Historia Będzina

Z Wikipedii

Historia Będzina

Nazwa "Będzin" pochodzi prawdopodobnie od imienia osobowego Będa lub Będzan, choć legenda mówi, jakoby miano nadał miastu (a przy okazji również i okolicznym miejscowościom) sam Kazimierz III Wielki (według innych wersji Kazimierz I Odnowiciel) wyrażając się podczas lustracji nadprzemszańskiego grodu iż: Tam rosną dąbrowy, tam sosnowy, tutaj będziem My, a tam czeladź .

W swojej historii miasto nazywane też było: Banden, Bandin, Bandzien, Bondin, Bandzen, Bandzin, Bądzin, Bendzin, Bendsburg.

Spis treści 1 Kalendarium historyczne 2 Tekst lokacji miasta z 1358 roku 3 Zmiany demograficzne Będzina na przestrzeni dziejów 4 Historia Żydów będzińskich 4.1 Czasy Jagiellonów 4.2 Rzeczpospolita szlachecka 4.3 Okres zaborów 4.4 II Rzeczpospolita 4.5 Holocaust 4.6 Stan ludnościowy będzińskich Żydów 5 Galeria 6 Zobacz też

[edytuj] Kalendarium historyczne

• ok. 900 – 500 p.n.e. – Na wzgórzu zamkowym osadnictwo obronne ludności kultury łużyckiej
• ok. 1000 n.e. – Powstanie pierwszego grodu wczesnośredniowiecznego (wielkość ok. 22 m²), z drewnianą warownią i wałami do wysokości 7 metrów.

• 1241 (ewentualnie 1259) – zniszczenie pierwotnego grodu w wyniku najazdu tatarskiego (zachowały się do dzisiaj fragmenty ówczesnych wałów, których przekopanie wykazało że grodzisko uległo straszliwemu pożarowi).
• II połowa XIII w. – wybudowanie przez Bolesława Wstydliwego murowanej wieży na wzgórzu zamkowym.
• 1301 – Pierwsza historyczna wzmianka o Będzinie, jako wsi z sołtysem Stanisławem na czele.
• 1308 – Z Będzina znany jest pierwszy pleban imieniem Goćwin. Wystąpił on jako świadek oskarżenia na procesie biskupa krakowskiego Jana Muskaty.
• 1325 – Znamy kolejnego plebana, księdza Macieja
• 1326 – W mieście istniał kościół drewniany, będący siedzibą parafii należącą do dekanatu sławkowskiego
• 1327-1355 – Kanonikiem w Wiślicy był Jan z Będzina.
• Lata czterdzieste XIV w. – powstanie miasta na prawie polskim (na pewno miasto istniało już w roku 1349).
• 1349 – Pierwszy znany burgrabia zamku niejaki Wiernik (Vernco)
• 1358 5 sierpnia – Nadanie przez Kazimierza III Wielkiego dokumentu lokacyjnego na prawie niemieckim (prawo magdeburskie) Będzinowi. Pierwszym znanym wójtem Hinko (Jan ?) zwany Ethiopusem
• 1358 początek budowy kamiennego zamku i fortyfikacji miejskich
• 1363 – Budowa murowanego kościoła pw. św. Trójcy
• 1364 – Ukończenie budowy murów obronnych i zamku. Całość zamykał owal o powierzchni ok. 7 ha. Istniały dwie bramy: bytomska i sławkowska. Miasto posiadało też dwa place handlowe.
• 1364 pobyt na zamku i w mieście cesarza rzymskiego Karola IV Luksemburczyka jadącego na zjazd monarchów do Krakowa.
• Początek XV w. – Do Będzina przybyli pierwsze grupy Żydów.
• 1415 – Burgrabią będzińskim został słynny w okolicy Mikołaj Kornicz Siestrzeniec.
• 1424 – Będzin został siedzibą polskich zwolenników husytyzmu.
• 1428 – Pierwsze informacje o komorze celnej na rzece Czarnej Przemszy (celnikiem był Piotr Kochan).
• 1432 – Wizyta Władysława II Jagiełły.
• 1434 – Zjazd panów polskich i śląskich. Ustalono tutaj, że obie strony wynagradzać sobie będą szkody wyrządzone przez własnych obywateli. Na czele polskiej delegacji m.in. Zbigniew Oleśnicki – śląskiej: Bernard książę niemodliński, Mikołaj książę raciborski, Wacław książę cieszyński i Wacław książę zatorski.
• 1437 – Walki w pobliżu Będzina pomiędzy zwolennikami Kornicza i Oleśnickiego.
• 1437 – Utrata burgrabiostwa przez Kornicza.
• 1446 – Opanowanie miasta (zamek broni się) przez oddziały śląskie, księcia niemodlińskiego Bernarda (zwrot miasta dopiero dwa lata później).

