Pollando

El Vikipedio

Rzeczpospolita Polska Pola Respubliko
Nacia himno: Mazurek Dąbrowskiego
Bazaj informoj
Ĉefurbo	Varsovio
Oficiala(j) lingvo(j)	pola
Plej ofta(j) religio(j)	kristana
Areo  % de akvo	322.575 km² 3,07%
Loĝantaro	38.122.000 (2007)
Loĝdenso	122/km²
Horzono	UTC+1 UTC+2 (somere)
TTT	.pl
Landokodo	PL
Telefona kodo	48
Politiko
Politika sistemo	Respubliko
Ŝtatestro	Lech Kaczyński
Ĉefministro	Donald Tusk
Nacia tago	29-an de decembro
Sendependiĝo	29-an de decembro 1989
Ekonomio
Valuto	Zloto
MEP - Suma - Pokapa	laŭ 2006 $524,435 mlrd $ 14.880
Esperanto-movado
Landa E-asocio	Pola Esperanto Asocio

Pollando (aŭ Polujo; pole: Polska; la oficiala nomo: Pola Respubliko, Rzeczpospolita Polska) estas lando en Centra Eŭropo; ĝi havas areon de 312.685 km², kaj loĝantaron de 39.633.912 (en 2001). Norde de Pollando estas la Balta maro, Rusio (regiono de Kaliningrado), kaj Litovio; oriente estas Belorusio kaj Ukrainio; sude estas Slovakio kaj Ĉeĥio; kaj okcidente estas Germanio.

Polska, la nomo de la lando en la pola, devenas de vorto signifanta "kampo" aŭ "maldensejo." En la norda parto de Pollando estas malaltejoj kaj lagoj; en la meza parto estas grandaj ebenaĵoj kaj malprofundaj riveraj valoj; kaj en la suda estas altejoj kaj montaroj.

La ĉefurbo de Pollando estas Varsovio (2.269.000 loĝantoj) ĉe la proksimuma mezo de la fluo de rivero Vistulo (pole Wisła [VISŭa]). Aliaj urboj estas Katowice (344.100), Lodzo (1.055.000), Krakovo ĉe la komenca fluo de Vistulo (857,000), Poznań (590.000) kaj Gdańsk (364.000).

Enhavo 1 Historio 1.1 Polaj scienculoj kaj artistoj 2 Mapo de Pollando 3 Alia informo 4 Memorindaĵoj 5 Vidu ankaŭ 6 Aliaj projektoj 7 Retaj ligiloj

[redakti] Historio

Listo de reĝoj de Pollando, Respubliko de Ambaŭ Nacioj, Batalo sub Vieno, Pola-bolŝevika milito, Tadeusz Kościuszko, Emilia Plater, Ignacy Prądzyński, Jozefo Pilsudski, Jozefo Bem, Władysław Anders, Edward Rydz-Śmigły, Lvovaj agloj, Masakro de Katin, Masakro de Jedwabne, Jerzy Popiełuszko, Władysław Gomułka, Ribelo de Poznań, Solidareco, Wojciech Jaruzelski, Lech Wałęsa, Johano Paŭlo la 2-a, Lech Kaczyński

