Poôl'n
Uut Wikipedia
| Rzeczpospolita Polska | |||
|
|||
|
|
|||
| Baosisgegevens | |||
| Officiële landstaele: | Poôls | ||
| Oôdstad: | Warschau | ||
| Regeriengsvurm: | Rippebliek | ||
| Religie: | Roôms-Katholiek 89% | ||
| Oppervlakte: | 312.685 km² (2,6%waeter) | ||
| Inweuners: | 38.518.241 (2007) (123,2 / km²) |
||
| Aore gegevens | |||
| Volkslied: | Mazurek Dąbrowskiego | ||
| Munte: | Złoty (PLN) |
||
| UTC: | UTC+1 (Zeumertied: jaet) | ||
| Nationaole feêstdag: | 3 meie en 11 november | ||
| Web | Code | Tel. | .pl | POL | +48 | ||
Poôl'n is een land in Min'n-Europa 't a in 't noôrn an den Oôstzeê, Rusland en Litouwen, in 't oôssen an Wit-Rusland en den Oekraïne, in 't zuden an Slowakije en Tsjehhië en in 't wessen an Duutsland hrens. De hrens bie Rusland besti deur a 't er 't exclaof Kaliningrad lig.
In'oud |
[bewerk] Heschiedenisse
De eêste beweuners van 't hebied wir a noe Poôl'n lig waeren een pèr Germaonse stamm'n en deze beweunieng voer onheveêr trug toet 500 v.Chr. In 966 n.Chr. wor spraeke van een Poôl'n naeda de vorst Mieszko I zen eihen toet 't chrissendom bekeern en verschill'nde stamm'n van Slavischen ofkomst op de vlakte tussen de Oder en de Wisła saemenbrocht. De eêste konieng wier zen zeune Bolesław de Dapper'n.
In de veêrtiende eêuwe, tiedens de reherieng van Casimir de Hroôte, wier Poôl'n opeheven, den economie hroei'n ard en verschill'nde universiteit'n, wironder die van Krakau, wiern opericht. In 1386 wier Litouwen bie Poôl'n evoegd in een hemeênebest deur Władysław II Jagiełło. Tussen 1386 en 1572 was 't Poôls-Litouwse riek 't hroste qua oppervlak in Europa, en 't strekken zen eihen uut tot Wit-Rusland en hroôte deêl'n van de Oekraïne.
In 1791 kreeg Poôl'n as eêste land in Europa een heschreven hrondwet. Den oplevieng van Poôl'n stopp'n bie de verdeêliengen van land onder Rusland, Oôsteriek en Prusen. In 1830 en 1863 von'n der twi opstan'n plekke mie as doel 't herstell'n van Poôl'n. Deze mislukt'n, mè zouwen laeter van belang zien voe 't streven ni de onafankelijkeid.
In 1918 wier Poôl'n onafankelijk, wirop a de Poôls-Russischen Oôrlog volhen. In 't behun van de Twidde Waereldoôrlog wier Poôl'n verdeêld tussen Duutsland en de Sowjet-Unie. Nae de Twidde Waereldoôrlog wiern de hrenzen verleit en veruzen vee mensen.
In Gdańsk onstoeng arbeidersonrust onder leidieng van de vakbond Solidarność en Lech Wałęsa. In 1989 won'n deze de verkieziengen en dinae stort'n aolle communistische regimes van de aore lan'n in. 't Oôgtepunt iervan was de val van de muur. In 1999 kwam Poôl'n bie de NAVO en sins 1 mei 2004 is 't land lid van de EU.
[bewerk] Demohrafie
Poôl'n tel 38,5 miljoen inweuners en ei dibie den achstes hroste bevolkienge van Europa. De miste mensen weun'n in Katowice (3,5 miljoen), Warschau (3 miljoen), Krakau (1,3 miljoen) en Łódź (1,3 miljoen).
't Heboôrte- en sturftesiefer lag in Poôl'n in 2007 beie op 9,94. 98,7% van de bevolkienge besti uut Poôl'n en dus mè een klein hedeêlte uut immihrant'n. Bie Gdańsk zien ienkele Wit-Russische, Oekraïense en Litouwse mindereed'n te vin'n, evenas een mindereid Kasjoeb'n, die an ok een eihen taele ène.
[bewerk] Taele
De offisjele taele van Poôl'n is 't Poôls. Vadder wor ok Kasjoebisch esproken in Noôrd-Poôl'n, wironder in de stad Gdańsk. De jongere bevolkienge van Poôl'n spreek reed'lijk tot hoed Iengels, de ouwere bevolkienge vriewè hin.