• 1450 – Obrona miasta i zamku (dowódcą – starosta Szczepan Pogórowski z Pogórzyc) przed zbuntowanymi oddziałami zaciężnymi Jana z Wartoszczyna i Władka z Barwałdu.
• 1453 – Przywilej Kazimierza Jagiellończyka dla Żydów i zgoda na budowę w Będzinie synagogi.
• 1457 – Zdobycie miasta (zamek ponownie się broni) przez nie opłacane wojska Kawki i Świeborowskiego (werbowane przez księcia oświęcimskiego Jana). Znaczne zniszczenia.
• 1460 – Ugoda z Przemysławem II cieszyńskim. Ostateczne ustanie walk na pograniczu.
• 1484 – W celu odbudowy miasta król Kazimierz IV Jagiellończyk wydaje prawo składu soli bałwanowej.
• 1502 – Potwierdzenie wszystkich dotychczasowych przywilejów przez Aleksandra Jagiellończyka. Zwolnienie mieszkańców z myta i mostowego na przeciąg całego roku.
• 1506 19 lutego – Dekret Aleksandra – zwolnienie mieszkańców z płacenia ceł w całym królestwie na okres jednego roku.
• 1515 – Zaraza morowa w mieście utrata połowy ludności.
• 1535 – Skargi mieszczan będzińskich na ucisk i krzywdy doznane od dzierżawców królewskich – Myszkowskich.
• 1560 – Niepokoje religijne w mieście (pod przewodem Jana Firleja) i opanowanie kościoła św. Trójcy przez arian. Podczas zamieszek ginie pleban będziński broniący wejścia kościoła przed innowiercami. Katolicy budują nowy kościół pw. św. Tomasza Kantauryjskiego. Pierwotnie był drewniany – murowany powstał w XVIII w. Obecnie jest to kaplica cmentarna.
• 1564 – Zwrot silnie zdewastowanego kościoła katolikom. Odbudowa została zakończona dopiero w 1601 r.
• 1565 – Pozwolenia Zygmunta Augusta na organizowanie czterech przygranicznych jarmarków rocznie.
• 1572 – Wykupienie przez mieszczan z rąk dzierżawców wójtostwa (do miasta i zamku należą wsie: Brzozowica, Zagórze, Długoszyn).

• 1574 – Przez miasto przejeżdża Henryk Walezy.
• Czasy Stefana Batorego – pozwolenie Żydom na zamieszkanie w obrębie miasta.
• 1587 – Miasto obserwuje przejazd wojsk arcyksięcia austriackiego Maksymiliana – kandydata do tronu polskiego.
• 1588 styczeń – Po bitwie pod Byczyną w zamku więziony jest przez kilka dni, przez Jan Zamoyskiego, Maksymilian Habsburg.
• 1588 negocjacje w Będzinie i w Bytomiu w sprawie rezygnacji Maksymiliana z korony polskiej (ze strony polskiej: kanclerz wielki koronny Jan Zamoyski, marszałek wielki koronny Andrzej Opaliński, biskup kujawski Hieronim Rozrażewski, wojewoda rawski Jan Gostomski i wojewoda brzesko-litewski Krzysztof Zienowicz). Obrady obserwował, jako neutralny wysłannik papieża, kardynał Hipolit Aldobrandini, późniejszy papież Klemens VIII.
• 1589 9 marca – Podpisanie paktów bytomsko-będzińskich na ratuszu w Czeladzi.
• 1616 – Wielki pożar miasta i zamku.
• 1620 – Odbudowa staraniem starosty Andrzeja Dębińskiego.
• 1630 – W Będzinie rusza poczta kurierska obsługująca Tarnowskie Góry i Kraków.
• 1644 – Zrównanie kupców żydowskich z chrześcijańskimi.
• 1655 – Najazd szwedzki na Polskę. Wizyta podczas odwrotu na Śląsk Stefana Czarnieckiego. Zniszczenie miasta przez Szwedów.
• 1660 – Odbudowa miasta i zamku.
• Po wojnach szwedzkich upadek gospodarczy miasta.
• 1683 – Wizyta w drodze na Wiedeń króla Jana III Sobieskiego. Pożegnanie z Marysieńką (przez niektórych historyków fakt pobytu króla jest kwestionowany).