Dum la antikva tempo en la terenoj de hodiaŭa Pollando loĝis okcidentaj Slavoj kaj Sarmatoj (alie nomataj Skitoj). Laŭlegende la patro de pola nacio estis Lech (laŭ polaj legendoj, kroniko de Dalimil kaj kroniko Grandpollanda) kiu venis al Gniezno ankoraŭ en antikva tempo. En 966 jaro post la bapto de pola princo Mieszko oni baptigis la tutan Pollandon. En 1000 jaro filo de Mieszko, princo Boleslavo la 1-a la Valianta invitis al Gniezno la imperiestron germanan Otonon. Jam en 1025 Boleslavo estiĝis la reĝo. Dum la reĝado de reĝo Kazimiro la Granda oni reformis multe la leĝon kaj infrastrukturon en Pollando, tial ke oni parolas- Kazimiro trafis al Pollando ligna kaj li lasis ĝin murigitan. Post edziniĝo de sankta Hedvigo, pola reĝino, kun Ladislao la 2-a oni fondis la union inter Pollando kaj Litovio. En 1410 pola kaj litova armeo venkis la gravan batalon en Grunwald kun Ordeno de Germanaj Kavaliroj. En 1525 Sigismondo la Maljuna ricevis la omaĝon de la Prusujo de la Ordeno de Kavaliroj. En 1569, post morto de Sigismondo Aŭgusto la nobeluloj polaj fondis konfederacion de Varsovio per kiu ili konstatis la toleremon al ĉiuj kredoj kaj nacioj en la regno. Tial oni nomigis Pollandon- la lando sen brulstakoj. En ĉi sama jaro la Pollando kaj Litovio estiĝis unua regno- Respubliko de Ambaŭ Nacioj, alie nomata Sarmacio pro la opinio ke landanoj estas idoj de Sarmatoj. De la tempo de Kazimiro la Granda al Pollando venadis de okcidento multaj maltolerataj en Eŭropo personoj- ekzemple Judoj, "herezuloj" (ekzemple ĉeĥaj fratoj kaj husanoj) kaj Ormenoj. En 1619, dum la reĝado de Ladislao Vasa la Respubliko konsistis en pli ol 1000000 km2. En 1683 Johano Sobieski venkis la gravan eŭropan batalon ĉe Vieno haltante Turkion al plua ekspansio. Dum la jaroj de reĝado de Stanislao Aŭgusto Poniatowski daŭris la kultura Stanislaa epoko.

En 1791 jaro oni aprobis la unuan konstitucion en Eŭropo- la pola Konstitucio de 3-a majo. De 1795 ĝis 1918 la tuta Pollando estis dividita inter Prusio, Aŭstrio kaj Rusio. En 1795 jaro terenojn de Pollando anektis Rusio kaj Prusio post la insurekcio de Tadeusz Kościuszko. Dum la jaroj 1807-1815 jaro ekzistis libera Varsovia dukejo kun apogo de Napoleon Bonaparte. En 1830 estis la Novembra ribelo kiu preskaŭ sendependigis Pollandon kaj Litovion. En 1859 en Bjalistoko naskiĝis L. L. Zamenhof. Li iniciatis la Lingvon Internacian Esperanto, por parte eviti lingvajn kaj naciajn konfliktojn, kaj en 1887 li eldonis la unuajn librojn pri tiu ĉi lingvo. En 1863 estis la Januara ribelo. Poste Pollandanoj estis multe riproĉitaj kaj atakitaj de la ĉefoj de germana kaj rusa okupacio. Enfine dum la 1-a mondmilito polaj ribelanoj kun Józef Piłsudski liberigis Pollandon. Jam en 1919 oni komencis la militon inter Pollando kaj Sovetunio kiun venkis Pollando konservante sian sendependecon. En 1939 Sovetunio kaj nazia Germanio fondis Pakton Ribbentrop-Molotov laŭ kiu tiuj ŝtatoj dividis inter si terenojn de Pollando. Tial en oktobro 1939 Pollando estis atakita de Germanio (1-an de oktobro) kaj Soveunio (17-an de oktobro). Dum la 2-a mondmilito Pollandanoj famiĝis ekzemple en la Batalo de Anglio kaj dissolvis kaj rekonstruis la nazian ĉifran maŝinon "Enigma". En Pollando naziistoj organizis la plej grandajn koncentrejojn- en Oświęcim (Auschwitz-Birkenau), Majdanek, Belzec, Treblinka. En 1940 jaro Sovetanoj murdis siajn polajn militkaptitojn (ĉ. 19000 da homoj) en la arbaro de Katin. En 1943 jaro Nazistoj malkovris kadavrplenfosaĵojn de polaj masakritoj. Dum multaj jaroj de 1946 la reĝimo de komunismo en Pollando kaŝadis tiun aferon mensogante, ke militkaptitojn mortigis Nazistoj. Hodiaŭ eĉ en Rusio tiu afero estas multfoje kaŝata kaj la ĉefaj institucioj ne volas atribui, ke ĝi estis genocido. Ofte oni ekskuzas komunistan reĝimon en Rusio, ke antaŭe poloj mortigis rusajn militkaptitojn post la pola-bolŝevika milito en 1920 jaro. Laŭ Memorialo (la rusa-pola institucio de la memoro pri "Katin") ĝi estas malvero pro tio, ke rusaj militkaptitoj mortis per la epidemio de gripo kaj eĉ polaj militkaptitoj estis multe pli mortemaj poste en Rusio. En 1941 jaro anoj de la pola urbeto Jedwabne aŭ per sia volo, aŭ pro la nazia provoko mortigis ĉ. 1600 da judoj. Dum komunisma reĝimo oni kaŝadis tiun fakton. Nur en 2001 jaro pola prezidanto Aleksander Kwaśniewski pardonpetis pro tiu masakro en la ĉeesto de judaj reprezentantoj. Post la milito Winston Churchill, Josif Stalin kaj Franklin D. Roosevelt sendepende de Pollando decidis, ke Sovetunio anektos la orientajn polajn terenojn (Belarusio, Ukraino kaj Litovio). Sovetunio trudis ankaŭ al Pollando sian formon politikan- komunismon, dum multaj jaroj kontrolante la malliberan Pollandon. De 1946 Pollandon regis do komunismo. Post Ribelo de Poznań kaj aliaj strikoj ĝis la jaro 1989 daŭris la revolucio kontraŭ-komunismo pri sendependeco. Post demokratiaj elektoj en la administradon de la lando venis asocio de strikuloj (laboristoj, studantoj kaj aliuj) Solidareco sub gvido de Lech Wałęsa kaj Pollando sendependiĝis de la komunisma reĝimo. Tiu venko super komunismo inspiris aliajn strikojn en Eŭropo kaj la tuta Varsovia Kontrakto falis. Grava centro kultura de la pola opozicio kontraŭ-komunisma estis la revuo "Kultura" eldonata en Parizo. Nuntempe la prezidanto de Pollando estas Lech Kaczyński. Dum 2005 ĝis 2007 jaro la ĉefministro estis lia ĝemelfrato- Jarosław Kaczyński. Nuntempe la ĉefministro estas Donald Tusk (ekde la 9-a de novembro 2007).