[bewerk] Hosdienst
't Hroste hedeêlte van de Poôlse bevolkienge (89%) is Roôms-Katholiek, wivan 42% praktiseernd. Slechs in Podlachië, in 't noôrdoôssen, is der een kleine Russisch orthodoxe mindereid. De patroôneilihen van Poôln zien Stanislaus van Krakau, Casimir, Wojciech, Stanislaus Kostka, Andreas Bobola, Hyacinthus en Cunehonde van Luxemburg.
[bewerk] Heohrafie
Poôl'n is een land in Midd'n-Europa en wor behrensd deur den Oôstzeê, Rusland, Litouwen, Wit-Rusland, Oekraïne, Slowakije, Tsjehhië en Duutsland. De totaole landhrenzen beslaen 3014 kilemeter, wivan a de kustlijn 524 kilemeter besli.
[bewerk] Rivier'n
Der stroômen ienkele rivier'n deur Poôl'n, wivan an de Wisła, de Oder, de Warta en de Westelijke Boeg de langste zien. De Wisła is mie 1047 kilemeter varuut de langsen.
[bewerk] Utersten
- 't Hroste meer van Poôl'n is 't Sniardwymeer mie 13,8 km² in 't Mazurische meer'nhebied.
- 't Oôgste punt is de Rysy in 't Tatrahebergte, een berg in de Karpaat'n, mie 2499 meter.
- In Oôst-Poôl'n lig 't hroste Europese oerbos, 't oerbos van Białowieża.
[bewerk] Steden
Den oôdstad van Poôl'n is Warschau (Warszawa). Ienkele hroôte Poôlse steed'n zien:
- Krakau (Kraków)
- Łódź
- Wrocław
- Poznań
- Gdańsk
- Szczecin
- Bydgoszcz
- Lublin
- Katowice
- Białystok
- Gdynia
- Częstochowa
[bewerk] Bestierlijke indeêlieng
Poôl'n is onderverdeêld in 16 woiwodschappen of provincies die an wee verdeêld zien in powiats. Deze powiats zien wee verdeêld in gmina's, hemeêntes.
Voe liesten van bestierlijke indeêliengen bekiek dan:
- Woiwodschapp'n van Poôl'n
- Lieste van Poôlse district'n
- Lieste van Poôlse hemeêntes
De 16 woiwodschapp'n of provincies zien:
- Neder-Silezië (Dolnośląskie)
- Kujavië-Pommer'n (Kujawsko-Pomorskie)
- Lublin (Lubelskie)
- Lubusz (Lubuskie)
- Łódź (Łódzkie)
- Klein-Poôl'n (Małopolskie)
- Mazovië (Mazowieckie)
- Opole (Opolskie)
- Subkarpaot'n (Podkarpackie)
- Podlachië (Podlaskie)
- Pommer'n (Pomorskie)
- Silezië (Śląskie)
- Święty Krzyż (Świętokrzyskie)
- Ermland-Mazurië (Warmińsko-Mazurskie)
- Hroôt-Poôl'n (Wielkopolskie)
- West-Pommer'n (Zachodniopomorskie)
[bewerk] Politiek
In Poôl'n is der sins 1989 een twikaemerstelsel, dat a verdeêld is in een Oôheruus en een Laeheruus. 't Laeheruus, de Sejm, besti uut 460 en 't Oôheruus, 't Senaot, uut 100 leed'n. Sins 1991 is der een stelsel van evenredihe vertehenwoôrdihieng. Den udihe president is Lech Kaczyński.
De president wor rechstreeks ekozen en ei varrehaende bevoegdheed'n zoas 't kunn'n ontbin'n van 't parlement en ok ei 't een vetorecht. Sins 1990 krehen ok de lokaole overheed'n in Poôl'n meer bevoegdheed'n. Bestierlijk is 't land verdeêld in woiwodschapp'n.
Ienkele politiek partijen zien:
- Platforma Obywatelska (Burherplatform)
- Prawo i Sprawiedliwość (Recht en Rechtvaerdigeid)
- Lewica i Demokraci (Lienks en Democraoten)
- Polskie Stronnictwo Ludowe (Poôlse Volkspartij)
[bewerk] Infrastructuur
[bewerk] Natuur
In Poôl'n zien diverse nationaole parken te vin'n. Eên iervan, 't bos van Białowieża, is 't oust bewaerde oerbos in Europa:
- Lieste van Poôlse nationaole parken
[bewerk] Bekende Poôl'n
- Steve Wozniak
- Lech Wałęsa
- Stanisław Marcin Ulam
- Stanisław Sosabowski
- Paus Johannes Paulus II
- Marie Curie
- Lech Kaczyński