• 1697 – Wizyta Augusta II Mocnego.
• 1754 – 1757 – Walka mieszczan będzińskich ze starostami (Mieroszewscy) o grunta wsi Dąbrowy. Walkę tę mieszczanie przegrywają. Niedługo później na gruntach tej wsi, w 1785 r., odkryto węgiel kamienny, co przyczyniło się do rozwoju nowej osady z której wyrosła Dąbrowa Górnicza).
• 1775 – Likwidacja starostw – dobra będziskie kupuje ostatni starosta Stanisław Mieroszewski. Początek niszczenia zamku.
• 1787 – Wizyta Stanisława Augusta Poniatowskiego.
• 1793 – Miasto przyłączone do zaboru pruskiego.
• 1807 – Przyłączenie miasta do Księstwa Warszawskiego.
• 1813 – Zrabowanie miasta przez wojska rosyjskie.
• 1815 – Będzin w ramach imperium rosyjskiego.
• 1825 – Komisarz obwodu olkuskiego nakazuje rozebranie niszczejącego zamku. Na szczęście mieszkańcy miasta nie śpieszą się z wykonaniem nakazu, a dwa lata później zostaje on cofnięty.
• 1825 Powstaje pierwsza w Będzinie kopalnia węgla kamiennego "Ksawery"
• 1833 – Częściowa odbudowa zamku nakładem hrabiego Edwarda Raczyńskiego, według projektu włoskiego architekta Lanciego – niestety brak funduszy na jego zabezpieczenia ponownie obraca zamek w ruinę.
• 1840 - urządzenie w zamku kaplicy ewangelickiej, w której odprawiono pierwsze nabożeństwo ewangelickie na terenie Zagłębia Dąbrowskiego.
• 1859 – Przez Będzin rusza kolej (jest to odcinek kolei warszawsko-wiedeńskiej. Budowa dwóch stacji: Będzin – Miasto i Nowy – Będzin.
• ok. 1860 – W Będzinie otwarto pierwszą szkołę publiczną i dwa hotele: "Europejski" i "Monopol".
• luty 1863 – Opanowanie miasta przez powstańców styczniowych (Cieszkowski i Kunowski).
• 1867 – Powstaje powiat będziński.
• 1877 – Otwarcie szpitala powiatowego.
• 1889 – W mieście aż do wybuchu I wojny światowej stacjonuje 14 Doński Pułk Kozaków.
• 1895 – Strajki w będzińskich zakładach pracy. Starcia z policją.
• 1910 – Otwarcie pierwszej biblioteki.
• 1914 – Spadek liczby mieszkańców w związku z zagrożeniem wojennym. Zamknięcie większości zakładów przemysłowych. Wielki głód w mieście.
• 1915 – Przyłączenie przez niemieckiego okupanta do Będzina dzielnic: Małobądza, Gzichowa i Brzozowicy.
• 1918- 11 listopada – Będzin w niepodległej Polsce.
• 1919 – Założenie Towarzystwa Opieki nad Górą Zamkową, którego celem miała być odbudowa będzińskiego zamku. Do wybuchu wojny Towarzystwu udaje się zebrać 100 tys. złotych.
• 1923 – Przyłączenie do miasta dzielnic Ksawera (dzielnica Będzina) i Warpie.
• 1927 – Rusza linia tramwajowa łącząca miasto z Sosnowcem, Dąbrową Górniczą i Czeladzią.
• 1930 – Uruchomienie wodociągów miejskich.
• W okresie międzywojennym w Będzińskich koszarach im. Józefa Piłsudskiego stacjonują: najpierw – 11 Pułk Piechoty Ziemi Zagłębiowskiej, potem 23 Pułk Artylerii Lekkiej.
• 1933 – 11 czerwca – Odsłonięcie Pomnika Wolności na Placu 3 Maja. Pomnik przedstawiał anioła wznoszącego do nieba wieniec laurowy uświęcający ofiarę krwi żołnierzy 11 Zagłębiowskiego Pułku Piechoty, poległych w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. Pomnik został zburzony przez Niemców w 1939 r., a po II wojnie światowej nie został odbudowany.
• 1939 – 4 września – Zajęcie Będzina przez wojska niemieckie.
• 1939 – W nocy z 8 na 9 września podpalenie synagogi będzińskiej. Śmierć ponad 40 obywateli miasta. Uratowanie kilkunastu Żydów dzięki bohaterskiej postawie księdza proboszcza św. Trójcy – Mieczysława Zawadzkiego.
• 1939 – Wcielenie Zagłębia do III Rzeszy. Wysiedlenia Polaków do Generalnego Gubernatorstwa i sprowadzanie na ich miejsce Niemców. Utworzenie będzińskiego getta.

