Jugosławia

Z Wikipedii

Narody Jugosławii

Jugosławia - nazwa państwa narodów południowosłowiańskich, używana od 1929 dla Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, potem dla Socjalistycznej Federalnej Republiki Jugosławii, a po jej rozpadzie (w latach 1991-1992) dla Federalnej Republiki Jugosławii będącej federacją Serbii i Czarnogóry - do 2003.

[edytuj] Kalendarium

XIX w. – początek XX w. - pojawiła się w umysłach intelektualistów serbskich i chorwackich idea powstania Jugosławii – państwa południowych Słowian. Za utworzeniem takiego państwa było etniczne pokrewieństwo poszczególnych grup narodowościowych i zagrożenie przez wspólnych wrogów – Austriaków, Greków, Węgrów i Włochów, a także słowiańskich Bułgarów.

Do 1914 sytuacja ziem południowosłowiańskich wyglądała następująco:

Bośnia i Hercegowina stanowiła mozaikę trzech narodów – Serbów, Chorwatów i Bośniaków. Serbowie i Chorwaci mieli wyraźne poczucie odrębności narodowej. Inaczej było z Bośniakami – istniejące w średniowieczu Królestwo Bośni nie zdołało w nich takiego poczucia wyrobić. Po najeździe tureckim przeważająca część Bośniaków przyjęła islam, a niektórzy z nich zrobili oszałamiające kariery na dworze sułtańskim w Stambule. Od 1908 stała się prowincją monarchii austro–węgierskiej. Oderwanie Bośni i Hercegowiny od Turcji było dla Bośniaków prawdziwym szokiem.
Chorwacja od kilkuset lat pozostawała w unii z Węgrami, tworzącymi do 1918 wspólne państwo z Austrią. Węgry – jako silniejszy partner tej unii – zdominowały elitę społeczno-kulturalną Chorwacji i w efekcie zaczęła ona ulegać powolnej madziaryzacji. W XIX w. na ziemiach chorwackich rozpoczął się proces odrodzenia narodowego, w którym główną rolę odgrywało bogate mieszczaństwo.
Czarnogóra – położone w górach królestwo pozostawało niezależne i nigdy nie zostało podbite przez imperium osmańskie.
Macedonia – przed wojnami bałkańskimi w granicach imperium osmańskiego, potem podzielona między Serbię, Bułgarię i Grecję. Zamieszkana przez Słowian, których Bułgarzy uważali za Bułgarów, a Grecy za mówiących słowiańskim językiem Greków. Sami mieszkańcy tej krainy określali się mianem Macedończyków.
Słowenia - była częścią Austrii, a przetrwanie narodu słoweńskiego było możliwe wyłącznie dzięki ogromnemu uporowi słoweńskich chłopów i heroicznym działaniom duchownych protestanckich.
Serbia – od 1878 niezależne państwo, początkowo pod władzą proaustriackiej dynastii Obrenowiciów, później pod władzą prorosyjskiej dynastii Karadziordziewiciów.

28 czerwca 1914 - organizacja serbskich nacjonalistów „Czarna Ręka” dokonała w Sarajewie zamachu na austriackiego następcę tronu arcyksięcia Ferdynanda. Stało się to bezpośrednią przyczyną wybuchu I wojny światowej. Człowiekiem, który oddał strzały do arcyksięcia, był urodzony w Bośni Gawriło Princip. W ten symboliczny sposób rozpoczęli ją południowi Słowianie. Wybuch I wojny światowej stworzył warunki do realizacji idei utworzenia Jugosławii.

1915 - został powołany przez zwolenników wspólnego państwa południowych Słowian Komitet Jugosłowiański.

1917 - przewodniczący Komitetu Jugosłowiańskiego, Trumbić Ante i premier Serbii Nikola Pašić, podpisali na wyspie Korfu deklarację o zjednoczeniu Słowian południowych w niezależnym królestwie pod panowaniem dynastii Karadziordziewiciów.

październik 1918 - powstała w Zagrzebiu Rada Narodowa Słoweńców, Chorwatów i Serbów, której zadaniem było reprezentowanie południowych Słowian z Austro-Węgier, a chorwacki Sabor (parlament) zerwał unię z Węgrami.