• Heredaĵo: la reĝa kastelo kaj la malnova urbo en Varsovio, la kastelo en Vavelo, historia centro de Krakovo, la nacia opero en Varsovio, la katedralo en Poznano, la malnova urbo de Gdańsk, koncentrejo en Oświęcim, nacia parko Białowieża, industria komplekso Nova Huta.

• Historio de Esperanto en Pollando

[redakti] Polaj scienculoj kaj artistoj

• Scienco:Vitelono, , Nikolao Koperniko, Wawrzyniec Goślicki, Jan Heweliusz, August Cieszkowski, Józef Hoene-Wroński, Andrzej Towiański, Karol Libelt, Marie Curie-Skłodowska, Stefan Banach, Hugo Steinhaus, Jan Łukasiewicz, Władysław Tatarkiewicz, Alfred Tarski, Aleksander Wolszczan, Ignacy Łukasiewicz, Marian Rejewski, Jerzy Różycki, Henryk Zygalski, Zygmunt Bauman, Leszek Kołakowski, Kazimierz Twardowski, Roman Ingarden, Ignacy Mościcki, Aleksander Wolszczan, Bohdan Paczyński, Tadeusz Reichstein, Leonid Hurwicz.
• Muziko:Bogurodzica, Wincenty z Kielczy, Wacław z Szamotuł, Mikołaj Gomółka, Marcin Mielczewski, Mikołaj Zieleński, Fryderyk Chopin, Stanisław Moniuszko, Henryk Wieniawski, Karol Szymanowski, Witold Lutosławski, Krzysztof Penderecki.
• Literaturo:Biernat z Lublina, Mikołaj Rej, Jan Kochanowski, Maciej Sarbiewski, Hieronim Morsztyn, Jan Andrzej Morsztyn, Mikołaj Sęp-Szarzyński, Wacław Potocki, Franciszek Bohomolec, Wojciech Bogusławski, Ignacy Krasicki, Julian Ursyn Niemcewicz, Jan Potocki, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński, Cyprian Norwid, Henryk Sienkiewicz, Eliza Orzeszko, Bolesław Prus, Stanisław Wyspiański, Joseph Conrad, Leopold Staff, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Bolesław Leśmian, Julian Tuwim, Bruno Schulz, Władysław Reymont, Stefan Żeromski, Jarosław Iwaszkiewicz, Witold Gombrowicz, Stanisław Witkiewicz, Krzysztof Kamil Baczyński, Marek Hłasko, Edward Stachura, Wisława Szymborska, Czesław Miłosz,Zbigniew Herbert, Tadeusz Różewicz, Stanisław Lem, Stanisław Barańczak, Adam Zagajewski, Marcin Świetlicki.