• 1943 – lipiec, sierpień – Likwidacja będzińskiego getta przez Niemców. Wywózka Żydów do obozu Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. Rozpaczliwa obrona członków Żydowskiej Organizacji Bojowej w bunkrze przy ulicy Podsiadły.
• 1945 – 27 stycznia – Wyzwolenie miasta przez Armię Czerwoną.
• 1949 – W mieście rozpoczyna działalność słynny Teatr Dzieci Zagłębia, noszący obecnie imię jednego z jego twórców – Jana Dormana.
• 1956 – Ukończenie odbudowy zamku będzińskiego.
• 1973 – Przyłączono do miasta Łagiszę (wraz z potężną elektrownią o mocy 800 MW).
• 1975 – Grodziec staje się częścią Będzina. Likwidacja powiatów.
• 1977 – Przyłączenie Wojkowic Komornych.
• 1992 – Wojkowice stają się na powrót samodzielnym miastem.
• 1999 – Będzin ponownie staje się stolicą powiatu ziemskiego.
• 2004 – oficjalne potwierdzenie odkrycia synagogi Mizrachi w podziemiach kamienicy przy ulicy Potockiego.
• 2005 – odkrycie żydowskiego domu modlitwy Cukermana w mieszkaniu kamienicy przy ulicy Kołłątaja 24.

