennote is Mexiko, die Europese Unie en ander industriële lande in Asië, soos Japan, Indië, Suid-Korea en Sjina. Die Verenigde State se buitelandse handel word deur 'n chroniese handelstekort gekenmerk. In 2004 het die VSA goedere ter waarde van VSA-$ 817 miljard uitgevoer, terwyl die invoere $ 1 470 miljard beloop het.

Die hoofsaaklike uitvoere is motorvoertuie en -onderdele (14 persent), mineraliese brandstowwe (12 persent), rekenaars en rekenaarkomponente (8 persent), masjiene (6 persent), telekommunikasie-toerusting (3 persent), chemiese produkte (3 persent) en oudiovisuele tegnologie (3 persent).

[wysig] Notas

1. Die gebruik van die woord 'Amerika' om te verwys na die VSA en 'Amerikaner' om te verwys na 'n VSA-burger word deur baie mense in die res van die Amerikas gesien as onakkuraat, maar is algemeen en word elders aanvaar.

[wysig] Verwysings