31 października 1918 - proklamowanie Państwa Słoweńców, Chorwatów i Serbów. Komitet Jugosłowiański stał się jego reprezentacją w Paryżu.

listopad 1918 - deklaracje o zjednoczeniu z Serbią złożyły Wojwodina i Czarnogóra, a zagrzebska Rada Narodowa uchwaliła zjednoczenie ziem Słowian południowych w jedno państwo.

Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców w 1918

Mapa fizyczna Jugosławii, 1936

1 grudnia 1918 - proklamowano zjednoczone Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS) pod berłem regenta Serbii - Aleksandra I Karadziordziewicia. Komitet Jugosłowiański zaprzestał działalności.

1918–1920 - po klęsce Austrii w I wojnie światowej prowadzone są bezskuteczne wysiłki opanowania Karyntii przez Królestwo SHS. W 1919 Słowenia otrzymała niewielką część Karyntii. Południowy, również niewielki skrawek, uzyskały Włochy, pozostała część na mocy plebiscytu w 1920 wcielona została do Austrii. W 1919 Rijeka została przyznana Królestwu SHS.

1920 - na mocy Traktatu w Rapallo między Królestwem SHS a Włochami uregulowano częściowo spory terytorialne.

1920–1921 - Królestwo SHS wraz z Czechosłowacją i Rumunią utworzyło Małą Ententę w celu wspólnego przeciwstawiania się terytorialnym roszczeniom Węgier. Ten system wzajemnych sojuszy trwał do 1938.

1921 - nastąpiła koronacja Aleksandra I Karadziordziewicia na króla Królestwa SHS. W tym samym roku parlament (Skupsztina) nowego państwa uchwalił demokratyczną konstytucję. Życie polityczne w Królestwie SHS od początku zdominował konflikt między dążącymi do dominacji Serbami a Chorwatami i Macedończykami. Centralistyczny system rządów w nowym państwie, zwłaszcza podział administracyjny likwidujący historyczne obszary Chorwacji, wzbudził niezadowolenie w społeczeństwie chorwackim.

1928 - poseł z Czarnogóry zastrzelił w Skupsztinie trzech przywódców Chorwackiej Partii Chłopskiej, w tym Stjepana Radicia, jej założyciela.

1929 - w zaistniałej po zamachu sytuacji, groźnej dla istnienia państwa, Aleksander I zawiesił konstytucję i zdecydował się na rządy osobiste. Zmieniono wówczas nazwę kraju na Królestwo Jugosławii i dokonano podziału kraju na okręgi (zwane: banowiny) znosząc historyczne ukształtowanie krain, z których powstało Królestwo SHS.

1931 - król Aleksander I nadał Jugosławii nową konstytucję, wzmacniającą władzę monarchy, ograniczającą prawa i wolności obywatelskie oraz samą demokrację.

1934 - Aleksander I zginął w zamachu zorganizowanym przez terrorystów chorwackich i macedońskich. W imieniu następcy tronu, Piotra II Karadziordziewicia, władzę przejęła Rada Regencyjna z uwagi na jego małoletność.

6 kwietnia 1941 – atak III Rzeszy na Jugosławię. Po dwunastu dniach walk państwo jugosłowiańskie upada, a jego ziemie zostają rozdzielone pomiędzy Niemcy i państwa sojusznicze: Włochy, Węgry i Bułgarię. Z okupantami współpracę podjął ruch ustaszów w celu dokonania secesji Chorwacji od państwa jugosłowiańskiego. Na czele ustaszów stanął Ante Pavelić.

Ważniejsze daty kwietniowe:

10 kwietnia - ogłoszenie niepodległości przez Chorwację
12 kwietnia - kapitulacja stolicy Jugosławii - Belgradu.
13 kwietnia - przystąpienie Węgier do wojny przeciwko Jugosławii.
15 kwietnia - Chorwacja przystępując do paktu trzech staje się sojusznikiem III Rzeszy.
17 kwietnia - ogłoszenie kapitulacji Jugosławii.
1 maja - podział okupowanej Słowenii między Niemcy i Włochy.

1941–1945 - państwo jugosłowiańskie przestaje istnieć. Część terytorium okupanci włączyli do swoich państw, a z pozostałej części powstały:

pod protektoratem niemieckim utworzono Niezależne Państwo Chorwackie,z przywódcą Ante Pavelićem a w okrojonej Serbii Niemcy powołali marionetkowy rząd Milana Nedicia.
Macedonię włączono do Bułgarii,
Dalmację, Słowenię i Królestwo Czarnogóry oddano pod rządy Włochom.