[edytuj] Tekst lokacji miasta z 1358 roku

W imię Pańskie – amen. Dla podniesienia wspaniałości władzy królewskiej i utrwalenia jej po wieczne czasy My Kazimierz z Bożej Łaski Król Polski jako też Krakowa, Sandomierza, Sieradza, Łęczycy, Mazowsza, Kujaw i Pomorza, Ziem Księstwa prawy Pan i dziedzic, polecając wiecznej pamięci, ten dokument ogłaszamy wszystkim.
Mając staranie o ulepszenie i poprawienie naszego królestwa pozwalamy mieć i na prawie niemieckim magdeburskim lokować pod zamkiem naszym będzińskim miasto, któremu nadajemy nazwę Bandzien aby zostało ono lepiej lokowane i sprawiedliwie z prawem rządzone.
Prawo lokowania powierzamy czcigodnemu i szlachetnemu mężowi Hinkowi zwanemu Ethiopusem i jego legalnym następcom.
Powierzamy (mu) również na własność i przekazujemy w dziedziczne i wieczne posiadanie wójtostwo będzińskie z prawem nadania, zamiany i sprzedaży.
Tenże Hinko wraz ze swymi następcami otrzyma w posiadanie tytułem wójtostwa jeden łan i dwa place dla własnego użytku, ławę chlebną, mięsną i szewską.
Z kar sądowych rzeczonego naszego miasta otrzyma trzeci denar, dwa zachowując dla Naszego Majestatu.
Opłatę od przewozu a także sprzedaży piwa, które się zwie schrothowne, tenże wójt i jego następcy otrzymują w całości.
Ponadto obywatele tego naszego miasta będą posiadali place z łąkami na własny użytek w granicach miasta i wokoło.
Rzeczony wójt i obywatele będą wycinać drzewo w lesie na budowę domów na własny użytek według własnego upodobania, a na rzece zwanej Przemsza, będą mieć prawo łowienia ryb bez żadnej przeszkody, lecz tylko małymi sieciami i innymi narzędziami, zastrzegając dla nas inne połowy.
Specjalna łaską Naszą wszystkich obywateli i mieszkańców tego naszego miasta, już osiedlonych i mających się osiedlić, uwalniamy na przeciąg sześciu lat od wszelkich czynszów i ciężarów, posług, podwód i innych opłat jakiekolwiek się należą.
I miasto nasze uwalniamy spod prawa polskiego: wszelakich jego ciężarów i obowiązków, które różnią się z prawem niemieckim.
Wójta i wszystkich mieszkańców naszego miasta uwalniamy od wszelkich sądów i jurysdykcji wszystkich kasztelanów, wojewodów, sędziów, podsędków i wszelkich urzędników, przez których nie będą pozwani i przed nimi odpowiadać.
Tylko wójt będzie odpowiadał przed Najwyższym sądem na Zamku Królewskim, wezwany przez Nasze pismo, a mieszczanie w sporach między sobą przed swoim wójtem tamże w Będzinie według swego prawa niemieckiego magdeburskiego. W wypadku gdyby któryś z obywateli zachciał odwołać się od wyroku wójta i ławników, może jednakowoż sprawę swoją przedłożyć sądowi Naszemu niemieckiemu na Zamku Krakowskim dla rozstrzygnięcia.
Po upływie zaś wspomnianych sześciu lat wolności obywatele Nasi w Będzinie będą zobowiązani płacić Nam czynsze i ponosić zwyczajne ciężary jak inne nasze miasta.
Wójt Nasz, ze swymi następcami, będzie zobowiązany stawić się na koniu i w ozdobnej zbroi, w pancerzu i żelaznym hełmie na każdą naszą wyprawę.
Na której rzeczy pamiątkę to pismo czynimy i pieczęcią naszego Królestwa umacniamy.
Dano w Krakowie, Roku Pańskiego MCCCLVIII w dniu św. Dominika wyznawcy, w obecności tych świadków: Jan Jura Kasztelan, Imram Wojewoda, Andrzej Podkomorzy, Piotr Mocza Trybun Królewski, Florian Kanclerz Łęczycki, Jan z Wojnicza, Eustachiusz z Lublina, Dobiesław z Wiślicy – Kasztelanowie, Pełka Marszałek i Podczaszy Krakowski.
Napisane i wydane przez Jana z Buska Kapelana i pisarza Naszego Królewskiego Majestatu.

Jest to treść dokumentu lokacyjnego z 5 sierpnia 1358 r., znanego z późniejszych odnowień króla Aleksandra Jagiellończyka (rok 1502). Tłumaczenie za Włodzimierz Błaszczyk, "Będzin przez Wieki. Dzieje miasta i jego rozwoju urbanistyczno-przestrzennego od średniowiecza do połowy XX – wieku na podłożu osadnictwa w starożytności i wczesnym średniowieczu", Poznań 1982, s. 694 – 696.