• Pentraĵo:Jan Polack, Mikołaj Haberschrack, Marcin Kober, Stanisław Samostrzelnik, Marcello Bacciarelli, Jan Piotr Norblin, Aleksander Orłowski, January Suchodolski, Franciszek Ksawery Lampi, Cyprian Norwid, Jan Matejko, Juliusz Kossak, Wojciech Kossak, Jacek Malczewski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Józef Chełmoński, Władysław Podkowiński, Olga Boznańska, Tadeusz Kantor, Jan Lebenstein.
• Dramo:Jan Kochanowski, Mikołaj Rej, Juliusz Słowacki, Adam Mickiewicz, Zygmunt Krasiński, Witold Gombrowicz, Tadeusz Różewicz, Tadeusz Kantor, Jerzy Grotowski, Krystian Lupa, Grzegorz Jarzyna, Krzysztof Warlikowski.
• Filmo:Andrzej Wajda, Andrzej Munk, Roman Polański, Krzysztof Zanussi, Jerzy Hoffman, Agnieszka Holland.

[redakti] Mapo de Pollando

• Varmio-Mazurio (Warmińsko-Mazurskie) [1]
• Grandpollando (Wielkopolskie) [2]
• Sanktakrucio (Świętokrzyskie) [3]
• Antaŭkarpatio (Podkarpackie) [4]
• Etpollando (Małopolskie) [5]
• Kujavio-Pomerio (Kujawsko-Pomorskie) [6]
• Lubuŝio (Lubuskie) [7]
• Lodzio (Łódzkie) [8]
• Lublinio (Lubelskie) [9]
• Mazovio (Mazowieckie) [10]
• Malsupra Silezio (Dolnośląskie) [11]
• Opolio (Opolskie) [12]
• Podlasio (Podlaskie) [13]
• Pomerio (Pomorskie) [14]
• Silezio (Śląskie) [15]
• Okcidenta Pomerio (Zachodniopomorskie) [16]

[redakti] Alia informo

• Kredantoj: plimulto estas katolikoj.
• Malneta Enlanda Produkto: tuta - 139 mlrd $; pokapa - 2.790 $.
• Eksporto: kupro, karbo, aŭtomobiloj, ŝuoj.
• Organizoj: UNO (1945), NATO (1999), EU (2004).

[redakti] Memorindaĵoj

Warszawa	Warszawa	Warszawa	Warszawa
Warszawa	Warszawa	Warszawa	Kraków
Kraków	Kraków	Kraków	Kraków
Kraków	Kraków	Kraków	Kraków
Kraków	Gdańsk	Gdańsk	Gdańsk
Gdańsk	Gdańsk	Szczecin	Wrocław
Wrocław	Wrocław	Wrocław	Torun
Torun	Poznań	Poznań	Piotrków Trybunalski
Bydgoszcz	Rogalin	Puławy	Wałbrzych-Książ
Pszczyna	Częstochowa	Kielce	Zamość
Białystok	Baranów Sandomierski	Kazimierz Dolny	Janowiec
Nowy Wiśnicz	Ogrodzieniec	Rzeszów	Malbork
Frombork	Golub-Dobrzyń	Kwidzyn	Nowe Warpno
Moszna	Stargard Szczeciński	Tatroj	Tanew- naturrezervejo Szumy na Tanwi (Bruoj en Tanew).

[redakti] Vidu ankaŭ

• Listo de urboj de Pollando
• Respubliko de Ambaŭ Nacioj
• Sarmatismo
• Mesianismo
• Poloj
• Pola literaturo
• Pola muziko
• Skolo Lvova-Varsovia
• Solidareco

[redakti] Aliaj projektoj

• Komunejo proponas multimediajn dosierojn al temo sub la gloso Pollando

[redakti] Retaj ligiloj

• Sekcio en Esperanto de serĉilo pri Pollando
• Informoj pri Esperanto en Pollando.