Walkę przeciwko okupantom podjęli serbscy partyzanci – czetnicy pod dowództwem Dragoljuba Mihailovicia, wierni królowi i rządowi na emigracji oraz komunistyczni partyzanci Josipa Broz Tito. Wojna wyzwoleńcza w Jugosławii stała się wkrótce wojną domową, gdyż po stronie Niemców walczyli chorwaccy ustasze i oddziały gen. Nedicia, a czetnicy w czasie wojny zaczęli walczyć przede wszystkim z komunistami, a nie z Niemcami, z którymi nawet kolaborowali. Już w 1941r. Mihailović podpisał z okupacyjnymi wojskami włoskimi formalny pakt o wzajemnym nieatakowaniu. Wobec zaistniałej sytuacji pomoc aliantów, pierwotnie wysłana do oddziałów prokrólewskich, została skierowana do oddziałów komunistycznych Tity.

maj 1945 – koniec II wojny światowej. Do przejęcia władzy w Jugosławii przygotowują się komuniści Josipa Broz – Tito. Komuniści zaczynają rządy od eliminacji ustaszy i czetników.

listopad 1945 - opanowany przez komunistów parlament ustanowił w Jugosławii republikę, pozbawiając Karadziordziewiciów tronu. Utworzono Socjalistyczną Federalną Republikę Jugosławii złożoną z sześciu republik:

Serbii ze stolicą w Belgradzie - w skład której wchodziły autonomiczny region Wojwodina oraz mający podobny status okręg Kosowo,
Chorwacji ze stolicą w Zagrzebiu,
Macedonii ze stolicą w Skopje,
Bośni i Hercegowiny ze stolicą w Sarajewie,
Słowenii ze stolicą w Lublanie,
Czarnogóry ze stolicą w Titogradzie (obecnie Podgorica).

Socjalistyczna Federalna Republika Jugosławii w 1945

styczeń 1946 – parlament uchwalił konstytucję, która usankcjonowała zniesienie monarchii i przeprowadzoną już wcześniej nacjonalizację przemysłu.

1945–1980 - rządy Josip Broz Tito - niepodzielnie panującą w powojennej Jugosławii siłą polityczną była Komunistyczna Partia Jugosławii, na której czele stał dowódca komunistycznej partyzantki z okresu II wojny światowej, generał Josip Broz Tito. Partia ta jako jedna z niewielu w bloku wschodnim cieszyła się realnym poparciem społeczeństwa. Rządzona przez Tito Jugosławia była nie mniej totalitarną dyktaturą, niż którekolwiek z pozostałych państw komunistycznych w Europie środkowej i wschodniej. Jednocześnie Tito prowadził politykę niezależności od ZSRR. Jej skutkiem był, z jednej strony, ostry konflikt ze Stalinem w latach 1947 - 1948, z drugiej, uzyskanie pomocy gospodarczej od Zachodu. Jugosławia, która została przez komunistów skonstruowana jako państwo formalnie federalne, faktycznie dyktatorsko rządzone przez Tito, zostaje państwem komunistycznym poza blokiem sowieckim. Charyzma przywódcy i rządy silnej ręki utrzymywały spokój w państwie.

1980 – śmierć marszałka Josipa Broz Tito, dyktatora Jugosławii.

1980–1990 - po śmierci marszałka Tito odżyły, tłumione wcześniej jego autorytetem i dyktatorską formą sprawowania władzy, antagonizmy narodowościowe. Narastający w latach 80. kryzys gospodarczy i strach przed rozpadem federacji – w której, podobnie jak przed wojną, największą rolę odgrywali Serbowie – wywołały wzrost wśród nich nacjonalizmu. W 1986 Slobodan Milošević został przewodniczącym Związku Komunistów Serbii, a w 1989 - prezydentem Serbii. Po dojściu do władzy Miloševicia najbardziej widocznym zjawiskiem w życiu politycznym Jugosławii stał się serbski nacjonalizm. Jego przejawem było m.in. zniesienie w 1990 autonomii Wojwodiny (z liczną mniejszością węgierską) i Kosowa, zamieszkanego głównie przez Albańczyków. Sytuacja zmieniła się wraz ze zmianami ustrojowymi w bloku komunistycznym. W 1989 pogrążoną w kryzysie ekonomicznym Jugosławię ogarnęła fala dążeń narodowo-wyzwoleńczych.