[edytuj] Zmiany demograficzne Będzina na przestrzeni dziejów

1360 – 240 mieszkańców. (lokacja miasta)
1510 – 1400 mieszkańców. (przywileje handlowe)
1540 – 800 mieszkańców. (zaraza)
1629 – 600 mieszkańców. (pożar miasta)
1673 – 346 mieszkańców. (potop szwedzki)
1789 – 1200 mieszkańców. (zwiększona mobilność ludności*)
1803 – 1608 mieszkańców. (zwiększona mobilność ludności*)
1823 – 2254 mieszkańców. {zwiększona mobilność ludności*, początek uprzemysłowienia)
1835 – 2500 mieszkańców. (mobilność*, uprzemysłowienie)
1852 – 3858 mieszkańców. (mobilność*, uprzemysłowienie)
1858 – 4140 mieszkańców. (mobilność*, uprzemysłowienie)
1880 – 5424 mieszkańców. (mobilność*, uprzemysłowienie, otwarcie kolei żelaznej)
1892 – 10000 mieszkańców. (mobilność*, uprzemysłowienie)
1901 – 30124 mieszkańców. (mobilność*, uprzemysłowienie)
1905 – 36112 mieszkańców. (mobilność*, uprzemysłowienie)
1908 – 42381 mieszkańców. (mobilność*, uprzemysłowienie)
1910 – 50500 mieszkańców. (mobilność*, uprzemysłowienie)
1914 – 36010 mieszkańców. (zagrożenie wojenne)
1918 – 30259 mieszkańców. (I wojna światowa)
1923 – 32000 mieszkańców. (zmiany administracyjne)
1925 – 41000 mieszkańców. (uprzemysłowienie, przyrost naturalny)
1928 – 43286 mieszkańców. (przyrost naturalny)
1939 – 52000 mieszkańców. (przyrost naturalny)
1945 – 25600 mieszkańców. (II wojna światowa, eksterminacja Żydów)
1960 – 39000 mieszkańców. (zwiększona mobilność ludności* po II wojnie)
1970 – 62000 mieszkańców. (zwiększona mobilność ludności*)
1979 – 78800 mieszkańców. (zmiany administracyjne, rekord)
1985 – 77000 mieszkańców. (ujemny przyrost)
1990 – 75400 mieszkańców. (ujemny przyrost)
1993 – 65056 mieszkańców. (odłączenie Wojkowic)
1999 – 59936 mieszkańców. (ujemny przyrost, emigracja)
2003 – 59096 mieszkańców. (ujemny przyrost, emigracja)

(*) – Chodzi o przewagę liczby urodzeń nad liczbą zgonów.

[edytuj] Historia Żydów będzińskich

[edytuj] Czasy Jagiellonów

Niewiele wiadomo o początkach Żydów w Zagłębiu Dąbrowskim. Pierwsze pewne informacje Żydach w Będzinie pochodzą dopiero z XV wieku, choć na podstawie analogi z sąsiednim Śląskiem możemy przypuszczać, że byli oni już tutaj obecni w XIII wieku. Zorganizowana gmina powstała jednak znacznie później, kahał (czyli rada gminna, na której czele stał rabin i syndyk) zorganizowano gdzieś pomiędzy rokiem 1564 a 1583. W każdym razie pod koniec XVI stulecia kahał będziński wysyłał już swoich posłów na "sejm żydowski" do Lublina (np. w 1666 r. sejm żydowski z Lublina składał się z 22 przedstawicieli z całej Polski, w tym niejakiego Izraela Samuelowicza z Będzina).Prawa i obowiązki będzińskiej gminy żydowskiej określały przywileje Bolesława Pobożnego z 1264 r., Kazimierza Wielkiego z 1334 r. i Kazimierza Jagiellończyka z 1453 r.

Pierwsi Żydzi zaczęli się osiedlać w Będzinie w rejonie obecnej ulicy Zawale, dopiero pod koniec XV wieku, zaczęli zamieszkiwać w obrębie murów miejskich (głównie przy ulicy Targowej, obecnie Berka Joselewicza i Rybnej). Najprawdopodobniej wtedy powstała pierwsza drewniana synagoga i kirkut (cmentarz). W 1527 dzięki przywilejowi Zygmunta I Starego Żydzi zostali zrównani w swoich prawach z kupcami chrześcijańskimi, jednak dopiero za Stefana Batorego uzyskali oni formalną zgodę na zamieszkanie w obrębie murów miejskich.

