Poalen
Ut Wikipedy
|
||||||||||||||||||||||||||||||||
Poalen is in lân yn Midden-Jeropa. De haadstêd is Warsjau en de presidint fan de republyk is sûnt 2005 Lech Kaczyński.
Poalen wurdt begrinzge troch:
- de Eastsee en de Russyske eksklave Kaliningrad yn it noarden;
- Litouwen yn it noardeasten;
- Wyt-Ruslân yn it easten;
- Oekraïne yn it súdeasten;
- Slowakije yn it suden;
- Tsjechje yn it súdwesten;
- Dútslân yn it westen.
Ynhâld |
[bewurkje seksje] Skiednis
Nei de Earste Wrâldkriich waard yn 1918 in nij Poalen stifte, dat syn ûnôfhinklikens tsjin de Sowjetuny oer súksesfol ferdigen yn de Poalsk-Russyske Oarloch fan 1920-1921. Oan it begjin fan de Twadde Wrâldkriich waard it lân dield tusken Nazy-Dútslân en de Sowjetuny. De Twadde Wrâldkriich waard in ramp foar Poalen, wêrby 20% fan 'e befolking ferstoar en it lân swier troffen waard. Nei de oarloch waarden de east- en westgrins nei it westen ta ferskood, mei in grutte twongen folksferhuzing as gefolch. Mear noch as oare lannen dy't troch de Sowjetuny op Dútslân ferovere wienen, kaam Poalen ûnder direkte ynfloed fan 'e Sowjetuny.
Yn 1980 kaam it ta arbeidersûnrêst yn Gdansk troch de frije fakbûn Solidariteit mei Lech Walesa as lieder. Yn augustus 1989 wûn dit bûn de ferkiezings, de earste frije ferkiezings efter it [Izeren Gordyn]. Letter stoarten alle oare kommunistyske rezjyms fan 'e oare Midden- en East-Jeropeeske lânnen yn, mei as symboalysk hichtepunt de fal fan'e Berlynske Muorre.
[bewurkje seksje] Geografy
De geografy yn Poalen is yn fiif skiften te ûnderskieden. Yn it noardwesten de Baltyske seekust, dy't by de Baai fan Pommeren begjint en einiget yn 'e Golf fan Gdansk. Sintraal Poalen en noard-Poalen hearre by it Noard Jeropeeske Leechlân. Fan de see ôf komt nei de leechlannen it heuvelgea, en in gea mei marren dy't foarme is yn de Pleistoseen iistiid. Besuden it leechlân binne de regio's Sileezje en Masovia te finen, dêr't yn de iistiid grutte falleien foarme binne. Fierder nei it suden is de Poalske berchregio.
[bewurkje seksje] Stêden
 |
|
|
| stêdekloft | provinsje | tal ynwenners (2005) | |
|---|---|---|---|
| 1 | Katowice | Sileezje | 3.487.000 |
| 2 | Warsjau (Warszawa) | Masoovje | 2.679.000 |
| 3 | Krakau (Kraków) | Lyts Poalen | 1.400.000 |
| 4 | Lodz (Łódź) | Lodz | 1.300.000 |
| 5 | Trijstêd (Trójmiasto) | Pommeren | 1.100.000 |
De trijestêd is de stêdekloft fan Gdansk, Sopot en Gdynia.
| stêd | tal ynwenners (2004) | |
|---|---|---|
| 1 | Warsjau (Warszawa) | 1.692.854 |
| 2 | Lodz (Łódź) | 774.004 |
| 3 | Krakau (Kraków) | 757.430 |
| 4 | Wroklaw (Wrocław) | 636.268 |
| 5 | Poznan (Poznań) | 570.778 |
| 6 | Gdansk (Gdańsk) | 459.072 |
| 7 | Stettin (Szczecin) | 411.900 |
| 8 | Bromberg (Bydgoszcz) | 368.235 |
| 9 | Lublin | 355.998 |
| 10 | Katowice | 319.904 |
[bewurkje seksje] Demografy
It meastepart fan de Poalen binne Katolyk en hawwe de Poalske nasjonaliteit.
Yn it ferline wie der in soad ymport fan oare lannen en fan in oar leauwen, it Joadendom bygelyks. Dat feroare nei 1939, omdat der troch de Nazy Holocaust in soad Joaden fermoarde wiene. Nei de Twadde Wrâldkriich is Poalen kommunistysk wurden.
Hjoed de dei binne der 36,983,700 miljoen minsken dy't har Poalsk neame, dat is 96.74% fan de befolking. 471,500 minsken (1.23%) seinen dat se in oare nasjonaliteit hiene. 774,900 minsken (2.03%) hawwe har nasjonaliteit net oanjûn. Nasjonaliteiten fan oare etnyske groepen binne Sileezjers, Dútsers, Oekraïners, Letten, Russen, Joaden en Wyt-Russen. De Poalske taal is in West-Slavyske taal yn it Slavyske talenskift. It is ek de offisjele taal fan Poalen. As twadde taal hawwe de measte Poalen Ingelsk of Dútsk leard.
Yn 'e ôfrûne jierren is it ynwennertal omleech gien troch emigraasje en in delgong fan it bertesifer. Yn 2006 hat it regear de Poalske befolking op 38,536,869 rûze, dat is in bytsje mear as mei de rûzing fan 2002 (38,230,080). Sûnt Poalen by de Jeropeeske Uny heart, hat in grut tal har nei wenjen setten yn West Jeropeeske lannen lykas Grut-Brittanje en Ierlân. Guon organisaasjes sizze dat minsken weiteagen om de hege wurkleazens (10.5%) en de kâns om in better libben te krijen.
Der binne ek lytse Poalske minderheden yn 'e buorlannen sa as de Oekraïne, Wyt-Ruslân en Letlân, en noch in stikmannich. De grutste tal fan de Poalske folkgroep bûten Poalen wennet yn 'e Feriene Steaten fan Amearika.
[bewurkje seksje] Ynternasjonale gearwurking
Sûnt de oprjochting op 24 oktober 1945 is Poalen al lid fan de Feriene Naasjes, en fan 14 maaie 1955 oant 1991 wie Poalen ek stiftend lid fan it Warsjaupakt. Mar sûnt 1999 is it lân lid fan de Noard-Atlantyske Ferdrachsorganisaasje en sûnt 29 novimber 1991 fan de Rie fan Jeropa. Poalen is sûnt 1 maaie 2004 lid fan de Jeropeeske Uny mar it hat gjin diel oan de monetêre uny.
[bewurkje seksje] Keppeling om utens
- Offisjele webside fan it Poalske Regear Ingelsk
- Offisjele Poalenportaal Ingelsk
- Poalen online Ingelsk