[edytuj] Rzeczpospolita szlachecka

Również okres panowania królów elekcyjnych był dla Żydów będzińskich czasem prosperity. W 1592 r. Zygmunt III Waza nakazał władzom Będzina bronić Żydów przed wszelkimi krzywdami i napaściami. Prawa i przywileje Żydów ostatecznie ustaliły akty Władysława IV wydany 20 sierpnia 1644 r. i Michała Korybuta Wiśniowieckiego wydany 20 sierpnia 1669 r. (w tym ostatnim uzyskali oni prawa do wszelkiego handlu w mieście). Przywileje te były potwierdzane przez następnych królów polskich (ostatnie potwierdzenie Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1766 r.) W swojej historii w Będzinie Żydzi mieli trzy cmentarze (pierwszy powstał w rejonie ulicy Zawale i funkcjonował jeszcze w XIX wieku, jednakże z powodu braku miejsca od XVII stulecia Żydów zaczęto chować przy ulicy Podzamcze. Trzeci najmłodszy powstał na Warpiu w rejonie obecnej huty "Będzin". Obecnie nie ma śladu po cmentarzu przy ulicy Zawale i na Warpiu, gdyż pierwszy został zniszczony w okresie międzywojennym, zaś drugi przez Niemców podczas II wojny światowej) i dwie synagogi (pierwsza mieściła się przy ulicy Targowej i z początku była drewniana, druga większą wybudowano przy ulicy czeladzkiej w XVIII wieku). Powstało też kilka szkół i łaźnia żydowska. W ciągu wieków Żydzi brali oczywiście udział w życiu miasta i tak np. w 1587 r. wobec zagrożenia wojsk cesarskich arcyksięcia Maksymiliana najbogatsi mieszkańcy wyznania mojżeszowego z rabinem Natanem Mejtlisem na czele zebrali między sobą sumę 50 dukatów na cele naprawy murów miejskich. Również podczas insurekcji kościuszkowskiej Żydzi aktywnie wspierali polski wysiłek, szczególnie miał się tutaj zasłużyć Jakub Natan (Nagrobek żyjącego 105 lat Natana jest najstarszy z zachowanych na cmentarzu przy ulicy Podzamcze, co charakterystyczne na macewie umieszczony jest orzeł Rzeczypospolitej). Do kahału będzińskiego do 1724 r. należeli również Żydzi bytomscy (do zerwania doszło na skutek odmowy pochowania na cmentarzu w Będzinie, złoczyńców z Bytomia), a do 1747 Żydzi mysłowiccy.

[edytuj] Okres zaborów

Rozbiory Polski przyniosły Żydom utratę wszystkich przywilejów nadanych im w ciągu wieku przez królów polskich. Rozwój Żydów dodatkowo zahamowały ustawy rosyjskie z 1821 i 1851 r. zakazujące zamieszkiwanie przez nich terenów przygranicznych. Na szczęście dla Izraelitów przepisy te jednak nie były zbyt rygorystycznie przestrzegane i dzięki temu był możliwy stały wzrost liczby ludności żydowskiej. Żydzi na stałe wkomponowali się w życie kulturalne i gospodarcze miasta. (Ich własnością było ponad 60% sklepów, byli też udziałowcami licznych zakładów przemysłowych).

[edytuj] II Rzeczpospolita

Po zakończeniu I wojny światowej w celu zneutralizowania żywiołu żydowskiego w mieście do Będzina przyłączono osiedla robotnicze: Warpie i Ksawerę (1923 rok, dzięki czemu liczba ludności wyznania mojżeszowego spadła z 75% (w 1910 roku), do 45% (w 1923 r., wpływ tutaj miały też liczne wyjazdy Żydów z Zagłębia w okresie I wojny światowej).

[edytuj] Holocaust

Zagładę społeczności żydowskiej w mieście przyniosła II wojna światowa. Już w nocy z 8 na 9 września 1939 r. Niemcy zorganizowali dużą prowokację podpalając będzińską synagogę i domy żydowskie (o ten czyn władze niemieckie oskarżyły później 42 Polaków, których aresztowano i rozstrzelano po wymuszonych zeznaniach). Podczas pożaru zginęło kilkudziesięciu próbujących ratować życie i dobytek Żydów, do których strzelały oddziały niemieckie. Ofiar byłoby z pewnością więcej, gdyby nie odwaga proboszcza kościoła Świętej Trójcy Mieczysława Zawadzkiego (zm. 1975 r.), który z narażeniem życia ofiarował schronienie uciekającym Żydom. (Za ten czyn został pośmiertnie uhonorowany medalem "Sprawiedliwy wśród Narodów Świata"). Następnie Żydom stopniowo zostały odebrane wszystkie nieruchomości, sklepy i zakłady rzemieślnicze. Żydów wysiedlono z centrum miasta i stłoczono w dużym getcie umiejscowionym na będzińskim Warpiu i sosnowieckiej Środuli. W celu ułatwienia kontroli powołano Centralę gmin Żydowskich, na czele której stanął Mojżesz Merin. (Była to postać dość kontrowersyjna gdyż wyznawał on zasadę, że tylko współpraca z Niemcami daje jakąś szansę przetrwania. Organizował więc agitacje i sporządzał listy osób mających wyjechać na roboty do Niemiec. Ludność Żydowska broniła się przed tym, jak mogła. Praktyka wykazała jednak, że jeśli, któryś z Żydów przeżył zawieruchę wojenną to byli to głównie ci co wyjechali stosunkowo wcześnie na roboty). Pierwsze masowe wywózki do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu nastąpiły już w 1941 r.

Początkowo dotyczyło to osób biednych i bezrobotnych, później przybrało bardziej zorganizowane formy. W 1942 w getcie będzińsko-sosnowieckim zamieszkiwało jeszcze ok. 15 000 Żydów. W 1943 zapadła ostateczna decyzja likwidacji getta. W czerwcu tegoż roku w transporcie do Oświęcimia zginęło całe kierownictwo Gminy Żydowskiej. Do ostatecznej likwidacji doszło latem 1943 r., kiedy to ostatnich Żydów wywieziono do obozu. Wobec wkraczających do getta oddziałów niemieckich Żydowska Organizacja Bojowa spróbowała oporu, oczywiście z góry skazanego na klęskę (w bunkrze przy ulicy Podsiadły). Tylko ok. 30 osobom udało się przedrzeć z getta i następnie uciec na Węgry i Słowację. Wojnę przeżyło tylko kilkuset Żydów będzińskich.

[edytuj] Stan ludnościowy będzińskich Żydów

• 1787 – 250 mieszkańców
• 1827 – 527 mieszkańców
• 1835 – 1200 mieszkańców
• 1852 – 2231 mieszkańców
• 1880 – 3800 mieszkańców
• 1910 – ok. 37 000 mieszkańców
• 1918 – ok. 15 000 mieszkańców
• 1939 – ok. 25 000 mieszkańców

[edytuj] Galeria

Ulica Małachowskiego (stan okres międzywojenny)	Dworzec kolejowy Będzin Miasto (stan okres międzywojenny)	Nowy Rynek (plac 3 maja) u zbiegu ulic Małachowskiego i Sączewskiego w Będzinie (stan okres międzywojenny)	Ulica Małachowskiego w Będzinie (stan okres międzywojenny)
Getto żydowskie w Będzinie (stan okres II wojny światowej)	Zamek w Będzinie	Zamek w Będzinie - widok od strony Czarnej Przemszy	Widok na zamek w Będzinie od strony rzeki Czarnej Przemszy (lata 80. XX wieku).

[edytuj] Zobacz też

• Najstarsza Synagoga w Będzinie
• Stara Synagoga w Będzinie
• Synagoga w Będzinie
• Synagoga Mizrachi w Będzinie
• Synagoga Cukermana w Będzinie
• Powstanie w getcie będzińskim